Kültür Alt Edinci

1988 yılında “Çeviri Yaklaşımları (Approaches to Translation)” başlığıyla yayımladığı çalışmasında Peter Newmark, kültürü " bir toplumun yaşam biçimi ve o topluma özgü ifade aracı olarak kullanılan belirli bir dilin tezahürleri" olarak tanımlamıştır (Newmark, 1988, s. 81-91). Bu sayede her dil grubunun kendine ait kültürel özellikleri olduğunu kabul etmek gerekir. Çeviri eğitimi kapsamında kültürün yeri sorgulandığında ise,

çevirmen adayı kişilerin ya da profesyonel çevirmenlerin çeviri yapacakları dil çiftinde yer alan kaynak ve erek dilin ait olduğu kültürlere hâkim olmaları beklenmektedir. Diğer bir deyişle, çevirmen adayı öğrencilerin ve profesyonel çevirmenlerin hem kaynak hem de erek kültür hakkında bilgi sahibi olmaları çeviri edinci açısından da önem arz etmektedir.

Newmark'a göre, çevirmen kaynak metindeki etkiyi erek metinde kaybetmeden aktarım sağlayabilir ve kültürel içerikli kaynak metinde yer alan sanatsal ve işlevsel özellikleri koruyabilir. Çevirmen kaynak kültüre ait metni çevirirken, bahsi geçen kültürel öğelerin erek dile nasıl aktarılacağına ilişkin aktarma, uyarlama, nötrleştirme, açıklama, işlevsel eşdeğerlik verme ya da silme gibi çeviri yöntemlerine karar verir (Newmark, 1988, s. 81-91). Diğer bir yandan Gideon Toury’nin çevirmenin karar verme sürecinde önemli bir yere sahip olan öncül, çeviri süreci öncesi ve çeviri süreci normları da çevirmenin erek ya da kaynak kültüre yakın karar vermesini sağlar. Bu normların amacı ise genel olarak seçilecek olan çeviri stratejisi, metin seçimi, erek ve kaynak kültüre uyma kararı gibi temel özellikleri kapsamaktadır (Toury, 1980, s. 55). Kültürel içerikli metinlerin çevirisi ve içeriklerinin etkili bir şekilde aktarılması için geliştirilen çeviri stratejileri ve yöntemleri elbette burada belirtilenlerle sınırlı değildir. Ancak tez kapsamında yer alan kültür alt edincinin temelde hangi noktalara işaret ettiği, aslında kültürel içerikli metinleri çevirmek için gerekli olan kültür alt edincinin bir karar alma süreci olduğu ve kültür alt edinci denilince çevirmenden ne gibi kültürel öğelere hâkim olmasının beklendiği ifade edilmeye çalışılmıştır.

Bazı çeviribilim araştırmacıları tarafından dil alt edinci ile aynı başlık altında verilen kültür alt edinci tez çalışması kapsamında dil alt edincinden bağımsız başka bir başlık altında irdelenecektir. Elbette bir kültürün var olma sebepleri arasında ilk sıralarda yer alan öğelerden birisi dildir. Bu anlamda dil ve kültürü tamamen birbirinden bağımsız iki olgu olarak görmemek gerekir. Kültür alt edinci yalnızca erek kültür değil aynı zamanda kaynak kültüre olan hakimiyet de göz önünde bulundurulmalıdır. Türkiye’de Çevirmenlik Mesleği Araştırma Raporu’nda çevirmenlerin sahip olması gereken nitelikler arasında da kültür alt edinciyle ilişkilendirilebilecek maddeler bulunmaktadır. Bu maddelerde belirtilenlere göre, çevirmenlik mesleğini icra edecek kişilerin yabancı dil ve kültürlere ilgi duymaları, uluslararası gelişmeleri yakından takip ederek yetkin bir genel kültür birikimine sahip bulunmaları gerekmektedir (TÇMAR, 2015, s. 6).

Kültür alt edinci, Margaret Ammann’ın yaptığı tanıma göre değerlendirilirse, eylemler ve değerler gibi kültürel fenomenlerin bilinçli bir şekilde a) soyutlama, b) kıyaslama ve c) uygulama yoluyla ele alınıp kullanılması ve bunlarla başa çıkabilme becerisidir. Tüm bu becerilerin temellerinin sosyoloji, kültürbilim ve iletişimde de bulunması da aslında çeviribilimin disiplinlerarası bir çalışma alanı olduğunu tekrar gözler önüne sermektedir (Ammann, 2008, s. 73). Schaffner’a göre, kültür alt edincini çeviri yapılacak erek kültüre ait ülke, coğrafya, siyasi sistem, ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmeler ve benzer özelliklere odaklanmak ve bunlar hakkında bilgi sahibi olmaya odaklanmak olarak tanımlamaktadır (Schaffner, 2000, s. 147).

Çevirmenlerde kültür alt edincine sıklıkla edebi, sosyal, kültürel içerikli metin çevirileri yaparken ihtiyaç duyulmaktadır. Bu tür metinlerin kaynak dilden erek dile aktarılması sürecinde sorun ya da kayıp yaşanmaması için çevirmenlerin hem bu diller hem de kültürler hakkında etkin bilgiye sahip olmaları gerekir. Bu bağlamda, Newmark’ın edebi metin türlerinde kaynak metindeki mesajı etkili bir şekilde erek metne iletebilmek için önerdiği ve alan araştırmacıları tarafından da kabul gören faktör sınıflandırılması bir nevi kültür alt edinci denildiğinde çevirmenlerin o kültürlere ait ne tür bilgilere hâkim olması gerektiğini göstermektedir. Newmark’ın faktörleri şu şekilde sıralanmaktadır: 1) Ekoloji: bitki örtüsü, fauna, rüzgarlar, ovalar, tepeler vb., 2) Maddi kültür: yiyecek, kıyafet, ulaşım sistemi, kasaba, şehir vb., 3) Sosyo-kültür: iş ve eğlence, 4) Organizasyonlar, gelenekler, faaliyetler, prosedürler, politik ve idari ve dini kavramlar, 5) Hareketler ve alışkanlıklar (Newmark, 1988, s. 95).

Çevirmenlerin kültürlerarası olarak yetkin oldukları söylense de ağırlıklı olarak kendi kültürlerini düşünür ve hissederler. Ancak, çevrilecek olan özgün bir metni yüzeysel olmaktan öte, vurgulanması gereken noktalarıyla etkileşim içinde çevirmek adına ellerinden gelen her yolu denerler. Dolayısıyla çevirmenler gönderenin kültürüyle alıcının kültürü arasında arabuluculuk yaparlar. Bunlar, zihinde en azından kendi bilgilerine bağlı olarak, zorunlu olarak bütünleşmeleri gerekmeksizin, neyin dikkat çekici olduğunu, aynı zamanda kaynak ve erek kültürdeki metin türleri arasında birbirleriyle çelişen (veya özdeş) öğeleri bir araya getiren kültür uzmanlarıdır (Neubert, 2000, s. 9-10).

Kültür alt edincini belirli sınırlar içine hapsetmek ve sadece iki kültürü çok iyi bilmek şeklinde tanımlamak mümkün değildir. Sürekli bilgi edinme, öğrenme gereksinimi

duyma konusunda oluşan farkındalık şeklinde tanımlanabilir (Baydan, 2013, s. 111-113). Bu düzlemden hareketle Eruz’a göre, çevirinin erek metne ait, kültürü oluşturan, toplumsal normları içeren ve gerektiğinde koşullara göre devingen bir sürecin sonunda oluşan bir metin türü olduğunu belirtmektedir (Eruz, 2003, s. 55). Eruz çeviri edincinin oluşması hususunda en önemli etkenlerden birisinin kültür donanımı olduğunu vurgulayarak, bahsi geçen kültür donanımının çevirmenin genel kültürü ve çevirmenlik mesleğini yerine getirirken edindiği kültür olduğuna dikkat çekmektedir. Bunların yanı sıra, çevirmen bireyi kuşatan kültür, bireyin içinde bulunduğu küçük toplumun kültürü, mesleğiyle ilgili edindiği kültür, toplumsal kültür, yerelleşmiş küresel kültür ve küresel kültür gibi kültür katmanlarını çözümleyip erek kültürde yeniden kurgulayabilmelidir (Eruz, 2008, s. 212-224). Yazıcı’nın çeviri edinci modelinde kültür alt edincinin yeri sorgulandığında, dil alt edinci başlığı altında incelendiği üzere dil ve kültür bilgisi başlığıyla ele alındığı görülmüştür (Yazıcı, 2007).

Olivia Fox tarafından, 1989’da Nunan’dan esinlenerek hazırlanan çeviri edinci modelinde ise kültür alt edinci alt başlığı bağlamında, kaynak metnin ortaya çıktığı sosyo-kültürel bağlam hakkında farkındalık ve erek dil ve kaynak dilin ait olduğu kültürlerdeki metinleri kavrayabilmek, dilin sistematik doğası hakkında farkındalık oluşturarak, dilin nasıl çalıştığı ve anlamı nasıl ilettiğini bilmek ve bu sayede erek kitle tarafından beklenen doğru, uygun ve anlamlı erek metinler üretebilmek yer almaktadır (Nunan, 1989, s. 49; Fox, 2000, s. 117).

Eser’in geliştirdiği çevirmen edinci modelinde yer alan kültür alt edinci, kaynak ve erek kültürlere özgü, belirgin yerel özelliklere, davranış standartlarına ve değer sistemlerine dair bilgileri kullanabilme becerisi şeklinde tanımlanmaktadır (Eser, 2013, s. 192).

Yine kültür alt edinci bağlamında incelenen araştırmalar arasında PACTE’nin çeviri edinci modeli içinde yer alan dil dışı alt edinç başlığı altında yer alan içerik kültür alt edinci ile bağlantılı bulunmuştur. Dil dışı alt edinç dolaylı ve doğrudan açıklayıcı bilgiyi kapsamakta ve genel dünya bilgisi, özel alan bilgisi, iki kültürlülük ve ansiklopedik bilgiyi içermektedir (PACTE, 2011, s. 4-5). PACTE gibi bir diğer araştırma grubu olan EMT tarafından yayınlanan raporda, çeviri hizmetlerinde yer alması gereken edinçler arasında yer alan kültürlerarası edinç, tez çalışmasının kültür alt edinci bağlamında ele alınmıştır. Kültürlerarası edinç, sosyolinguistik ve metinsel boyutlar açısından sınıflandırıldığı görülmüştür. Bu edinç altında, esas olarak temsil

edilen kültürlere uygun unsurların, değerlerin ve referansların nasıl tanınacağı ve tanımlanacağını bilmek, metin oluşturmak için kültürel unsurları nasıl bir araya getirmek ve nasıl karşılaştırmak gerektiğini bilmenin gerekliliğinin vurgulandığı görülmüştür (EMT, 2009, s. 6).

Çevirmenliğin gereklerinden biri olarak kabul edilen kültür alt edincinin yerini sorgulayan araştırmalardan da görüldüğü üzere, çeviri yapabilmek için sadece kaynak dili ve erek dili iyi konuşuyor ve yazıyor olmak yeterli değildir. Çevirmenin çeviri yaptığı dil çiftinin ait olduğu kaynak ve erek kültür hakkında yeterli donanıma sahip olması gereklidir. Profesyonel çevirmenlerin ve özellikle akademik çeviri eğitimi alan çevirmen adayı öğrencilerin, çeviri öncesi ve çeviri sürecinde daimî olarak bilgi sahibi olmaları ve geliştirmeleri gereken temel edinçler dil ve kültür alt edinçleri olarak kabul edilmektedir. Bu iki edinç kaynak dile ve kültüre ait bilgilere sahip olmanın yanı sıra erek dil ve kültüre de aynı şekilde hâkim olmayı gerektirmektedir. Bilindiği üzere çevirmen metni yeniden yazan ve yorumlayan kişidir. Bu nedenle çevirmenin her iki kültüre ve dile ait özellikleri özümsemesi, analiz etmesi ve erek kültüre ait erek dilde yeniden oluşturacağı metni çeviri kokusu vermeden tıpkı asıl metin gibi akıcı ve kabul edilebilir bir şekilde teslim etmesi beklenmektedir.

Tezin birinci bölümünün sonunda, çeviri üst edinci kapsamında yer alan ve araştırmanın sınırlılığını oluşturan dil alt edinci, kültür alt edinci, kuramsal alt edinç, uzmanlık (alan) alt edinci, metin üretim alt edinci, çeviri odaklı teknoloji alt edinci alt edinçleri çerçevesine “dijital medya alt edinci” eklenmiştir. Dijital medya alt edinci önerisinin sınırlılıkları ve diğer alt edinçleri nasıl destekleyebileceği ilgili başlık altında detaylandırılacaktır.