I. BÖLÜM
1.2. Hazar Çevresinin Tarihi Coğrafyası
1.2.4. Hazar’ın Doğu Coğrafyası
Bu coğrafya günümüzde Kazakistan ve Türkmenistan’ın büyük bölümüyle beraber Özbekistan’ın bir kısmına ev sahipliği yapmakta olup, daha genel bir ifadeyle Türkistan coğrafyasının batısını teşkil etmektedir. Batı Türkistan, en eski devirlerden beri göçer-konar kavimlerin ikamet ettiği önemli bir bölgedir. Hazar’ın doğu coğrafyasının Türkistan’ın iç kesimlerine doğru doğal sınırlarını Ceyhun Nehri ve Aral Gölü belirlemektedir. Kuzeyde bu hattı bozkır kuşağı oluştururken, güneyde Hazar Denizi’nin güneydoğu kıyılarından başlayan Kopet Dağları ise bir diğer sınırı oluşturmaktadır.
Hazar Denizi’nin doğu coğrafyasında genel görünüm verimsiz ve kuraktır. Bunun en büyük sebebi bölgenin çöller ve çöl bozkırlarıyla karakterize olmasıdır. Hazar Denizi’nden, Moğolistan’daki Gobi ve Ordos çöllerine kadar İç Asya’nın güneydoğusunun büyük bir bölümünü çöller kuşağı kaplamaktadır. Bu kuşağın batı
108 G. Rawlinson, age., p. 7-8.
109 Modern İran’ın Damghan ve Simnan şehirleri arasında bulunan antik şehir. Günümüzde Qumis olarak da bilinmektedir.
110
Türkistan bölümünde ise Karakum ve Kızılkum çölleri ön plana çıkmaktadır.111
Bu çöller arasında Hazar coğrafyası içinde yer alan Karakum Çölü 350 bin km2’lik
yüzölçümüne sahip olup, günümüzde Türkmenistan’ın büyük bir bölümünü kapsamaktadır. Karakum, yüzölçümü bakımından ele alındığında dünyanın en büyük çöllerindendir.112
Antik coğrafyacı Strabon, Hazar’ın doğu kıyılarında yaşayan Dahaeler’den sonra güneyde Hyrcania Ülkesi’ne kadar bir çöl arazisinin varlığından söz etmektedir.113 Strabon’un belirttiği bu çölün Karakum olması kuvvetle muhtemeldir.
Karakum’un kuzeyinde Üstyurt Platosu yer almaktadır. Plato, batıda Kara Boğaz Göl Körfezi’nden, doğuda ise Aral Göl’ünün batı kıyılarından yükselmektedir.114
Bu plato, Hazar Denizi’nin doğu kıyılarındaki Mangışlak Yarımadası’nın kuzeydoğusunu çevrelemektedir.115
Üstyurt Platosu’nun büyük bir bölümü günümüzde Kazakistan’ın sınırları içerisinde uzanmaktadır. Bünyesinde çakıllar, gri renkli topraklar ve çukur bölgelerinde tuzlu toprakları barındırmaktadır. Üstyurt Platosu’nun en önemli özelliği, mevcut yüzeyinin çöllerin yer şekilleriyle büyük benzerlik göstermesidir. Buna paralel olarak plato içinde küçük kumul tepeler bulunmaktadır.116
Batı Türkistan topraklarının genel kuraklığı, güneydeki dağ eteklerinde bulunan vahalarda ve nehirlerin alüvyon ovalarında sekteye uğramaktadır. Bu alanlar Türkistan coğrafyasının en verimli topraklarıdır. Türkistan nehirleri arasında Hazar coğrafyasının doğu sınırlarını oluşturan Ceyhun Nehri ve bu nehrin deltasının alüvyonlu toprakları, en eski devirlerden beri Harezm’de insan yaşamını destekleyen bir özelliğe sahip olmuştur.117
Antik dönemde Oxus olarak adlandırılan bu nehrin, yazılı kaynaklarda Hazar Denizi’ne döküldüğüne dair bazı ifadeler yer almaktadır.118 Strabon’un aktardığı bilgilere göre, antik dönemde Ceyhun Nehri üzerinden gemiler aracılığıyla ulaşım yapılmaktaydı. Ayrıca burası Doğu-Batı ticareti için kullanılan güzergâhlardan biriydi. Ceyhun, Hindistan’dan yola çıkan ticari malların Hazar Denizi’ne taşınmasını sağlamakta idi. Nehir üzerinden Hazar Denizi’ne gelen ticari mallar, bu deniz üzerinde
111
R.N. Taaffe, agm., s. 55.
112 Nurgeldi Arbatov, Arif Karatepe, “Türkmenistan’ın Jeomorfolojisi”, Marmara Coğrafya Dergisi, S. 33, İstanbul, 2016, s. 578-579.
113 Strabo, XI.7.1.
114 R. N. Taaffe, agm., s. 55. 115
Ahmet Taşağıl,“Mangışlak”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, s. 569-570.
116 N. Arbatov, A. Karatepe, agm., s. 577-578. 117 R.N. Taaffe, agm., s. 56.
118
yolculuğuna devam ederek batıdaki Albania kıyılarına getirilmekte, oradan da Kura Nehri aracılığıyla Karadeniz (Pontus, Euxine) ve çevresine ulaştırılmaktaydı.119
Ceyhun Nehri’nin Hazar’a döküldüğü ile ilgili yazılı kaynaklarda geçen ifadeler, konu hakkında çalışmalar yapan tarihçiler ve coğrafyacılar arasında süregelen tartışma konularından biri olmuştur. Zira tartışmaların temel unsuru olan Ceyhun Nehri antik kaynaklardaki ifadelerin aksine günümüzde Hazar Denizi yerine Aral Gölü’ne dökülmektedir. Bu bağlamda XVIII. yüzyıldan itibaren Ceyhun çevresinde yürütülen çalışmalardan yola çıkan kimi araştırmacılar, Türkmenistan’da yer alan ve geçmişte Hazar’a döküldüğü tespit edilen Ceyhun’un kurumuş vaziyetteki eski kollarından Uzboy (Özboy) Nehri’nin, antik dönemde Hazar ile olan ticari bağlantıyı sağladığı yönünde çıkarımlar yapmışlardır. Esasen Uzboy, Ceyhun Nehri’nin kuzeybatı kollarının oluşturduğu Sarıkamış Gölü üzerinden Hazar’a dökülmekteydi.120
1.2.4.1. Chorasmia ve Dahae Ülkeleri
MÖ I. binyıl içerisinde Hazar’ın doğu coğrafyasını teşkil eden Batı Türkistan toprakları çoğunlukla İskitya Ülkesi içerisinde yer almıştır. Bu topraklar binyılın ilk yarısında Massagetlerin ülkesi konumundadır. MÖ I. binyılın ikinci yarısından itibaren, yazılı kaynaklarda söz konusu coğrafya için Chorasmia (Harezm) ve Dahae (Daha) isimlerinin ön plana çıktığı görülmektedir.
Doğu Hazar coğrafyasının iç kesimlerini Chorasmia Bölgesi oluşturmaktadır. Bu bölge antik Parthia Ülkesi’nin kuzey kesimleri boyunca uzanmaktadır.121
Chorasmia, Karakum ve Kızılkum çölleri arasında verimli bir vaha oluşturan Ceyhun Deltası’nı kapsamakta olup, günümüzde Özbekistan’ın batısı (Karakalpakistan) ve Türkmenistan’ın kuzeyinde yer almaktadır.122
Tarihte Chorasmia Bölgesi hakkındaki ilk yazılı veriler, Zerdüştlük inancının kutsal kitabı olan Avesta’da ve Pers imparatoru I. Darius’un Behistun Yazıtı’nda geçmektedir.123
Herodotos, Chorasmia’nın Ülkesi’nin Pers İmparatorluğu’nun satraplıkları arasındaki ülkelerden biri olduğunu belirtmiştir.
119
Strabo, XI.7.3.
120 Bu konu hakkında daha fazla bilgi ve tartışma için bkz. W. W. Tarn, agm., pp. 10-29.; Emel Esin, “Amuderya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1991, s. 98-99.; Ekaterina Pravilova, “River of Empire: Geopolitics, Irrigation, and the Amu Darya in Late XIXth Century”, Cahiers d’Asie Centrale, 17/18, 2009, pp. 255-287.
121
G. Rawlinson, age., p. 9.
122 Michelle N. Cleary, “Khorezmian Walled Sites Of The Seventh Century BC-Fourth Century AD: Urban Settlements? Elite Strongholds? Mobile Centres ?”, Journal Of The British Institute Of Persian Studies, Vol.51 (1), 2013, p. 72.
123
Ona göre, bölgede yaşamış olan Chorasmialılar (Khorasanlılar), komşuları olan Parthlar, Sogdianlılar ve Arialılar ile birlikte imparatorluğun on altıncı satraplığını meydana getirmişlerdir.124Bazı araştırmacılar, İran tarihinde derin izler bırakan Zerdüştlüğün ortaya çıktığı ve yayıldığı merkezin Chorasmia olduğunu iddia etmişlerdir. Örneğin Alman oryantalist Josef Marquart, Zerdüşt’ün vaaz verdiği yer olarak bilinen Airyanim Vaejah’ın, Ahameniş Dönemi’nden önce Chorasmia merkezli bir devlet olduğunu ve bu devletin Pers hükümdarı Kiros tarafından yok edildiğini öne sürmüştür. Bu görüş, Walter B. Henning, Ilya Gershevitch ve Sergey P. Tolstov gibi ünlü araştırmacılar tarafından da desteklenmiştir.125
MÖ I. binyılda Hazar coğrafyası içinde bahsedeceğimiz son tarihi bölge ise Dahae’dir. Dahae veya Daha Ülkesi, Hazar Denizi’nin doğu kıyılarındaki bugünkü Türkmenistan’ın yer aldığı bölgeyi ifade etmektedir. Burası çoğunlukla çöl ve çöl bozkırlarıyla çevrelendiğinden antik dönemde göçebe kavimlerin yaşam sahalarından biri olmuştur. Dahae Ülkesi’nden ve bu ülkeye adını veren göçebe boylar konfederasyonundan ilk defa bahseden tarihi materyaller Avesta ve Daeva Yazıtı’dır. Persepolis yakınlarında bulunan ve dönemin Pers İmparatoru I. Kserkses (MÖ 518-465) tarafından yaptırılmış olan Daeva Yazıtı’nda, Dahaelerin Jaxartes (Seyhun, Sır Derya) çevresinde bulunan Saka haumavarga (İskit) boylarının komşuları olarak belirtildiği görülmektedir. Söz konusu yazıtta adı geçen Dahaelerin, Part İmparatorluğu ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. Zira Part İmparatorluğu’nun kuruculuğunu ve idareciliğini üstlenmiş olan Arsacid (Arsak) Hanedanı, Dahae boylarından Parnilere126
(Aparni) mensuptur.127 Antik dönemde Hazar’ın doğu kıyılarına adını veren Dahaelerin, bölgede bırakmış oldukları kültürel mirasın Ortaçağ İslâm dönemine kadar varlığını koruduğu görülmektedir. Bu dönemde bölgenin adı Dahae topluluğuna atfen Dihistan olarak adlandırılmıştır.128
124 Herodotos, III.93.
125
Muhammed A. Dandamayev, “ Media and Achaemenid İran”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.II; The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250., (Eds. Janos Harmatta, B.N. Puri and G.F. Etemadi), UNESCO Publishing, 1994, p. 42.
126 Parni boyu Dahae Konfedarasyonu içindeki üç büyük boydan biriydi. Parniler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Tezcan, “Türkmenia’da Hüküm Süren Önemli Bir Kabile Olarak Sakaların (A)Parni Boyu ve Bunun, İran’ın Kuzey-Doğu Bölgesi Horasan’daki Apar Bölgesi ile Alâkası”, Cedrus: The Journal of Mediterranean Civilisations Studies, Vol. II, 2014, ss. 55-73.
127 Adrian D. H. Bivar, “The Political History of Iran Under The Arsacids”, The Cambridge History of
Iran, Vol. III/I, (Editör. E. Yarshater), Cambridge University Press, Cambridge, 1983, p. 26-27.
128