II Kiros’un Hazar’ın Doğusundaki Massagetler ile Mücadelesi

MÖ 539 baharında II. Kiros, Babil Krallığı’nı ortadan kaldırmış ve Pers İmparatorluğu’nun sınırlarını Mısır’a kadar genişletmiştir. Babil’in kontrol altına alınmasından sonra II. Kiros, imparatorluğunun kuzeydoğusundaki Massagetlere karşı harekete geçmeye karar vermiştir. Zira bu kavimin ardı arkası kesilmeyen akınlarına karşı bir çözüm üretmek istemiştir. Önceleri İskitlerin istila tehdidine karşı ülkesinin sınır noktalarına müstahkem yerleşim birimleri inşa ettirmiş olmasına rağmen,329

büyük bir ihtimalle bu birimler İskit akınlarını engelleme hususunda bekleneni verememiş ve bu durum Pers hükümdarını Massagetlere karşı yürümeye mecbur bırakmıştır.

Savaş hazırlıklarını tamamlayan II. Kiros, MÖ 530330 yılında ordusu ile birlikte Hazar Denizi’nin doğusundaki Massagetlere karşı sefere çıkmıştır. Bu sıralar Massagetlerin başında kocasının ölümünde sonra yönetimi devralmış olan Tomris Hatun bulunmakta idi. Pers kralı, Tomris Hatun’a habercilerini yollayarak onunla evlenmek istediğini bildirmiş ancak kralın esas niyetini kavrayan Tomris Hatun, bu isteğe olumlu bir yanıt vermemiştir. Massagetlerin savaşmadan teslim olmayacağını anlayan Kiros, bunun üzerine güç kullanmaya karar vermiştir. Harekâta başlayan Pers ordusu, Araxes Nehri’ni geçtikten sonra Tomris’in oğlu Spargapises’in komuta ettiği Massagettlerin öncü birlikleri ile karşılaşıp yaşanan çatışmadan zaferle ayırılmıştır. Spargapises esir düşmüş ve akabinde intihar etmiştir. Oğlunun esir düşmesiyle birlikte Tomris Hatun, tüm Massaget kuvvetlerini toplayarak karşı saldırıya geçmiştir. Massagetlerin karşı saldırısını takiben iki ordu arasında çok büyük bir muharebe meydana gelmiş ve yapılan muharebe neticesinde Persler beklenmedik bir yenilgi almışlardır.331

Tüm ayrıntılarını Herodotos’un aktarmış olduğu Araxes yakınlarında vuku bulan muharebenin bilançosu Persler açısından çok ağır olmuştur. Savaş sonucunda tarihe adını sayısız zaferle yazdıran kral II. Kiros bile hayatını kaybetmiştir. Muharebenin yaşandığı Araxes Nehri’nin modern Ceyhun olduğu düşünülmektedir.332

Bununla birlikte Klyashtorny, Herodotos’un Araxes ile sadece Ceyhun’u değil, aynı zamanda nehrin geçmişte Sarıkamış Gölü üzerinden Hazar’a dökülen kolu Uzboy’u kastettiğini

329 _{M.A. Dandamayev, agm., p. 43.} 330 _{M.A. Dandamayev, agm., p. 43.} 331 _{Herodotos, I.205-214.}

332

iddia etmektedir.333Muharebenin tam olarak nerede meydana geldiğini Herodotos’un eksik tanımlarından ötürü tespit etmek zordur. II. Kiros’un, Massaget topraklarına girmek için köprüler inşa ettirdiği Araxes,334

Uzboy kanalı veya doğrudan Ceyhun Nehri de olabilir. Buradan çıkarılacak esas sonuç, savaşın her halükarda Hazar Denizi’nin doğusundaki bozkırlarda meydana gelmiş olduğu gerçeğidir.

Kiros’un Hazar çevresinde hayatını kaybettiği son seferi hakkında antik yazarlar arasında farklı malumatlar da vardır. Özellikle bu farklılık, Perslerin kimlere karşı savaştığı ile alakalıdır. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Herodotos, II. Kiros’un Massagetlerle yapılan savaşta öldüğünü ifade etmektedir. Ancak Berossus ve Ctesias, bambaşka bir hikâye aktarırlar. Berossus, II. Kiros’un Dahaelere karşı giriştiği muharebede öldüğünü söylemiştir.335

Ctesias ise Pers hükümdarının, “Derbikler” (Derbices) adı verilen bir kavimle mücadele sırasında öldüğünü yazmaktadır. Ctesias’ın anlattığı rivayete göre, Amoraeus liderliğindeki Derbikler, Hintliler’den aldıkları filler sayesinde II. Kiros’un süvarilerini bozguna uğratmışlardır. Muharebe esnasında Hintli bir askerin attığı mızrak ile yaralanan II. Kiros ordugâhına çekilmiştir. Persler muharebeyi Sakaların yardımı sayesinde kazanmışlar ancak yaralı olan II. Kiros, çekildiği ordugâhında iki gün sonra hayatını kaybetmiştir.336

Dandamayev, Derbiklerin Ctesias döneminde Massagetlerin bir parçası olduklarını belirtmektedir. Berossus’un yaşadığı dönemde ise Massagetlerin yerini çoktan Dahaelerin aldığını, bu sebeple yazarın, II. Kiros’a rakip olarak Dahaeleri gösterdiğini söylemektedir.337

Kiros’un ölümü tartışmalı bir konu olsa da, birçok bilim insanı II. Kiros’un son seferi hususunda Herodotos’un aktardığı rivayetleri esas almakta ve buna bağlı olarak Pers hükümdarının Massagetler tarafından öldürüldüğünü kabul etmektedir.

Peki, Kiros önderliğinde Ön Asya’nın büyük bir kısmını fethetmiş güçlü Pers ordusunu darmadağın eden Massagetler kimlerdir? Antik yazarların Massagetler hakkında verdikleri bilgiler benzer olmakla birlikte, bu bilgiler arasında bazı farklılıklar da söz konusudur. Herodotos, onların giyiniş ve yaşayış bakımından İskitlere benzediklerini, atlı ya da yaya vaziyette savaştıklarını belirtmektedir. Savaşta kullandıkları silahların bakırdan ve altından olduğunu; savaş başlığı, kılıç kayışı, koltuk

333

S.G. Klyashtorny, T.İ. Sultanov, age., s. 37. 334 _{Herodotos, I.205.}

335 _{M.A. Dandamayev, agm., p. 43.}

336 _{F9) (7-8) “Ctesias”= Phot. Bibl. 72 p. 36a 9 – 37a 25’den aktaran. A. Nichols, age., p. 90.} 337

altlarını koruyan parçaların altın süslerle bezendiğini ve ayrıca atlarının da zırhlarla kaplı olduğunu aktarmaktadır.338

Strabon’da Herodotos’a yakın bilgiler paylaşmaktadır. Hatta yazdıklarının birçoğu Herodotos’un verdiği bilgiler ile örtüşmektedir.339

Buna karşın Arrianos, Herodotos ve Strabon’da çizilen mülk bakımından zengin ve gösterişli Massaget görüntüsüyle uyuşmayan bilgiler vermektedir. Ona göre Massagetler, büyük bir yoksulluk içinde yaşarlardı. Daimi bir evleri ve şehirleri bulunmazdı. Mal mülk düşüncüleri olmayan bu toplumu, savaşmak için birlikte hareket etmeye ikna etmek çok kolaydı.340

Arrianos, Massgetler konusunda diğer yazarlardan farklı bilgiler vermişse de, birçok Grek ve Romalı yazar gibi onları İskitlerden saymayı ihmal etmemiştir. O, Massaget savaşçılarından sürekli İskitler diye bahsetmektedir. Ancak birçok antik yazarın onları İskitler olarak belirtmesine rağmen, Massagetlerin kimler olduğu meselesi bilim dünyasında halen gizemini koruyan bir konudur. Zira batı kökenli antik yazarların aksine, günümüze ulaşan eski Pers vesikalarında Massaget ismine rastlanmamıştır. Bu gizemin en mantıklı izahı, Grek ve Romalı yazarların eserlerinde Massaget ismiyle geçen halkın, Pers yazıtlarında başka bir isimle belirtilmiş olmasıdır. Bazı araştırmacılar Massagetleri, Pers vesikalarında yer alan Saka tigrakhaudalar ile özdeşleştirmişlerdir. Klyashtorny, ilk olarak A. Hermann tarafından ortaya atılan bu argümanın pek inandırıcı olmadığını söylemiş ve onları Pers vesikalarındaki bir diğer göçebe halk olan Dahaeler ile özdeşleştirmenin daha uygun olduğunu öne sürmüştür. Ona göre, Herodotos’un tasvir ettiği zırhlı atlılar, sadece Dahaeler ve onlara mensup olan Partlarda karşımıza çıkmaktadır.341 Burada adı geçen Massagetler ve Dahaeler, muhtemelen Hazar’ın doğusundaki bozkırlarda, ortak bir amaç etrafında birleşen göçebe halkların teşkil ettiği bir konfederasyonu ifade etmektedir. Öyle görünüyor ki, Herodotos zamanında Hazar Denizi’nin doğusunda Massaget ismi altında teşkilatlanan göçebeler, sonraki dönemlerde aynı coğrafyada Dahae ismi ile belirmişlerdir. Konu bu şekilde değerlendirildiğinde, Berossus’un, II. Kiros’un düşmanları olarak Dahaeleri göstermesi daha anlaşılır hale gelmektedir. Bununla birlikte Massagetlerin, Dahaeler ile özdeş olması ne kadar olası ise, Saka tigrakhaudalar ile özdeş olması da bir o kadar kuvvetle muhtemel bir durumdur.

338 _{Herodotos, I.215.}

339 _{Strabo, XI.8.6.}

340 _{Arrianos, Anabasis, IV.17.} 341