Küçük ve orta ölçekteki işletmeler (KOBĐ) gerek gelişmiş gerekse de gelişmekte olan tüm ülkelerde başta ekonomi ve istihdam olmak üzere pek çok açıdan büyük önem taşımaktadır. KOBĐ tanımında ülkeden ülkeye, hatta kurumdan kuruma farklılıklar olmaktadır.
KOBĐ tanımlamasında 3 özellik dikkate alınmaktadır. Bunlar; firmada çalışan kişi sayısı, yıllık ciro miktarı ve bağımsızlık ölçütleridir. Bağımsızlık ölçütü, bir firmanın sermayesinin veya hisse oranının %25’ten fazlasının büyük bir sermaye grubuna ait olmaması durumudur. Hisse payı içinde büyük sermayedarın payı %25’ten az olan bütün firmalar KOBĐ tanımındaki bağımsızlık ölçütünü sağlamış olmaktadırlar74.
Aşağıda çeşitli ülkelerde, Türkiye’de ve Basel II kriterlerine göre KOBĐ tanımları verilmektedir.
74 ATO, Basel II KOBĐ’lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi, Yorum Basım Yayın Ltd. Şti. , 15.01.2007, Ankara, s. 31.
2.1.1.Çeşitli Ülkelerdeki KOBĐ Tanımları
KOBĐ’ler Avrupa Birliği (AB), ABD ve Japonya için ekonomik büyümenin sağlanmasında önemli bir unsur olarak değerlendirilmektedir. KOBĐ’ler bağımsız ekonomik birimler olarak mal ve hizmet sunarak ekonomiye katkıda bulundukları gibi, büyük işletmeler içinde bir “yan sanayi” görevi görerekte bu işletmelerin gelişimini tamamlamaktadırlar. Gelişmiş ülkelerde; toplam işletmelerin %95’i, istihdamın %50’si, yatırımların %40’ı, üretimin %50’si ve ihracatın % 30-40’ı KOBĐ’ler tarafından sağlanmaktadır75.
AB, KOBĐ tanımları konusunda gerek ulusal gerekse birlik bazında karışıklığa neden olmamak için yeni bir ortak tanım getirmiştir. 1 Ocak 2005 yılında güncellenen KOBĐ tanımı; işçi sayısı, bilânço büyüklüğü ve bağımsızlık derecesinden oluşan ölçütleri kapsamaktadır. AB’ye göre;
Küçük işletmeler:
• 50’den az işçi çalıştıran,
• Yıllık satış cirosu 7 milyon €’yu veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilânço net değeri itibariyle 5 milyon €’yu geçmeyen,
• Bağımsızlık kriterine uygun olan işletmelerdir.
Orta büyüklükteki işletmeler:
• 250’den az işçi çalıştıran,
• Yıllık satış cirosu 40 milyon €’yu veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilânço net değeri itibariyle 27 milyon €’yu geçmeyen,
• Bağımsızlık kriterine uyan işletmelerdir.
Mikro işletmeler ise 10’dan az işçi çalıştıran işletmeler olarak tanımlanmaktadır. AB komisyonu, yukarıdaki tanıma göre içinde KOBĐ, orta büyüklükte, küçük ve mikro işletme terimleri geçen tüm AB mevzuatını uyumlaştırmıştır76.
A.B.D.’de küçük ve orta boy işletmelerin resmi bir tanımı bulunmamaktadır. Kuruluşların tanımlarında kullanılan nicel ölçü çalışan işçi sayısı ve satış tutarıdır. ABD’de
75
KOSGEB, Yatırım, Planlama ve Koordinasyon Grup Başkanlığı Çalışma Raporu, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Đşletmelerinin Đşyeri, Đstihdam ve Katma Değer Göstergeleri, 1997, s.1.
76 Yılmaz, F., Türkiye’de Küçük ve Orta Boy Đşletmeler, Đktisadi Araştırmalar ve Planlama Müdürlüğü, 5 Aralık 2003, s.1.
SBA (Small Business Administration) Büyüklük Standartları Bürosu tanımlamasına göre küçük işletme kriteri olarak imalat sanayinde personel sayısı (500–1500 kişi), toptancı kuruluşlarında personel sayısı ve yıllık satış gelirleri (500 - 25 milyon $), perakendeciler ve hizmet işletmeleri içinde yıllık satış gelirleri (3–13 milyon $) göz önüne alınmaktadır77.
Japonya’da KOBĐ’ler tanımlanırken, çalışan işgören sayısı ve sermaye miktarları dikkate alınmaktadır. Japonya’da imalat sanayinde 300 kişiye kadar işçi çalıştıran ve 100 milyon yen sermayesi olan, ticaret kolunda 100 kişiye kadar işçi çalıştıran ve 30 milyon yen sermayesi olan, diğer hizmetlerde ise 50 kişiye kadar işçi çalıştıran ve 10 milyon yen’e kadar sermayesi olan işletmeler KOBĐ olarak tanımlanmaktadır78.
2.1.2. Türkiye’de KOBĐ Tanımları
Ülkemizde çok çeşitli KOBĐ tanımlamaları mevcuttur. Bunların en geniş kabul göreni ve 18.11.2005 tarihliküçük ve orta büyüklükteki işletmelerin tanımı, nitelikleri ve sınıflandırılması hakkında yönetmelik ile resmi gazetede yayımlanan tanımı şu şekildedir79: Çalışan sayısı 1–9 arasında değişen ve yıllık cirosu 1 milyon YTL’ye kadar olan firmalar mikro ölçekli işletme, çalışan sayısı 10–49 arasında değişen ve yıllık cirosu 5 milyon YTL’ye kadar olan firmalar küçük ölçekli işletme, çalışan sayısı 50–249 arasında değişen ve cirosu 25 milyon YTL’ye kadar olan işletmeler orta ölçekli işletme olarak tanımlanmaktadır.
Aşağıdaki Tablo 2.1.’de çeşitli kurumlarca yapılmış olan KOBĐ tanımlarına yer verilmiştir.
77 Şengezer, E., Dünyada ve Türkiye’de KOBĐ Tanımları, Ankara, 2000, s.12.
78 Akgemci, T., KOBĐ’lerin Temel Sorunları ve Sağlanan Destekler, KOSGEB Yayınları, Haziran 2001, s. 12.
79
Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete Tarih:18.11.2005, Resmi Gazete Sayısı: 25997, Karar Sayısı: 2005/9617, Madde 5.
Tablo 2.1. : Çeşitli Kurumlarca Yapılmış Olan Farklı KOBĐ Tanımları
Kaynak: Aras, G., Basel II Sürecindeki KOBĐ’ler Đçin Yol Haritası, Deloitte, CEO/CFO Serisi, s.2. Küçük ve orta ölçekli sanayi geliştirme ve destekleme idaresi başkanlığına (KOSGEB) göre; 1–50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri küçük ölçekli, 51–150 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri orta ölçekli olarak nitelendirilmektedir80. Bu üst sınırlar Đstanbul Sanayi Odası ve Devlet Đstatistik Enstitüsünde 100 kişi, Halkbank tanımında 250 kişi, Ege Bölgesi Sanayi Odasında 199 kişi, Ankara Sanayi Odasında 299 kişi olarak alınmaktadır81.
2.1.3. Basel II Kriterlerine Göre KOBĐ Tanımı
Basel II kriterlerine göre bir şirketin dahil olduğu konsolide şirketler grubunun yıllık cirosu 50 milyon €’dan daha az ise söz konusu şirket KOBĐ olarak nitelendirilmektedir. Aynı zamanda yıllık ciroya bakarak firma büyüklüğünün anlaşılamadığı durumlarda denetim otoriteleri bankaların yıllık ciro yerine toplam bilânço büyüklüğünü dikkate almalarına izin vermektedir82.
Bankaların firmalara kullandıracakları kredinin maliyetini hesaplamada kullanacakları yöntemlerden biri olan standart yöntemde, firmanın kredisi için ayrılması gereken sermayeyi tespit ederken, o firmayı “perakende” ya da “kurumsal” olarak sınıflaması gerekmektedir. Banka kurumsal portföydeki firmalar için bağımsız derecelendirme kuruluşları tarafından verilen derece notu ile belirlenen kredi değerliliğini kullanacak, perakende portföydeki firmalar için ise herhangi bir derece notu kullanmayıp
80 Uysallı, Ö., “Eş Yumurta Üçüzleri: TOSYÖV, KOSGEB, HALKBANK”, TOSYÖV Girişim Dergisi, Sayı: 5 , Temmuz- Ağustos 1995, s. 24.
81
Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret Dergisi (1996), 1996 KOBĐ Yılı Çerçevesinde Küçük ve Orta Boy
Đşletmeler, Sayı: 2.
82 BCBS, “International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts”, www.bis.org/publ/bcbs107.pdf, (Erişim: 29 Mart 2008).
Kurum Sektör
Çalışan Sayısı
Sabit Yatırım
Tutarı Ciro
KOSGEB Đmalat Sanayi ≤150 kişi
Halk Bankası Đmalat Sanayi ≤250 kişi < 1.500.000 YTL Eximbank Đmalat Sanayi ≤200 kişi < 2.000.000 USD Hazine Müsteşarlığı
Đmalat Sanayi,Tarım, Turizm,
Sağlık ≤250 kişi < 950.000 YTL Dış Ticaret Müsteşarlığı Đmalat Sanayi ≤200 kişi < 2.000.000 USD
Devlet Planlama Teşkilatı ≤100 kişi
Türkiye Đstatistik Enstitüsü ≤100 kişi
Kredi Garanti Fonu ≤250 kişi
bu firmalara %75 risk ağırlığı uygulanacaktır. Perakende portföyde yer alan krediler; rotatif krediler, vadeli bireysel krediler ve bireysel nitelikli finansal kiralama işlemleri ve küçük işletmelere verilen krediler ve taahhütler biçiminde kullandırılmış olmalıdır. Borsaya kote edilmiş olsun ya da olmasın menkul kıymetler özellikle bu kategorinin dışında tutulmuştur83. Kurumsal portföy ise konsolide satış tutarı 50 milyon €’dan büyük şirketlere verilen krediler ile KOBĐ’lere kullandırılan kredilerden perakende portföy içerisinde sınıflandırılmayanları kapsamaktadır.
Basel-II’ye göre kredi portföyü sınıflandırması aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 2.2. : Basel-II Kriterine Göre Kredi Portföyü Sınıflandırması
Kaynak: TBB, Risk Yönetimi ve Basel-II’nin KOBĐ’lere Etkileri, Yayın No:228, Eylül 2004, s.6.
KOBĐ kredilerinin perakende portföyde sınıflandırılabilmesi için söz konusu KOBĐ’nin yer aldığı konsolide şirketler grubuna kullandırılan toplam kredi tutarının 1 milyon €’dan az olması gerekmektedir. Herhangi bir borçluya kullandırılan kredi tutarı toplamının yasal perakende portföy toplamının %0,2’sini aşamayacağını öngören sayısal bir limit söz konusudur. Tek bir borçluya açılan krediler, tek lehdar olarak kabul edilebilecek bir veya birkaç kuruluşa açılan krediler anlamına gelir. Başka bir küçük işletmeye bağlı olan bir küçük işletme söz konusu ise bu limit bankanın her iki işletmeye açtığı toplam kredi tutarına uygulanacaktır84.