99 ayrıntılı ve hukuken öngörülebilir şekilde bölgesel anlaşmalarda düzenlemeye yönlendirdiği söylenebilir.
GATS md. XIV ve XIVbis’te düzenlenen istisna sebepleri ve bunların uygulanma sınırları incelendikten sonra, GATS’ta bölgesel anlaşmalara ilişkin genel istisna sebebini düzenleyen GATS md. V, son istisna sebebi olarak ele alınacaktır.
100 301 bölgesel ticaret anlaşmasından 263 tanesi mal ticareti, 160 tanesi ise hizmet ticaretine ilişkindir.331 Bir bölgesel anlaşma sadece hizmet ticareti ile ilgili olarak DTÖ’ye bildirilmiştir.332 Bu nedenle GATS’ta iki sistem arasındaki ilişkinin düzenlenmesine ihtiyaç duyulmuştur. Hizmet ticaretine ilişkin bölgesel anlaşmalar GATS md. V’te tek bir isim olarak “ekonomik bütünleşme anlaşmaları” altında düzenlenmektedir. Bu düzenleme şeklinin hizmetlere ilişkin bölgesel anlaşmaların farklı yoğunluk ve derecelere göre tanımlanıp adlandırılmasındaki zorluğun bir göstergesi olduğu düşünülmektedir.333 GATS md. V’teki bu düzenleme hizmetler alanında farklı düzeylerde anlaşmaların varlığını kabul ederek bu bölgesel anlaşmaların küresel sisteme uygun olması için gerekli koşulları düzenlemektedir. Bu meyanda ayrıca belirtmek gerekebilir ki, bölgesel anlaşmalar da çok taraflı uluslararası anlaşmalar da uluslararası anlaşmadır. Hepsi uluslararası hukuk önünde eşit konumdadır.334 Buna karşın bölgesel uluslararası anlaşmaların GATS md. V’teki koşulları sağlamaması halinde üçüncü taraflar bu anlaşmaları DTÖ uyuşmazlık çözüm mekanizmaları önüne getirebilir. GATS md. V’te
Mekanizması” adını almıştır WTO, WT/L/671, 18 December 2006, Transparency Mechanism for Regional Trade Agreements, Decision of 14 December 2006.
331 Sayılar şu adresten ilgili parametreler girilerek alınmıştır:
http://rtais.wto.org/UI/PublicSearchByCr.aspx (Erişim tarihi: 13.11.2019).
332 AB ile Ermenistan arasındaki Kapsamlı ve Güçlendirilmiş İşbirliği Anlaşması, bkz.
http://rtais.wto.org/UI/CRShowRTAIDCard.aspx?rtaid=849 (Erişim tarihi: 13.11.2019).
333 Çalışma konusunun sınırlarını geçeceği düşüncesi ile GATS kapsamında konuları nedeniyle özel olarak düzenlenen iki bölgesel anlaşma türü; işgücü piyasaları bütünleştirme anlaşmaları (GATS md. Vbis) ve karşılıklı tanıma anlaşmaları (GATS md.
VII) ayrıca incelenmeyecektir.
334 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 128.
101 yer alan düzenleme, düzeyler arası ilişkiyi kuran madde olması yönüyle incelenecektir.
Böylelikle hizmet ticaretine ilişkin bölgesel anlaşmaların küresel sistem içindeki yeri konumlandırılacak ve bir sonraki bölümlerde değerlendirilecek bölgesel anlaşmalara geçiş sağlanacaktır.
GATS md. V/1, madde kapsamında bölgesel anlaşmaların taraflarını düzenlemektedir. Fıkra uyarınca, DTÖ üyeleri hizmet ticaretini serbestleştirici anlaşmalara taraf olma konusunda serbesttir. Bu tür anlaşmalar temel olarak GATS md.
II’de düzenlenen MFN ilkesine istisna getirmektedir. Zira bölgesel anlaşmalar, MFN ilkesinin aksine üyeler arasında birbirlerine tanınan ayrıcalıklarda farklılaşmaya sebebiyet vermektedir. GATS md. V’in GATS kapsamındaki diğer genel yükümlülüklere veya özel taahhütlere istisna getirip getiremeyeceği ise doktrinde tartışmalıdır. Konunun uyuşmazlık çözümünde cevaplanabileceği değerlendirilmektedir.335 İlgili madde metninden anlaşılabileceği üzere madde kapsamındaki anlaşmalar üyeler arasında veya bir üyenin taraf olduğu ekonomik bütünleşme anlaşmalarıdır. Dolayısıyla DTÖ üyesi olmayan devletler arasında akdedilen uluslararası anlaşmalar GATS md. V kapsamı dışındadır.
GATS md. V üyeler arasındaki “ticareti serbestleştirici anlaşma”lar için dört koşul getirmektedir:336 Bu madde uyarınca ilgili uluslararası anlaşma esaslı sektörel kapsama sahip olmalı (i), akit üyenin hizmetlerine ve hizmet sunucularına yapılan tüm ayrımcı tedbirleri (mevcut ve yeni) kaldırmalı (ii), anlaşmaya taraf olmayan DTÖ üyelerinin ilgili pazara erişim koşullarının kötüleşmemesi sağlanmalı veya durum kötüleşmesi telafi edilmeli (iii), bu anlaşma veya anlaşmada sonradan yapılan değişiklikler Hizmet Ticareti
335 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 129.
336MATSUSHITA / SCHOENBAUM / MAVROIDIS / HAHN (2015), s. 574-575.
102 Konseyine bildirilmelidir (iv). İlgili uluslararası anlaşmaların bu maddede düzenlenen koşulları kümülatif olarak sağlanması gerekmektedir.
GATS md. V/1(a) gereği bölgesel anlaşmaların sağlaması gereken ilk koşul önemli sektörel kapsama sahip olmaktır. Fıkra ile ilgili dipnot bu koşulun; sektör sayısı, etkilenen ticaret hacmi ve hizmet sunma biçimleri olarak anlaşılacağını belirtmektedir. Dipnot ayrıca, herhangi bir hizmet sunum modunun öncelikli olarak kapsam dışında bırakılması halinde bu koşulun sağlanmayacağını düzenlemektedir. GATS, bölgesel anlaşmalara hem nitelik hem de nicelik bakımından önemli sektörel kapsam koşulu getirmektedir. Bu koşul hizmet sektörlerinin sayısı açısından değerlendirilecek olursa, ilk bakışta tüm hizmet sektörleri bölgesel anlaşma kapsamında olmalı şeklinde okunabilir. Benzer bir kavram
“önemli ticaret kapsamı” olarak GATT md. XXIV/8’de de kullanılmaktadır. İlgili GATT maddesindeki bu kavram Turkey-Textiles Temyiz Organı raporunda “tüm ticaret” değil,
“biraz ticaretin çok ötesinde” olarak tanımlamıştır.337 Benzer yorumun hizmet ticareti için de geçerli olabileceği, 11 hizmet sektöründen bir veya ikiden fazlasını kapsam dışı bırakan bölgesel anlaşmaların bu koşulu sağlayamayacağı söylenebilir. Benzer şekilde
“temel/başlıca (major)” hizmet sektörlerinin kapsam dışı bırakılması halinde de bu koşulun sağlanmaması sonucu doğabilecektir.338 Kısmen kapsama dâhil edilen hizmet sektörlerinin nasıl değerlendirileceği ise tartışmalıdır.339 Bu koşulun amacı üyelerin kendi seçtikleri konularda birçok bölgesel anlaşma akdetmek yoluyla MFN ve küresel sistemi
337 Turkey-Restrictions on Imports of Textile and Clothing Products, AB-1999-5, Report of the Appellate Body, WT/DS34/AB/R, 22 October 1999, para. 48.
338 Committee on Regional Trade Agreements, Synopsis of "Systemic" Issues Related to Regional Trade Agreements, Note by the Secretariat, WT/REG/M/22, 2 March 2000, para. 16.
339 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 131-132.
103 olumsuz etkilemelerini önlemek, iki düzey arasında denge kurmaktır.340 Dipnotta ticaret hacmine de atıf yapılmıştır; fakat bu kavramın belirlenmesi hizmet ticaretinin hacminin hesaplanmasındaki zorluklar sebebiyle zor görülmektedir.341 Dolayısıyla bir bölgesel anlaşmanın GATS md. V ile uyumlu olabilmesi için ilk olarak hizmet ticaretinin özelliklerine göre yapılacak bir değerlendirmeye göre, geniş sektörel kapsamı haiz olması gerekir.
GATS md. V/1 değerlendirmesinde kullanılan kriterlerden biri de GATS md.
V/2’de belirtilen “daha geniş bir ekonomik bütünleşme süreci veya ticaretin serbestleşmesi arasındaki ilişki”dir. Bu da taraflar arasında mal ticaretinin serbestleştirilmesinin ötesinde, ve mal ticaretini zaten içeren, yüksek bir ekonomik entegrasyon olarak yorumlanmaktadır.342 Dolayısıyla taraflar arasında hâlihazırda mal ticaretini serbestleştiren bir anlaşmanın olması ve buna ek olarak hizmetleri de içeren bir anlaşmanın düzenlenmesi GATS md. V koşullarına uyum bakımından gerekebilmektedir.
GATS md. V/1’in son cümlesi; GATS md. XI (Ödemeler ve Transferler), XII (Ödemeler Dengesini Korumaya Yönelik Kısıtlamalar), XIV (Genel İstisnalar) ve XIVbis (Güvenlikle İlgili İstisnalar) kapsamındaki tedbirlerin bölgesel anlaşmaların esaslı serbestleştirme şartı kapsamında sayılmayacağını belirtmiştir. Bu madde GATS genel yükümlülük ve/veya özel taahhütlere aykırı; fakat haklı gösterilebilir düzenleme amacı
340 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 132.
341 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 133.
342 KRAJEWSKI Markus: “Services Liberalisation in Regional Trade Agreements:
Lessons for GATS “Unfinished Business”?”, BARTELS Lorand / ORTINO Federico:
Regional Trade Agreements and the WTO Legal System, Oxford University Press, 2006, s. 178.
104 içeren tedbirlerin bölgesel anlaşmalardaki milli muamele yükümlülüğüne tabi olmamasını amaçlamaktadır. GATS md. X’da düzenlenen acil koruma önlemleri bu kapsamda sayılmamıştır. Dolayısıyla GATS’ın belli istisnai düzenlemeleri, bölgesel anlaşmalar için getirilen geniş serbestleştirme kapsamı koşulundan istisna tutulmuştur.
Bölgesel anlaşmaların taraflar arasındaki hizmet ticaretini esaslı olarak serbestleştirmesi koşulu her olayın özelliklerine göre değerlendirilecektir. Bölgesel Anlaşmalar Komitesine bildirilen bu anlaşmaların uygunluğu 14 Aralık 2006 tarihli Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ile ilgili Şeffaflık Mekanizması Hakkında Karar343 uyarınca ayrımcılık yapmama, anlaşmadaki karşılıklı hak ve yükümlülüklere göre yapılacak genel bir değerlendirme ile sınırlıdır. Daha ayrıntılı bir değerlendirme konunun uyuşmazlık olarak DTÖ önüne gelmesi ile mümkündür.344 Bu değerlendirme ise hizmetler konusunda tecrübe azlığı ve bu şartların değerlendirmesinin zorluğu sebebi ile kolay değildir.
Dolayısıyla serbestleştirme kapsamına ilişkin koşulun değerlendirmesi ilk olarak Bölgesel Anlaşmalar Komitesi; sonrasında uyuşmazlık çıkması halinde uyuşmazlık çözüm mekanizmalarınca yapılacaktır.
İkinci olarak GATS md. V/1(b) uyarınca GATS ve ilgili bölgesel anlaşma kapsamındaki hizmetler bakımından mevcut ayrımcı tedbirler ortadan kaldırılmalı ve/veya yeni ve daha fazla ayrımcı tedbir getirilmesi yasaklanmalıdır. Bu şart GATT md.
XXIV/8’deki her türlü tarife ve miktar sınırlamasının kaldırılması yükümlülüğünün dengidir. Canada-Autos Panelinde de karar verildiği üzere bu tedbirler bölgesel anlaşma
343 Transperancy Mechanism for Regional Trade Agreements, Decision of 14 December 2006, WT/L/671, 18 December 2006.
344 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 139.
105 tarafları arasında karşılıklı olarak kaldırılmalıdır.345 GATS md. V/1(b)’deki serbestleştirme (i) ve/veya standstill yükümlülüğü (ii) birbirinin bağımsız alternatifi olarak değerlendirilmemektedir. Bölgesel anlaşma tarafları arasındaki ayrımcılığın büyük oranda sona erdirilmesi amacına ulaşmak için, yine tarafların yapılarına göre seçilebilecek yöntem(ler)i ifade etmektedir.346 GATS mv. V/1 uyarınca GATS md. V/1(a) ve (b)’deki koşullar söz konusu bölgesel anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte ya da makul bir zaman çerçevesi temelinde sağlanmalıdır. DTÖ Bölgesel Anlaşmalar Komitesinde üyeler “makul zaman çerçevesi” beş ila on yıl arası zaman dönem olarak tanımlanmasını önermiştir.347 Dolayısıyla GATS md. V’e uyum için ikinci koşul söz konusu uluslararası anlaşmanın hizmet ticareti önündeki mevcut veya gelecekteki ayrımcı tedbirleri kaldırmak suretiyle ticareti serbestleştirmesidir.
Üçüncü olarak GATS md. V/4, ekonomik bütünleşme anlaşmalarının taraf olmayan DTÖ üyeleri ile hizmet ticaretine etkilerini düzenlemektedir. Fıkra uyarınca GATS md.
V kapsamında yapılan anlaşmalar, tarafları arasındaki hizmet ticaretini kolaylaştırmak için yapılacaktır; fakat taraf olmayan üyeler açısından ilgili hizmet sektörlerinde ve alt sektörlerdeki ticari engellerin genel düzeyi bölgesel anlaşma öncesindeki düzeye kıyasla arttırılmayacaktır. GATT md. XXIV/5(a) ve (b)’nin paraleli olan bu fıkranın amacı ekonomik bütünleşme anlaşması taraflarının aralarında adeta bir kale oluşturmak suretiyle diğer DTÖ üyeleri ile ticaretlerine yeni engeller getirmelerini önlemektir.348 Bir başka deyişle üçüncü koşul ile çok taraflı sistem ile bölgesel anlaşma arasında bir denge
345 Canada-Autos, Report of the Panel, para. 10.270.
346 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 136-137.
347 WT/REG/W/37, para. 84.
348 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 141.
106 kurulmak istenmiş ve bölgesel anlaşmanın kendisine taraf olmayan DTÖ üyelerinin durumunu kötüleştirmesi yasaklanmıştır.
Bölgesel anlaşmalara ilişkin dördüncü koşul şeffaflığa ilişkindir. GATS md. V/7, ekonomik bütünleşme anlaşmalarının bildirim ve denetlenmesinde uygulanacak usulü düzenlemektedir. Fıkra uyarınca, bu madde kapsamındaki anlaşmalar veya bu anlaşmalardaki genişleme veya önemli değişiklikler gecikmeden Hizmet Ticareti Konseyine bildirilecektir. Bu sürenin yaklaşık olarak ne olduğu açık olmamakla birlikte Doha müzakereleri kapsamında alınan 2006 tarihli Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ile ilgili Şeffaflık Mekanizması Hakkında Karar para. 3 bu süreyi; kural olarak taraflar ekonomik bütünleşme anlaşmasını onaylamadan ve aralarındaki tercihli muamele başlamadan önce olarak belirtmiştir. Dolayısıyla ekonomik bütünleşme anlaşmasından doğan hak ve yükümlülüklerin uygulanmasından önce bildirimin yapılması gerekmektedir. GATS md.
V/7(a)’nin ikinci paragrafı uyarınca Konsey ilgili anlaşmayı değerlendirmek için bir çalışma grubu kurabilir.349 Oluşturulan çalışma grubu, genellikle, Bölgesel Ticaret Anlaşmaları Komitesidir. GATS md. V/7(b) uyarınca, ekonomik bütünleşme anlaşmasının tarafı olan üyeler, aynı zaman çerçevesi içinde, anlaşmanın uygulanması ile ilgili de periyodik olarak Hizmet Ticareti Konseyine bildirimde bulunacaktır. Bu fıkra geçici olarak uygulanan anlaşmalar için de geçerlidir. Hizmet Ticareti Konseyi incelediği ekonomik bütünleşme anlaşmalarına ilişkin olarak taraflara tavsiyelerde bulunabilir.
Buna karşın bu tavsiye kararı mutabakat ile alınabileceği için buna uygulamada rastlanılmamaktadır. Konunun uyuşmazlık çözüm mercileri önüne gelmesi daha
349 Bölgesel anlaşmalara ilişkin GATT hükmünün aksine GATS’ta çalışma grubu kurulması zorunlu değildir.
107 muhtemeldir. Dolayısıyla hizmet ticareti alanındaki bölgesel anlaşmaların denetlenmesi ve takip edilmesi Hizmet Ticaret Konseyi tarafından yapılmaktadır.
GATS md. V/3, ekonomik bütünleşme anlaşmalarının taraflarına göre anlaşma koşullarının farklı değerlendirilebileceği halleri düzenlemektedir. Maddenin (a) bendi uyarınca, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik bütünleşme anlaşmalarına taraf olması halinde GATS md. V/1’de, özellikle de (b) bendinde, düzenlenen şartlarda esneklik sağlanacağı belirtilmektedir. Burada söz konusu bölgesel anlaşmalar sadece gelişmekte olan ülkeler arasındakiler değil, gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasındaki anlaşmaları da kapsar.350 Madde gelişmekte olan ülkelerin genel ve münferit sektörlerdeki gelişmişlik düzeyinin göz önünde bulundurulmasını bir yükümlülük olarak düzenlemiş, emredici bir dil kullanmıştır. Maddenin gelişmekte olan ülkeler açısından uzun geçiş dönemleri oluşturmaya elverişli olduğu kabul edilmektedir.351 Burada sorunlu olan konu ise DTÖ kapsamında gelişmekte olan ülke tanımının kesin olarak yapılmaması, ülkelerin tercihine bırakılmasıdır.
GATS md. V/5, ekonomik bütünleşme anlaşmasında genişleme veya önemli değişiklik yapılması halinde taraflarının yapması gereken işlemleri düzenlemektedir.
Fıkra uyarınca bu genişleme ve değişiklikler nedeniyle taahhüt listelerinde değişiklik yapmak isteyen üyeler bu değişiklikleri en az 90 gün içinde bildirecek ve GATS md.
XXI/2-3-4’teki usul uygulanacaktır. Metinde geçen “önemli değişiklik”ten anlaşılması
350 Bu kural mal ticaretinde sadece gelişmekte olan ülkeler arasındaki bölgesel anlaşmalarla sınırlı olarak yorumlanmaktadır. Bkz. Differential and More Favourable Treatment Reciprocity and Fuller Participation of Developing Countries, Decision of 28 November 1979, L 4903, 3 December 1979, md. 2(c).
351 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 141.
108 gerekenin, ekonomik bütünleşme anlaşmasında yapılacak ve taraf ülkenin GATS taahhüt listesinde taahhüdünü değiştirme veya geri çekmeyi gerektiren her türlü değişikliktir. Bir başka deyişle, tek başına bir ekonomik bütünleşme anlaşmasına taraf olmak, özel GATS taahhütleri ile çelişen tedbirleri getirebilmek için yeterli değildir. Bu tedbirlerin GATS md. V/5 ve XXI/2-3-4 uyarınca yeniden müzakere edilmesi gerekir. Maddenin aksinden anlaşılacağı üzere, pazara erişim ve milli muamele ile ilgili olarak mod veya sektörle ilgili özel taahhüt verilmemiş alanlar bu fıkra kapsamı dışında kalacaktır. Dolayısıyla bölgesel anlaşmadaki bir değişikliğin taraf üyenin GATS özel taahhütlerini etkilemesi, listelerde değişiklik olarak kabul edilip buna ilişkin usule göre ele alınacaktır.
GATS md. V/6 hizmet ticareti açısından, mal ticaretinde dengi olmayan, daha serbest bir menşei kuralı düzenlemesi getirmektedir. Fıkra uyarınca ekonomik bütünleşme anlaşmasına taraf olmayan bir DTÖ üyesinin bu anlaşmaya taraf bir ülkenin kanunlarına göre oluşturulan tüzel kişi hizmet sunucusu, taraf ülkede bağımsız mesleki uygulamalarda bulunmak şartı ile bu anlaşmadan elde edilen muamelelere hak kazanacaktır. Dolayısıyla bölgesel anlaşmanın tarafı olan ülkeler, kendi sınırları içinde kurulmuş tüzel kişilere, bu anlaşmanın tarafı olan veya olmayan ülkelerin vatandaşı gerçek kişilere ait olması koşuluna bakmadan, anlaşmanın özel pazara erişim ve milli muamele kurallarını uygulamakla yükümlü kılınmaktadır.352 Sonuç olarak, bölgesel
352 Tüzel kişi GATS md. XXVIII/1’de yapılan tanıma göre belirlenecektir. Fıkra metninden açıkça anlaşılmayan konu ise şube ve temsilciliklerin de bu kuraldan faydalanıp faydalanamayacaklarıdır. Konuyla ilgili olarak GATS md. XXVIII/l kapsamında tüzel kişiliklerin iki temel özelliği olan “her çeşit yasal kuruluş” ve
“kurulma” kavramlarının şube ve temsilcilikleri de kapsayacak şekilde okunabileceği, dolayısıyla GATS md. V/6’nın burada da uygulanacağı savunulmaktadır. Bkz.
WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 147.
109 anlaşmaların serbestleştirici etkisi GATS uyarınca taraf olmayan üyelerin tüzel kişilerine de genişletilebilir. Bunun ilk koşulu ise taraf olan üye kanunlarına göre oluşturulmuş bir tüzel kişinin varlığıdır.
Fıkrada geçen ikinci koşul ise bağımsız mesleki uygulamalarda bulunmaktır. İlgili ülke sınırları bölgesel anlaşma taraflarından herhangi birinin ülkesi olabilir. Bu fıkra ile kastedilen ise ilgili tüzel kişinin sadece isim olarak ekonomik bütünleşme tarafı ülkede kurulmuş olması değil, o ülke sınırları içinde gerçek bir ekonomik faaliyette bulunmasıdır. Bu şart ile bölgesel anlaşma tarafı olmayan ülkelerin sadece taraf ülke sınırları içinde kurulmak suretiyle anlaşmadan faydalanmasının önüne geçilmektir. Buna karşın bu koşulun bölgesel anlaşmaya taraf ülkelerce dar yorumlanması da mümkün görülmektedir. Madde ekonomik bütünleşme anlaşması tarafı bir ülkede kurulup, diğer taraf ülkede faaliyette bulunma halini de kapsar şekilde yorumlanmaya müsait görülmektedir.353 Dolayısıyla bölgesel anlaşmaya taraf olmayan üyenin tüzel kişisinin bu anlaşmadan faydalanabilmesi için hem taraf üyede kurulması hem de o ülkede gerçek hizmet sunma faaliyetinde bulunması gerekir.
GATS md. V/3(b) ise sadece gelişmekte olan ülkelere sağlanan bir esneklik hükmüdür. Bend uyarınca, ilgili ekonomik bütünleşme anlaşmasının tüm taraflarının gelişmekte olan ülke olması halinde taraf olan ülkelerin gerçek kişilerinin sahibi olduğu veya onlarca kontrol edilen tüzel kişilere daha elverişli bir muamele sağlanabilir. Bu bend GATS md. V/6’daki menşei kuralının bir istisnasıdır. GATS md. V/3(b) bölgesel anlaşmalardan faydalanabilecek tüzel kişiler için daha sınırlayıcı köken kuralları getirilebilmesine izin vermektedir. Bu düzenleme GATS Dibacesinde belirtilen
353 WOLFRUM / STOLL / FEINÄUGLE (2008), s. 148.
110 gelişmekte olan ülkelerin özel durumlarının gözetilmesi beyanının bölgesel anlaşmalara yansımasıdır.
GATS md. V/8 uyarınca ekonomik bütünleşme anlaşmasına taraf olan bir üye, taraf olmayan bir üyenin bu anlaşmadan elde edebileceği ticari menfaatler için herhangi bir tazminat talebinde bulunamaz. Bunun maddedeki en belirgin örneği GATS md. V/6 uyarınca taraf olmayan üyelerin tüzel kişilerinin bu anlaşmalardan faydalanabilmesidir.
Bu halde bölgesel anlaşmaya taraf üye, üçüncü ülkeden tazminat talep edemeyecektir.
GATS md. V bu çalışmanın konusu bakımından değerlendirilecek olursa, maddenin küresel ve bölgesel düzey arasındaki ilişkiyi düzenleme çabası iki açıdan ele alınabilir.
Olumlu açıdan; ilk olarak madde, bölgesel anlaşmalar gibi bir gerçekliği küresel düzeyde kabul etmesi ve düzenlemesi sebebiyle hukuki belirlilik ve öngörülebilirlik sağlaması yönünden önemlidir. İkinci olarak hizmet ticaretinde bölgesel anlaşma sınıflandırılması yapılmasının zorluğu nedeniyle bu sınıflandırmaya girmeden, bölgesel anlaşmaları tek bir kavram altında düzenlemesi sebebiyle uygulamayla örtüşen bir terminoloji tercihi yapılmıştır. Üçüncü olarak ise GATS’ın akdedildiği tarihte hizmetlere ilişkin bölgesel anlaşmalar, AB iç pazarı hariç, yaygın değildi. GATS md. V düzenlemesi, günümüzde gittikçe yaygınlaşan hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin bölgesel anlaşmaların küresel sisteme uygunluğuna ilişkin genel esasları düzenlemek suretiyle bir yol haritası getirmiştir. Dördüncü olarak GATS’ın akit tarihi itibariyle mevcut bilgi birikimi sebebiyle GATS md. V’ten daha somut bir düzenleme yapılması pek mümkün görülmemektedir. Buna karşın günümüzde sayı olarak giderek artan GATS md. V kapsamındaki bölgesel anlaşmalar neticesinde oluşacak bilgi ve deneyimin iki düzey arasındaki ilişkiyi daha belirgin hale getireceği düşünülmektedir. Maddenin yeterli bulunmayan kısımları açısından ise, ilk olarak mal ticareti gibi daha somut ve kolay düzenlenen bir alanda bile etkili işlemeyen bir sistem hizmet ticaretine uyarlanmaya
111 çalışılması belirtilebilir. İkinci olarak, GATS md. V ile getirilen koşulların muğlaklığıdır.
Bu durum her ne kadar hizmet ticaretine ilişkin objektif kriterler getirmenin zorluğunun bir sonucu olarak değerlendirilse de, maddedeki koşulları olaylardan bağımsız olarak değerlendirmek zordur. Üçüncü olarak DTÖ’nün kurumsal yapısının sınırları, hizmet ticaretinin özellikleri ve GATS md. V’te getirilen koşulları bağımsız bir olayda tanımlamanın zorluğu sebepleri ile GATS md. V etkili bir şekilde uygulanıp yorumlanamamaktadır. Buna ilişkin olarak bölgesel anlaşmalarının GATS md. V uyarınca Hizmet Ticareti Konseyine her zaman bildirilmemesi, maddede öngörülen uygunluk denetiminin yapılmaması belirtilebilir. Nitekim GATS md. V’in yorumlandığı bir uyuşmazlık da bulunamamıştır.354 Bu da maddenin uygulanması veya yorumlanması için kullanılabilecek kaynak olmaması sonucunu doğurmaktadır.355
Küresel ve bölgesel seviyeler arasında köprü işlevi gören GATS md. V bu şekilde incelendikten sonra, bir sonraki bölümde GATS md. V kapsamındaki bölgesel anlaşmaların en gelişmişini temsil eden AB ele alınacaktır.
354 Hindistan tarafından ABD’ye karşı 3 Mart 2016 tarihinde danışma talebinde bulunulan uyuşmazlık kapsamında ABD’nin uyguladığı vizelerle bağlantılı tedbirlerin, diğerlerine ek olarak, GATS md. V/4’e de aykırı olduğu iddia edilmiştir. DTÖ’nün resmi sayfasında uyuşmazlığa ilişkin başka bir bilgi bulunmamaktadır. Bkz. “DS503: United
States-Measures Concerning Non-Immigrant Visas”,
https://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds503_e.htm (Erişim tarihi:
03.10.2019).
355 DTÖ’ye bildirilen bölgesel anlaşmalara ilişkin ayrıntılı bilgilere DTÖ’nin bölgesel anlaşmalara ilişkin veritabanından ilgili parametreler girilerek ulaşılabilir. Bkz.
http://rtais.wto.org/UI/PublicMaintainRTAHome.aspx (Erişim tarihi: 03.10.2019).
112 Şekil 2: Yürürlükteki Bölgesel Ticaret Anlaşmaları356
356 http://rtais.wto.org/UI/PublicMaintainRTAHome.aspx (Erişim tarihi: 22.05.2019).
113 İKİNCİ BÖLÜM: BÖLGESELLEŞME VE HİZMET TİCARETİ: EN YOĞUN BÜTÜNLEŞME ÖRNEĞİ OLARAK AVRUPA BİRLİĞİ
Çalışmanın ikinci bölümünde hizmet ticaretinde bölgeselleşmenin en yoğun örneğini teşkil eden AB incelenecektir. AB hem iç hem de dış yönüyle farklı bölgesel model olarak tanımlanabilir. Bu nedenle bu bölüm iki başlık altında planlanmıştır. İlk olarak AB iç pazarında iş kurma hakkı ve hizmetlerin serbest dolaşımı kapsamındaki bölgeselleşme modeli, mevcut en yoğun hizmet ticareti bölgesel düzeyi olarak değerlendirilecektir. İkinci olarak ise AB’nin üçüncü taraflarla ilişkilerinde hizmet ticaretine ilişkin düzenlemeler incelenecektir. Bu kısım da iki düzeye ayrılacaktır.
Bunlardan ilki AB’nin küresel sistemle ilişkisi kapsamında hizmet ticaretinin yeridir.
İkincisi ise AB’nin üçüncü taraflarla akdettiği bölgesel anlaşmalarında hizmet ticaretinin nasıl düzenlendiği hususudur. Bu kapsamda AB’nin bölgesel anlaşmalarında hizmet ticaretinin düzenlenme şekli olarak AEA örneği üzerinden iç pazarın genişletilmesi, Japonya ve Ukrayna ile yapılan anlaşmalar üzerinden ise GATS+ bölgesel anlaşma modelleri ele alınacaktır. Böylelikle GATS md. V kapsamında bölgesel anlaşma olarak AB’nin iç ve dış farklı bölgesel düzeylerde hizmet ticaretini nasıl düzenlediğine ilişkin genel bir çerçeve ortaya konacaktır.