Feminist Yöntembiliminin Geliflim Serüveni

Feministler yöntembilimin geliflim tarihinde önemli yöntemsel sorunlar› dile getir-mifllerdir. 1970lerde feminist düflünürler, toplumsal cinsiyeti, sosyal de¤erlerden ar›nm›fl olgusal bir nesnellik olarak görmekten ziyade, onun sosyal olarak infla edildi¤ini kabullenmifllerdir. Araflt›rmada bilenlerin, yaln›z düflünürler olmad›¤›n›, araflt›rd›klar› topluluklar›n bir parças› olduklar›n› vurgulam›fllard›r. (Kerr, 2007) Fe-minist yöntembilim, kad›nlar›n ve araflt›rman›n bir parças› olan di¤er marjinal gruplar›n deneyimlerini anlamaya yönelik olarak geliflmifltir. Renkli kad›nlar›n araflt›rmalarda marjinal k›l›nmalar›n›n sadece bir ihmal sonucu olmad›¤›n›, bunun önemli bir yöntembilim sorunu oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Collins (1990) poziti-vist bilgi üretiminin feminist içeri¤inin, kuramsal ve politik olarak nas›l s›n›rland›-r›ld›¤›n› göstermifltir. Kad›nlar›n yaflam deneyimleri incelenirken, ›rk, s›n›f, toplum-sal cinsiyet ve cinsellik konular›n›n kesiflimsel oldu¤u düflüncesine yo¤unlaflm›fl-lard›r. (Crenshaw, 1993) Fonow ve Cook (1991) farkl› yöntembilim teknikleri kul-lan›larak, toplumsal cinsiyet ile iliflkili ›rk, cinsellik ve s›n›f kategorilerinin birlikte nas›l incelenmesi gerekti¤ini göstermifllerdir.

3

N

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

Feministler, bilgi üretiminin erkek egemen olmas›n› elefltirerek, feminist araflt›r-man›n, geleneksel akademik disiplinlerin ve egemen sosyal kurumlar›n soyut ka-tegori ve apriori varsay›mlar›na odaklanmaktan ziyade, kad›nlar›n yaflam deneyim ve faaliyetlerinden bafllamas› gerekti¤ini savunmufllard›r. Ayn› zamanda, araflt›rma-c›lar›n hangi etik çeliflkiler içerisinde olduklar›n›, araflt›ran ile araflt›r›lan aras›ndaki güç dengesizli¤ini; araflt›r›lanlar konusunda hangi sorumluluklar›n söz konusu ol-du¤unu ve araflt›rmay› nas›l etkiledi¤ini sergilemeye çal›flm›fllard›r. (Naples, 2003; Serdaro¤lu, 2010a) Fonow ve Cook (2005), araflt›rmac›n›n yans›mal› konumunun incelenmesinin, araflt›rma sürecinin saydaml›¤›n› ve kad›nlar›n güçlenmesini nas›l sa¤lad›¤›n› göstermifltir. Bu düflünceler, feminist düflünce ile feminist araflt›rma ara-s›ndaki iliflkinin ortaya ç›kar›lmas›na ve yerel ve ulus ötesi (küresel) düzlemlerde incelemelerin yap›labilmesine olanak vermifltir. (Stanley ve Wise, 1983)

Feminist kuramda, 1980’ler sonras› dönemde erkekler ve kad›nlar aras›ndaki benzerliklerin ve farkl›l›klar›n neler oldu¤unu belirleme çabas›n›n ötesine geçile-rek, bunlar›n varl›¤› ve oluflumu (inflas›) elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Bu çerçevede, toplumsal de¤iflimin eyleyicileri olarak bireyler ile yap›lar›n nas›l biçimlendi¤i ve aralar›ndaki etkileflimin nelere ba¤l› olarak nas›l olufltu¤u sorgulanmaya bafllan-m›flt›r. Bu aktör-yap› iliflkisine yönelik feminist kuram›n gelifltirdi¤i düflünceler, toplumsal cinsiyet konusunun elefltirilerek sorgulanmas›na yol açm›flt›r. (Molm, 1993; Folbre, 1993; Hekman, 2007) Toplumsal cinsiyetin kültürel bir olgu olman›n ötesinde, hem bir öznellikler iliflkisi hem de yap›sal/kurumsal bir ba¤lam, konum ve durum olarak ele al›nmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r. (Lorber 1994; Connell, 1995) Feminist düflünürlerin birço¤u, toplumsal cinsiyetin, tekli bir yap› olarak çoklu öznelli¤i sosyal ve tarihsel özellikleri ve kurumlar›n s›radüzen ifllevleri taraf›ndan nas›l etkilenerek biçimlendirildi¤ini sorgulamaya bafllam›fllard›r. Bu bi-çimlendirmenin, kiflilerin öznel toplumsal cinsiyet davran›fllar›n› nas›l üretti¤i ve yeniden üretti¤ini betimlemeye çal›flm›fllard›r. (Ramazano¤lu ve Holland, 2002; Letherby, 2003; Sprague, 2005)

Bu çaba içerisinde, feminist yöntembilim pozitivizmin baflat ikiliklerini (öz-nel/nesnel, rasyonel/duygusal, erkek/kad›n, bilim/yaflam, erkeklik/kad›nl›k) sor-gulayarak, erkek bileni geleneksel bilgi üretim sürecinin (nesnel, rasyonel, cinsi-yetçi, ›rkç› ve s›n›f temelli) merkezi konumundan uzaklaflt›rm›flt›r. En genel düzey-de, bilenin erkek oldu¤u, öznelliklerin durumsal ve konumsal oldu¤u ve iktidar iliflkilerinin araflt›rman›n kurumsal ve öznel tüm eyleyicilere içsel oldu¤u gösteril-meye çal›fl›lm›flt›r.

Feminist yöntembilim, yöntemlerin çeflitlili¤ine indirgenmemelidir.

Feminizmin tüm bu elefltirileri, yöntemlerin belirgin özellikleri ile s›n›rl› de¤il-dir. Feminist yöntembiliminin sadece çoklu yöntemlerden oluflan bir yöntem soru-nu olmad›¤›, öz-yans›mal› tekniklerin kullan›lmas›n›n da bir gereklilik oldu¤u sa-vunulmufltur. Feminist araflt›rmac›lar, yans›mal› / dönüfllü yöntemleri kullanarak, tüm ilgili taraflar›n araflt›rma süreci hakk›nda bilgi sahibi olmalar›n› ve ondan ö¤-renme imkân›n›n sa¤lanmas›n› bir gereklilik olarak görmüfllerdir. (Oakley, 1981)

Araflt›rman›n yans›mal›/dönüfllü olma özelli¤i, araflt›rma sürecine kat›lanlar›n de¤il, d›flar›da kalanlar›n da yaflam deneyimlerinin karfl›l›kl› etkileflim içerisinde ve güç iliflkilerine ba¤l› olarak flekillendi¤i düflüncesine dayan›r. (Letherby, 2003) Bu çerçevede, güç dinamiklerinin nas›l tan›mland›¤›; araflt›ranlar›n kimler oldu¤u ve hangi bilme özelliklerine sahip olduklar›; karfl›l›kl› etkileflimin hangi içerikte ve

na-S O R U D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S O R U DÜfiÜNEL‹M D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

s›l gerçekleflti¤i ve etnografik anlat›lar›n nas›l infla edildi¤i ve yorumland›¤›, femi-nist yöntembiliminin sorgulamaya çal›flt›¤› temel alanlar haline gelmifltir.

Güç iliflkilerinin sorgulanmas›nda, nesnelli¤in öz-yans›ma yöntemleri ile sa¤la-naca¤› savunulmufltur. (Harding, 1987) Bu yap›labildi¤i ölçüde, bilgi üretimi, gele-neksel yöntemin, kendini araflt›randan uzak tutan yap›s›ndan kurtularak, araflt›rma-n›n özne ve nesnesi aras›ndaki iliflkiyi içerecek bir biçimde, k›smi ve konumlanm›fl bilgiye dayanan, kolektif özelliklerinin sergilenece¤i savunulmufltur. (Collins, 1990) Feminist yöntembilim, etnografik ve anlat›ya dayal› araflt›rmalarda yans›ma tek-ni¤inin ne kadar önemli bir araç oldu¤unu göstermifltir. Kad›nlar›n kendi yaflam hi-kâyeleri, basit birer kan›t olmakla s›n›rl› de¤ildir. Bu tekni¤in, onlar›n yaflam dene-yimlerinin kültürel temelde nas›l olufltu¤unu ve flekillendi¤ini anlamak için vazge-çilmez oldu¤u gösterilmifltir. (Bloom, 1998)

Feminist yöntembilim politik içeriklidir; sadece analiz ve anlama amac› ile s›n›rl› olmayan, kad›nlar›n yaflamlar›n›n de¤ifltirilmesine katk› yapan bir niteli¤e sahiptir.

De Vault (1999), kad›nlar›n gündelik yaflam öykülerinin, biçimlendirilmifl anla-t›lar›n›n süregelen kurumsal egemenlik iliflkilerinin bilgisinde nas›l gizledi¤ini ve bunun feminist aktivizmde nas›l yans›d›¤›n› göstermifltir. Aktivist araflt›rmalar, ku-rumsal güç iliflkilerinin, enformel süreçleri ve söylemsel inflalar› kullanarak, kad›n-lar›n öznelliklerini gizleyen ve yok sayan iliflkileri nas›l infla etti¤ini göstermifltir. Feminist düflünürlerin temel kayg›lar›ndan biri de bilgi üretiminin toplumsal de¤i-flim amaç/hedeflerine yönelik olmas›d›r. Toplumsal eylem konusu, kullan›lan yön-temlerin tipini ve seçilen konular› etkiler. Buna yönelik olarak feministler, kat›l›m-c› eylem araflt›rmas›n› seçerek (Reinharz 1992; Letherby, 2003; Naples 2003; Fo-now ve Cook 2005), araflt›ran ile araflt›r›lan aras›ndaki güç dengesizliklerinin azal-t›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fllard›r. Araflt›rma sürecini demokratik ve fleffaf k›labil-mek için birçok aktivist araflt›rmac›, araflt›rman›n tasar›m, uygulama, analiz ve ra-porlama aflamalar›nda, araflt›rmaya kat›lanlar›n bilgi üretim sürecinde daha fazla söz sahibi olmalar›n› sa¤lam›flt›r. Ancak, aktivistler ile düflünürler aras›nda belirli bir bofllu¤un hala sürdü¤ünü de belirtmek gerekir. Gündelik hayat›n mevcut güç ve iktidar iliflkileri taraf›ndan nas›l düzenlenip yap›sallaflt›¤›n› sorgularken ve kad›n hareketinin politik amaçlar› ile feminist araflt›rma aras›ndaki iliflkinin anlafl›lmas›n-da, yans›mal› tekniklerin ne kadar önemli oldu¤u sergilenmeye çal›fl›lm›flt›r.

Yans›mal› araflt›rman›n genel olarak postmodernite yaklafl›m›nda ve özel olarak da Üçüncü Dünya ve postkolonyal kuramlar›n elefltirisinde daha çok kullan›ld›¤›-n› izlemek mümkündür. (Alexander ve Mohanty, 1997; Ye¤eno¤lu, 1997; Serda-ro¤lu, 2010b) Bu çal›flmalarda, geleneksel söylemde bilen statüsündeki araflt›rma-c›lar›n, araflt›rmaya egemen olan güç iliflkileri temelinde, araflt›rma öznelerinin temsil edilmelerini ve yaz›l› metinlerde yans›t›lmalar›n› nas›l flekillendirdikleri orta-ya konulmaorta-ya çal›fl›lm›flt›r. Ancak birçok feminist, dilbilimsel ve metinsel inflalara çok fazla vurgu yap›lmas›n›n, araflt›r›lanlar› merkezilefltirerek, onlar›n yaflam dene-yimlerinin siyasal içeri¤ini mu¤laklaflt›rmas›ndan endifle etmektedirler. Baflka bir deyiflle, postmodern araflt›rma pratikleri, araflt›rmaya içsel olan güç iliflkilerini ber-taraf etmektense, bu güç iliflkilerinin varl›¤›n› devam ettirmek için bir zemin sa¤la-d›klar› savunulmufltur. Ayn› zamanda, e¤er tüm araflt›rma ortam›n›, güç iliflkileri egemenli¤i alt›na alm›fl ise ve söylem de tüm yaflam deneyimi üzerinde etkin bir role sahipse, bu güç iliflkilerine nas›l karfl› ç›k›laca¤› ve üstesinden gelinece¤i

ko-S O R U D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S O R U DÜfiÜNEL‹M D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

nusu, postmodernite söylemi için önemli bir s›n›rl›l›k olarak görülebilir. Bu çelifl-kili durumun, ancak materyalist feminist bir bak›fl aç›s› ile çözümlenece¤i savunul-mufltur. (Alexander ve Mohanty, 1997; Naples, 2003)

Bilgi ve bilim sorunsal›, yöntemden bilim felsefesine uzanan bir yolculuktur. Feminist yöntembilim tart›flmalar›n›, özgün ve tamamen farkl› tekniklerin olufltur-ma çabas› olarak görmemek gerekir. Baz› tekniklerin daha iyi veya kötü ololufltur-mas› kendili¤inden aç›k bir durum de¤ildir. Yöntemler, yöntembilimin ve epistemolojik ön kabullerin kuramsal bütünlü¤ü içerisinde anlam ifade ederler. Feminist yakla-fl›mda bu, basit olarak yöntemden, epistemolojiye bir geçifl olarak de¤il, feminiz-min, yöntembilim, epistemoloji, ontoloji, kuram aras›ndaki iliflki ve bütünlü¤ü içe-risinde, bilim, bilgi ve iktidar iliflkileri temelinde, bilim felsefesini de içine alan bir kapsamda anlaml›d›r. Bu çerçevede, feminist yöntembilim sorunsal›, (i) bilgi üre-timindeki kurumsal ve entelektüel pratikleri, (ii) bilginin do¤as›n›n ve içeri¤inin ne oldu¤una iliflkin varsay›mlar›, (iii) benlik ve bilginin kuramsallaflt›r›lmas›n›, (iv) bir kurum olarak bilimin ve gündelik yaflam›n nas›l infla edildi¤ini ve benzeri kuram-sal ve felsefi konularla iliflkilidir. Bunlar feminist sosyal bilim için merkezi oldu¤u kadar tüm sosyal bilimler için de temel sorgu alanlar›d›r. (Sprague ve Zimmerman, 1993; Ramazano¤lu ve Holland, 2002; Harding, 2004; Wylie, 2004; Hekman, 2007)

FEM‹N‹ST YÖNTEMB‹L‹MDEN FEM‹N‹ST

EP‹STEMOLOJ‹YE GEÇ‹fi

Feminist epistemoloji tart›flmalar›n›n feminist düflünceye ne tür aç›l›mlar sa¤lad›¤›n› aç›klayabilmek.

Feminist sosyal bilimde, yöntem etraf›nda yap›lan yöntembilimsel tart›flmalar›n ba-z› “çeliflkileri” ve s›n›rl›l›klara sahip olmalar› nedeniyle, kapsam› genifllemifl ve ze-mini farkl›laflm›flt›r. Bu tart›flmalar›n›n bilim ve araflt›rma alan›nda elifltirdi¤i konu-lar, iç içe olduklar› epistemolojik sorunsallar›n ortaya ç›kmas›na ve feminist kura-m›n felsefe tart›flmalar›na nüfuz edebilmesine zemin haz›rlam›flt›r.