Judith Butler ve Queer Kuram›

1980’lerin sonunda bafllayan ve 1990’larda yükselen bir e¤ilim, düflünürlerin, kimlikleri ikili görmekten vazgeçme çabas›d›r. Diana Fuss ve Eve Kosoftsky Sedgwicks gibi yazarlar bireyleri toplumsal olarak önceden belirlenmifl ve sabit-lenmifl kategoriler içine s›k›flt›rman›n do¤ru olmad›¤›n› düflündüler ve bu duru-ma dikkat çektiler.

Queer, heteroseksüel anlay›fl›n dayatt›¤› ikili kimlik (kad›n ve erkek) rejiminde (yani toplumsal cinsiyet yap›s›nda) öteki olarak görülenleri ve bu kiflilerin eflit hak-lara sahip olmak için verdikleri mücadeleyi anlatmak için kullan›ld›. Bu mücadele, homofobiye (eflcinsellere duyulan öfke) karfl› olan anlay›fla ve LGBT’lere (eflcinsel, biseksüel ve transseksüel) ayr›mc› politikalar uygulayan yönetimlere karfl› verilme-ye baflland› ve mücadelenin ad› da queer hareketi olarak kondu. Bu hareket, t›p-k› feminist harekette oldu¤u gibi kendi kuram›n› da do¤urdu. Queer kuram› 1980’lerin sonunda yap›lan akademik konferanslar sonucunda, daha çok üniversi-telerin çat›s› alt›nda bir çal›flma alan› haline geldi ve kendisinden önceki eflcinsel çal›flmalar›na elefltirel bir yaklafl›m getirdi. Gey, lezbiyen, travesti, transseksüel, bi-seksüel, interseksüel ve benzeri kiflilerce, baflka bir deyiflle ‘hegemonik heterosek-sist normlara dahil olmayanlarca sahiplenildi.

Queer kuram› neden önemlidir? Bu kuram bize “toplumsal cinsiyet, etnisite, s›n›f gibi kimliklere cinselli¤i ekleyerek kimlik temelli analizin s›n›rlar›n› genifl-letme olana¤› sunar ve böylece cinselli¤in de bir iktidar kayna¤› olarak analiz edilmesini mümkün k›lar” (Berghan, 2011: 148). Queer kuramc›lar›, cinsiyetin sa-bit olmad›¤›n›, ba¤lamla flekillendi¤ini, tan›m›n›n tarih boyunca koflullara göre de¤iflti¤ini savunurlar. Queer kuram›n›n, heteroseksüelli¤i normlaflt›ran bir sis-tem taraf›ndan ötekilefltirilenler (örne¤in lezbiyen ve geyler) için bu sissis-tem ile mücadelede kullan›labilece¤ine dikkat çekerler. Queer kuramc›lar›ndan Eva Ko-sofstky Sedgwick’in yazd›¤› ‘Dolab›n Epistemolojisi’ önemli bir çal›flmad›r. Sedg-wick çal›flmas›nda flöyle der: “Modern bat› kültürünün herhangi bir veçhesini, modern homoseksüel/heteroseksüel tan›m›n›n elefltirel bir çözümlemesini kap-samadan anlama giriflimlerinin tümü sadece eksik de¤il, özünde hasarl› kalmaya mahkûmdur” (Öztürk, 2011: 5).

Queer kuram›n›n kurucusu olarak an›lan Butler, Gender Trouble: Feminism

and the Subversion of Identity’(Cinsiyet Belas›: Feminizm ve Kimli¤in Altüst Edil-mesi) isimli eserinde feminist kuram içinde yayg›n olan heteroseksüel varsay›m›,

yani feminist hareketin kimlikleri kad›n ve erkek ikili¤i temelinde sabitlefltirmesini ve onlar›n ortak özellikler etraf›nda bir araya getirilerek genellenmesini reddeder. Bu postyap›salc› yaklafl›m› ile Butler, sabit kimliklere karfl› ak›flkan kimlikler öne-rir ve yeniden denetimlenecek kimlikler için ‘performative’(edimsel)kavram›na baflvurur.

Levi-Strauss, Freud, Lacan, Irigaray, Wittig ve Kristeva’n›n metinlerinin yarat›c› bir okumas›n› yapan Butler, kitab›n›n 1999 önsözünde, flu sorular› önemsedi¤ini söyler: Normatif olmayan cinsel pratikler bir analiz kategorisi olarak toplumsal cin-siyetin istikrar›n› nas›l tart›flmaya açar? Nas›l oluyor da kimi cinsel pratikler “kad›n nedir, erkek nedir?” sorusunu uyand›r›yor? Toplumsal cinsiyet art›k normatif cin-sellik üzerinden pekiflen bir fley olarak kavranmayacaksa, queer ba¤lamlara özgü bir toplumsal cinsiyet krizi bulundu¤u söylenebilir mi? Butler’›n kitab›n› bu sorula-r› akl›n›zda tutarak okuyabilirsiniz.

Butler için querr kavram›n›n önemli olmas›n›n birinci nedeni, toplumsal cinsi-yetleri ve cinsellikleri ne olursa olsun, homofobi ile kavgas› olan herkesi bu amaç için bir araya getirmesi ve kimliklefltirmeyen bir ittifak› betimlemesidir. Querr teri-minin ikinci önemi de fluradad›r. “Queer bir kimlik de¤ildir. Bir anlamda kimli¤in imkâns›zl›¤›d›r. Her türlü kimli¤in yoldan ç›kar›l›p sapt›r›lmas›, ezber bozacak fle-kilde ‘tuhaflaflt›r›lmas›d›r’. Bu yolla kimli¤in -her türlü normatif kimli¤in- kurucu oldu¤u kadar bask›c› ve d›fllay›c› gücünü de etkisiz hale getirmektir” (Durudo¤an, 2011: 88).

Judith Butler’›n 1990 tarihli bu kitab› Türkçeye 2008 y›l›nda çevrildi. Kitab›n›n ikinci bask›s›n›n yap›ld›¤› 2010 y›l›nda Türkiye’ye gelen Butler, ‘Queer Yoldafll›¤› ve Savafl karfl›t› Siyaset’ bafll›kl› bir konuflma yapt›. Bu ziyaretinde Butler ile yap›lm›fl bir söylefliyi Amargi Dergisi’nin 17. Say›s›nda (Cinsel Yönelimler) bulabilirsiniz.

Butler “queer ile olan iliflkisini -homofobi, göç karfl›t› politikalar, kad›n düfl-manl›¤› aras›nda ayr›m yapmadan-farkl›l›¤a karfl› birlik politikalar›n› olumlamak olarak aç›klar” (Y›ld›z, 2011: 398). Bu ba¤lamda queer hem bir kuram hem bir ak-tivizmdir. Queer, kuram ile uygulama veya akademi ile aktivizm aras›ndaki yapay ayr›m› reddeder. Örne¤in, akademi ve bilhassa kültürel incelemeler üzerinden cid-di bir aktivizmin biçimlencid-dirilebilece¤ini savunur (Delice, 2004).

Türkiye’de queer kuram› ile feminist kuram aras›nda ortakl›klar veya farkl›l›k-lar üzerine yap›lan tart›flmafarkl›l›k-lar oldukça yenidir. Örne¤in Savran, Türkiye’de cinsel-li¤in queer ba¤lam›nda sorgulanmas›n› olumlu bulur ve bunun heteroseksüelcinsel-li¤in de sorunsallaflt›r›lmas›n› sa¤lad›¤›n› söyler. Querr kuram› bu özelli¤i ile feminist kurama katk› sunar. ‹ki kuram aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilece¤ini sorgulayan Bora da “feminist düflünce ile eflcinsel hareketi birlefltirici noktan›n toplumsal ilifl-kiler ve iktidar iliflkisi ile ba¤lant›l› oldu¤unu belirtir” (Aktaran Birkalan-Gedik, H. 2010: 350).

Türkiye’de Queer Kuram en kapsaml› bir biçimde ilk defa Yap› Kredi Yay›nlar›ndan olan Cogito Dergisinin Bahar-2011 say›s›nda tart›fl›ld›. 28 yazar›n bilimsel makalelerinin yer ald›¤› say›, cinsel yönelimler ve queer kuram› ile ilgili sorular›n›za cevap verebilecek önemli bir kaynak. http://www.ykykultur.com.tr/dergi.

SONUÇ

Bu ünitede, toplumsal cinsiyet kavram›yla tan›flmakla kalmay›p bu kavram› kulla-narak kad›nlar›n eflitsizli¤ini, ba¤›ml›l›klar›n› ve ezilmiflli¤ini aç›klamaya çal›flan düflüncelere de ad›m att›n›z. Bu yaklafl›mlar, kimi zaman ‘kuramlar’, kimi zaman ‘yaklafl›mlar’ olarak bu kitab›n ve Aç›k Ö¤retim Fakültesi’nin “Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar›’ kitab›n›n di¤er ünitelerinde de karfl›n›za ç›kacak. Çok say›da kura-m›n/yaklafl›m›n varl›¤›, toplumsal cinsiyet konusu etraf›nda oluflmufl düflünceleri ö¤renme arzunuzu azaltmamal› ve cesaretinizi k›rmamal›. Çünkü kuramlar, bilgi ile u¤raflan kiflilerin (bilim insanlar›, entelektüeller ve gündelik hayat› tüketenler) en yak›n yard›mc›lar›d›r. Toplumsal gerçekli¤in anlaml› k›l›nmas›nda kuramla-r›n/yaklafl›mlar›n çok say›da olmas› bir olumsuzluk de¤il, tersine zenginliktir. Ku-ramlar zihnimizdeki haritalar› ve biriktirdi¤imiz bilgileri netlefltirir, inceltir, ayr›nt›-land›r›r. Her biri bu zenginli¤e farkl› bir biçimde katk›da bulunur. Burada size fe-minist bell hooks’un Yale Üniversitesi’nin Hukuk ve Feminizm Dergisi’nde yay›n-lanan ‘Özgürlefltirici bir pratik olarak Kuram’ isimli makalesinde kuram hakk›nda yazd›klar›n› hat›rlatmak isterim: “Kurama geldim, çünkü yaral›yd›m. ‹çimdeki ac›

öyle yo¤undu ki, yaflamaya devam edemezdim. Kurama geldim; çaresiz, anlama-ya çal›flarak -içimde ve etraf›mda ne oldu¤unu kavraanlama-yabilmek için. Böylece ku-ramda iyileflmem için bir yer buldum (Eisenstein, 1998:484). hooks gibi

Rosemari-e Tong (1989)da fRosemari-eminist düflüncRosemari-enin özgürlükçü Rosemari-etkisindRosemari-en söz Rosemari-edRosemari-er. FRosemari-eminist düflünceyi bir kaleydoskopa (çiçek dürbünü) benzeten Tong, onun her çevriliflin-de baflka çevriliflin-desenleri infla eçevriliflin-debilmesine duydu¤u hayranl›¤› anlat›r ve her çevriliflin-defas›nda bir yenisi ile karfl›laflt›¤› bu desenlerin k›sa ömürlülü¤ü ile kuramlar›n ömrü aras›n-da bir iliflki kurar. Feminist düflünceler, bu ünitede de gördü¤ünüz gibi, k›sa ömür-lüdür ve devaml› de¤iflirler. Ayn› zamanda birbirlerine meydan okur, reddeder ve birbirleri ile çeliflirler. Bu durumun bir olumsuzluk de¤il, tersine feminist düflünce-nin ne kadar canl›, geliflip büyümeye aç›k, de¤iflebilir, bu nedenle de özgürlefltiri-ci özelli¤inden kaynakland›¤›n› daima hat›rlamal›y›z.

S O R U D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S O R U DÜfiÜNEL‹M D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

Toplumsal cinsiyet ve onunla iliflkili kavramlar› tan›mlayabilmek.

Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl› olarak, kad›nla erke¤in sosyal ve kültürel aç›dan tan›mlanmas›n›, toplumlar›n bu iki cinsi birbirin-den ay›rt etme biçimini, onlara verdi¤i toplumsal rolleri anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r. Bu kavram›n feminist çal›flmalar yapanlar taraf›ndan önemi, onun kad›nlar ile erkekler aras›ndaki güç iliflkilerini anlamaya, eflitsizlikleri sorgulamaya yarayacak bir kavram olarak düflünülmesinden sonra artm›flt›r.

Toplumsal cinsiyetin feminist perspektifli sosyolo-ji için önemini aç›klayabilmek.

Toplumsal cinsiyetin feministler taraf›ndan kav-ramsal bir araç olarak kullan›lmas›n›n önemli bir yarar›, gündelik uygulamalar ve varsay›mlar için-de gizlenmifl iktidar iliflkilerinin üzerini örten ör-tüyü kald›rmak için kullan›labilmesidir. Toplum-sal cinsiyet, toplumu anlamay› sa¤layan bir mer-cek ifllevi görür. Bu merce¤i kullanarak topluma bakabilmek, sosyolojinin en egemen kuramlar›n› sorgulamay› sa¤lam›flt›r. Genel olarak sosyal ya-flam›n ve özel olarak sosyoloji araflt›rmalar›n›n içine ifllemifl, do¤al karfl›lanan ve hiç sorgulan-mayan varsay›mlara kuflku ile bak›lmaya bafllan-m›flt›r. Ancak sosyoloji disiplininin konu ve alan-lar›na feminist etkilerin ayn› derecede oldu¤u söylenemez. Sosyolojinin baz› alanlar› çok, baz› alanlar› az etkilenmifllerdir. Feminist bak›fl aç›s› ile yeniden canlanan veya yeniden infla edilen sosyoloji konular› cinsellik ve beden, kimlik ve farkl›l›k, görsel ve kültürel sosyolojidir. ‹kinci grupta feminist bak›fl aç›s›n›n oldukça önemli et-kiler yapt›¤› alanlar gelir: sa¤l›k ve hastal›k; aile, ev içi eme¤i, çal›flma ve emek, istihdam, e¤itim, suç, medya ve popüler kültür. Sosyolojinin femi-nist perspektife en dirençli oldu¤u alanlar ise sosyal s›n›f ve tabakalaflma, siyaset sosyolojisi ve sosyolojik kuramd›r. Bu üç alanda da paradigma de¤iflikliklerine gereksinim vard›r.

Toplumsal cinsiyetin di¤er sosyal bilim dallar›nda yaratt›¤› farkl› feminist etkileri karfl›laflt›rabilmek.

Antropoloji alan›ndaki feminist kazan›mlar, bu di-siplinde paradigma de¤iflikli¤inin var oldu¤unu iddia edebilece¤imiz boyutlardad›r. Disiplinin

te-mel varsay›mlar› birçok antropolog taraf›ndan sor-gulanm›flt›r. Tarihte de kad›nlar› merkeze alarak ve onlar› ‘görünür k›lmak’ için yap›lan çal›flmalar disiplinin bak›fl aç›s›nda önemli de¤ifliklikler ya-ratm›flt›r. Feminist tarihçiler art›k sadece kad›nla-r›n durumuna de¤il, erkeklerin durumuna ve her iki cinsin birbiriyle olan iliflkilerine bakabilen, ya-ni toplumsal cinsiyeti temel alan çal›flmalar yap-maktad›rlar. Feminizmin ana ak›m psikolojiye gir-mesi ve kabul görgir-mesi ise zay›f olmufltur. Top-lumsal cinsiyet iliflkilerini ele alan, bununla da kal-may›p bu iliflkilerin h›zl› de¤ifliminin bilincinde olan ve toplumsal güçler ile birey psikolojisi ara-s›nda karfl›l›kl› etkilemelerin oldu¤unu dikkate alan psikoloji araflt›rmalar›na gereksinim vard›r.

Toplumsal cinsiyet eflitsizli¤ini ve kad›nlar›n ikincil konumlar›n› tart›flan feminist kuramc›la-r›n yaklafl›mlakuramc›la-r›n› ay›rt edebilmek.

Feminist kuramc›lar son otuz y›lda çok yol kat ettiler ve kad›nlar› merkeze alan kuramsal çal›fl-malardan toplumsal cinsiyeti merkeze alan, ( ka-d›nlar ile kaka-d›nlar aras›ndaki iliflkiler ve kaka-d›nlar ile erkekler aras›ndaki iliflkiler)anlamaya çal›flan kuramsal çal›flmalara do¤ru, üstelik de kuramla-r›n sentezine ulaflmaya çal›flarak ilerlediler. Bu kuramlar›n birço¤u sentez kuramlard›r, yani fe-ministler kad›nlar›n ezilmiflli¤i, erkeklerin kad›n-lar üzerinde kurdukkad›n-lar› iktidar, ataerkillik gibi konular› analiz ederken sosyolojinin ve baflka di-siplinlerin kuramlar› ile kendi düflünceleri ara-s›nda ba¤lant›lar kurmaya, bu ba¤lant›lardan sen-tezler oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Bu kitapta ye verilen kuramlar: Liberal, Radikal, Marksist, Sos-yalist, Psikanalitik, Kültürel, Çevreci, Postmodern ve Queer kuramlar›d›r.

Toplumsal cinsiyet tart›flmalar›nda geliflmeler hakk›nda bilgi sahibi olabilmek.

Toplumsal cinsiyet kavram›n›n postmodernist sorgulamas›yla son on senede yeni bir aflamaya geçilmifltir. Postmodern kuramc›lar›n çal›flmalar›, sosyal de¤iflme ve feminizmin ve sosyolojinin do¤as› hakk›nda yeni sorular sorulmas›nda uyan-d›r›c› olmufltur. Ayn› zamanda feminist bilginin geliflimine daha fazla yans›mal› yaklafl›m›n gir-mesi ile de uyar›c› olmufltur.

Özet

N

N

N

N

N

1. Türkiye’de kad›nlara pembe erkeklere mavi renkli nüfus cüzdan› verilmesinin sizce ne anlam› olabilir?

Türkiye’de toplumsal cinsiyet farkl›l›klar›n›n toplu-mun yap›s› içine sinmiflli¤inin sizce en somut örne¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. K›z çocuklar›na pembe, erkeklere mavi giydiril-mesi

b. K›zlara annelikle, erkeklere erkek meslekleri ile ilgili oyuncaklar al›nmas›

c. Kad›nlar›n nüfus cüzdan›n›n pembe, erkeklerin mavi olmas›

d. Çocuklara konulan isimlerin çocu¤un cinsiyetine tam olarak iflaret etmesi (Fikri ve Fikriye gibi). e. Çocuklar›n okul seçimlerinin cinsiyetlerine göre

yap›lmas›

2. Toplumsal cinsiyet merce¤ini kullanarak afla¤›daki-lerden hangisinin ayr›mc› muameleye örnek

olmad›¤›-n› söyleyiniz?

a. Babalar›n k›z çocuklar›n› mirastan eflit yararlan-d›rmamas›

b. Kad›n iflçilerin erkek iflçilerden daha düflük üc-ret almas›

c. K›z çocuklar›n›n okula gönderilmemesi

d. Üniversite yurtlar›na önce k›zlar›n kabul edilmesi e. Banka müfettiflli¤i s›navlar›nda kad›n adaylar›n

seçilmemesi

3. “Eskiflehir Belediye Baflkan› belediye hizmetlerinin planlamas›n›n bundan böyle toplumsal cinsiyet bak›fl aç›s› dikkate al›narak yap›laca¤›n› aç›klad›” ifadesi afla-¤›daki anlamlardan hangisini içermez?

a. Belediye hizmetlerinden kad›nlar›n da eflit flekil-de yararlanabilmeleri için özen gösterilecek b. Çocuk bahçeleri ve parklar›n›n say›s› art›r›lacak c. Çal›flan anneler için belediye kreflleri aç›lacak d. Yollar›n daha iyi ayd›nlat›lmas› sa¤lanacak e. Kad›nlar ve erkekler için ayr› toplu tafl›m

araçla-r› sa¤lanacak

4. Liberal feminist düflünce afla¤›daki kavramlardan hangisi ile iliflkili de¤ildir?

a. Özgür irade b. Ayn›l›k

c. Ekonomik özgürlük d. Cinsel özgürlük e. Eflitlik

5. Marksist feministlerin Marksizm’e yönelik yapt›klar› elefltirilerde afla¤›daki iddialardan hangisi yer almaz?

a. Marksizmin cinsiyet körü olmas› b. Marksizmin soyut bir analiz olmas›

c. Marksizmin kad›nlar›n kamusal yaflamdan d›fl-lanm›fll›klar›n› aç›klayamamas›

d. Marksizm toplumsal cinsiyet iliflkilerini dikkate almas›

e. Marksizmin ev kad›nlar›n› araçsallaflt›rmas›. 6. Radikal feministler için ‘yeniden üretim’ kavram› afla-¤›daki faaliyetlerden hangisini içermez?

a. Çocuk do¤urmak b. Çocuk bakmak c. Hasta bakmak d. Ev ifllerini yapmak e. Fabrikada çal›flmak

7. Afla¤›dakilerden hangisi Marksist Feminist yaklafl›ma göre kad›nlar›n ev içi eme¤i özelliklerinden biri de¤ildir?

a. ücretsiz b. Karfl›l›ks›z c. Görünmeyen d. Ücretli e. Tekrarlanan

8. Kültürel feministleri radikal feministlerden ay›ran özellik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kad›nl›kla ilgili özellikleri yüceltmeleri b. Do¤ay› sevmeleri

c. Kültüre önem vermeleri d. Çevreyi korumalar›

e. Kültür hazinelerini tan›tmalar›

9. Nancy Chodorow annelikle ilgili afla¤›daki görüfller-den hangisini reddetmez?

a. Annelik kad›nlar›n do¤alar› gere¤i kaderleridir. b. Kad›nlar anne olmaya toplum taraf›ndan flartlan›r. c. Cinsiyete dayal› kiflilik özellikleri kad›nlar›

an-nelik rollerine haz›rlar.

d. Annelik kad›nlar›n toplumsal statüsünü yükseltir. e. Bütün kad›nlar anne olmak ister.

10.Feminist kuramlar k›sa ömürlü ve de¤iflebilir özellik-leri nedeniyle afla¤›dakilerden hangisine benzetilmifltir?

a. Risalelere b. Siyasi mottolara c. Manifestolara d. Çiçek dürbününe e. Yasalara