Gamirra Ülkesi ve Bu Ülkenin Hazar Coğrafyası ile Bağlantısı

Kimmerlerin Anadolu’ya yaptıkları göçlerin geliş yönü ve bu göçlerin hangi tarihler arasında meydana geldiği, araştırmacılar arasında görüş birliğinin sağlanamadığı önemli bir meseledir. Çivi yazılı metinler çözülmeden önce başta Kimmer tarihi olmak üzere birçok antik medeniyet hakkındaki bilgiler Helen tarih yazıcılığındaki verilere dayanmaktaydı. XIX. yüzyılın ortalarında başlayan Mezopotamya’daki arkeolojik çalışmalar ile birlikte günümüze kadar binlerce çivi yazılı vesika ele geçirilmiş ve eskiçağın karanlık vaziyette kalmış büyük bir bölümü aydınlatılmıştır. Bu noktada konumuzla ilgili Kimmer tarihinin aydınlatılmasında çağdaş Asur ve Urartu yazılı vesikaları önemli bir yer tutmaktadır. Nitekim araştırmacıları görüş ayrılığına iten sorunun temelini Kimmerler hakkında kaleme alınmış çivi yazılı metinlerdeki bazı

258 _{M.T. Tarhan, agm., s. 114.} 259

M.T. Tarhan, agm., s. 115. Ayrıca bkz. Herodotos, I.15.

260 _{Herodotos Lidya kralı Alyattes için şunları söylemiştir:“Ardys kırk dokuz yıl başta kaldı, yerine geçen}

oğlu Sadyattes on iki yıl kaldı ve ondan sonra Alyattes geldi. Bu, Medlerden Deiokes soyundan Kyaksares’e karşı savaş açtı. Kimmerleri, Asya’dan sürdü…” Bkz. Herodotos, I.16.

261

veriler ile Grek ve Roma metinlerindeki bazı verilerin uyuşmazlığıdır. Bu noktadaki en temel sorunlardan birini Asur yazılı vesikalarında geçen ve Kimmerler ile özdeşleştirilen “Gamir/Gamirra (Qu-ri-a-ni-a)” yani Gamirra Ülkesi’nin konumu oluşturmaktadır.262

Kimmer sorunu olarak ele alınan bu konu, Kimmerler üzerine çalışma yürütmüş olan araştırmacıların dikkatinden kaçmamış ve buna bağlı olarak konu ile ilgili çeşitli tezler öne sürülmüştür.263

Araştırmacılar, Gamirra Ülkesi’nin lokalizasyonu ve Kimmer göç yönü meselesinde genellikle iki gruba ayrılmaktadırlar. İlk grup, Kimmerlerin bulunduğu ülkeyi Urartu Krallığı’nın kuzeyine konumlandırmaktadır. Bu bölge Ermenistan’ın kuzey sahası ile Gürcistan güneyini, yani Transkafkasya’nın bir kısmını kapsamaktadır. Bu gruba göre Anadolu üzerine gelen ilk Kimmer göçleri kuzeyden gerçekleşmiştir. İkinci grup ise onları Urartu’nun güneydoğusuna yani Urmiye Gölü’nü çevreleyen Manna Ülkesi’ne yerleştirmektedir.264

Uzun bir süredir bilim dünyasını meşgul eden söz konusu tartışmanın bizi ilgilendiren kısmı ise Gamirra Ülkesi’nin olası konumunun Hazar coğrafyası ile bağlantısı üzerinde durmak olacaktır. Her şeyden önce belirtilmesi gereken bir husus bulunmaktadır. Asur vesikalarında geçen KUR. Gamir(ra) teriminin doğrudan bir ülkeyi mi yoksa o an için Kimmerlerin bulunduğu bir bölgeyi mi belirttiği kesin değildir. Birinci grubun görüşüne yakın olan A. I. Ivantchik, Asur vesikalarındaki Gamirra teriminin esasen Kimmerlerin Urartular ile mücadeleleri sırasında bulundukları bölgeyi ifade ettiğini söylemektedir.265

Buna göre Gamirra Ülkesi, Kimmerlerin ana vatanı yerine muhtemelen MÖ VIII. yüzyılın son çeyreğinde işgal ettikleri bölgeyi belirtmek için kullanılmıştır. Kimmerlerin göçebe karakterli bir topluluk oldukları bilindiğine göre, Ivantchik’in görüşünü doğru olarak kabul etmek mümkün görünmektedir.

Kimmer Ülkesi’ni Transkafkasya’da konumlandıran birinci grubun tezi, esasen yüksek düzeydeki bir Asur memuru olan Assur-reşu-ia’nın mektubunda yer alan ve tam olarak anlaşılamamış bir coğrafi terime dayanmaktadır:

262 _{T. Demir, age., s. 7.}

263

Kimmerlerin göç yönleri ve Gamirra Ülkesi’nin konumu hakkında detaylı tartışma ve bilgi için bkz. Anne K. G. Kristensen, Who were the Cimmerians, and where did they come from? Sargon II, the Cimmerians and Rusa I, The Royal Danish Academy of Sciences and Letters, Copenhagen, 1988.; Askold I. Ivantchik, “The Current State of the Cimmerian Problem”, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, Vol. 7, No: 3-4, 2001, pp. 307-339.

264 _{A.I. Ivantchik, agm., p. 310.} 265

“Guriana, Urartu ve Gamira arasındaki bir bölgedir: Urartulara haraç verir. Urartular Gamirra’ya karşı sefere çıkınca, bu sefer Urartulara bir yenilgi getirdiğinde, onların bu kadar çok… Guriana… bir bölümünü öldürdü (ve) diğer bölümünü esir aldı…”266

Sovyet Dönemi araştırmacıları Diakonoff ve Melikishvili, Asur dilindeki Guriana Ülkesi ile Leninakan ve Çıldır Gölü arasında konumlandırılan Urartu dilindeki Quriani Ülkesi’nin ses benzerliği üzerinden yola çıkmışlar ve buna bağlı olarak Gamirra Ülkesi’nin, Urartu’nun kuzey hattında olabileceğini belirtmişlerdir.267

Bununla birlikte Salvini, I. Rusa’ya ait Gökçe Göl kıyısında bulunan Tsovinar Kaya Yazıtı’nda geçen “Gölün öbür tarafındaki” yani gölün kuzey ve doğusunda kalan bölgedeki 19 ülkeden biri olan Guria Ülkesi’nin, Quriani ile özdeş olabileceğini ifade etmektedir.268 Sovyet araştırmacılarının ifadelerine bakıldığında Gamirra Ülkesi, sınırları tam olarak kesinleşmemiş olsa da Hazar Denizi’nin batısında konumlanmış gözükmektedir. Transkafkasya tezine temkinli yaklaşan Salvini, Asurluların yakınlarındaki ülkelerin siyasi coğrafyaları hakkında bilgi sahibi olmalarına rağmen, özellikle kendi çıkarlarıyla örtüşmeyen Urartu’nun kuzeyindeki bölgeler hakkında bilgi sahibi olmadıklarını iddia etmektedir. Böylece Sovyet araştırmacılarının öne sürdüğü Guriana Ülkesi ile Quriani Ülkesi’nin özdeş olması argümanına karşıt bir cevap vermektedir.269

Kimmerleri Manna Ülkesi yakınlarında konumlandırmak isteyen ikinci grubun görüşü ise, kral I. Rusa önderliğine Urartuların muhtemelen MÖ 715 yılında Manna Ülkesi’nden gelen Kimmer saldırıları karşısında aldıkları Uesi şehri civarındaki bir yenilgiye dayanmaktadır.270

Kimmerlerin ilk akınları hakkında II. Sargon’a istihbarat sağlayan mektupların birinde “Bu Kimmer çekildi. Manna Ülkesi’nden Urartu Ülkesine girdi…” ifadesi, ikinci grubun görüşlerini destekler niteliktedir. Asur vesikaları dikkate alındığında Kimmerlerin asıl tarih sahnesine çıkışları İran Platosu’nda meydana gelmiş gözükmektedir. Öyle görünüyor ki Kimmer boyları, İran Platosu’na gelerek burada bir süre güçlenerek beklemişler ve batıya Anadolu’ya akınlar düzenlemeye başlamışlardır. İkinci grup içinde yer alan Salvini, Urartu ve Kimmer arasındaki çatışmaların aktarıldığı

266 _{M. Salvini, age., s. 96.}

267 _{Igor M. Diakonoff, Salmas M. Kashkai, Geographical Names According to Urartian Texts, Published} by Dr. Ludwig Reichert, Weisbaden, 1981, p. 71.; Georgi A. Melikishvili, Drevncvostocnye materialy po istorii naradov Zakav-kaz’ja I: Nairi-Urartu, Tbilisi, 1954, s.281’den aktaran M. Salvini, age, s. 97.

268 _{M. Salvini, age., s. 97.} 269 _{M. Salvini, age., s. 97.} 270

mektuplardan bazılarında, Urartu kralı Rusa’nın Gamirra Ülkesi’ne karşı sefere çıkmış olduğundan bahseden bölümleri ve söz konusu mektuplardan birindeki Manna habercisinden söz edilen kısmı dikkate alarak, Gamirra Ülkesi’ni Mannaların yakınına konumlandırmaktadır. Devamında, olayların MÖ 715 veya 714 yıllarında meydana geldiğini belirterek söz konusu dönemde II. Sargon’un yıllıklarında Urartu kralının Manna Ülkesi’nde olduğunun vurgulanmış olmasını, mevcut argümanı için bir kanıt olarak sunmaktadır.271

Anne K. G. Kristensen de, mevcut veriler değerlendirildiğinde Salvini’nin görüşüne büyük ölçüde katıldığını belirtmektedir.272

Her iki görüş de ele alındığında, Kimmerlerin ilk göç ettikleri bölgenin Hazar coğrafyası ile olan bağlantısı dikkat çekmektedir. Bir kere, Transkafkasya Bölgesi’nin büyük bir kısmı doğrudan Hazar’ın batısında yer almaktadır. Bunun yanında Urmiye çevresine konumlandırılan Manna Ülkesi, antik Media Atropatena topraklarına oldukça yakındır. Kimmerlerin, Hazar Denizi’nin güneybatı sahasının yakınlarındaki Manna’nın doğu ve kuzeydoğusunda da faaliyet göstermiş olmaları kuvvetle muhtemel bir durumdur. Özellikle Transkafkasya tezinin doğruluğu üzerinden gidildiğinde, Kura ve Aras Havzası’nın Kimmerler tarafından Ön Asya’ya yapılacak seferler için bir üs olarak kullanılmış olduğunu söylemek mümkündür.