İngiltere’nin Kıbrıs Meselesinin Çözümüne Yönelik Gayretleri

İngiltere’nin bir süredir üzerinde çalıştığı Kıbrıs hakkındaki yeni plan, 11 Haziran’da Türk Hükümet’ine ulaşmıştır. Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, 12 Haziran’da yaptığı basın toplantısında, yeni İngiliz planının Türkiye’ye bildirildiğini, planın incelenmekte olduğunu, incelemeler biter bitmez cevabın İngiliz Hükümet’ine bildirileceğini belirtmiştir.337

Nitekim, 14 Haziran 1958’de, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu tarafından, İngiltere Büyük Elçisi Sir James Bowker’e İngiltere’nin yeni planının kayıtsız şartsız reddedildiği; Ada’nın geleceği hakkında bir hususu içermeyen bu planın, hiçbir şekilde kabul edilmediği ve edilmeyeceği bildirilmiştir.338

333

Milliyet, 23 Temmuz 1958.

334

Hürriyet, 6 Ağustos 1958; Milliyet, 6 Temmuz 1958.

335

Milliyet, 21 Ekim 1958; Cumhuriyet, 21 Ekim 1958.

336

Milliyet, 22 Kasım 1958; Cumhuriyet, 22 Kasım 1958.

337

Hürriyet, 13 Haziran 1958; Milliyet, 13 Haziran 1958.

338

Kıbrıs olayları ve son siyasi durumla ilgili olarak, 16 Haziran1958’de TBMM’de, Dışişleri Komisyonunda gizli bir toplantı yapılmıştır. Toplantıda bir konuşma yapan Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, son senelerde Kıbrıs’ta meydana gelen olaylar ve bu olaylar karşısında İngiltere ve Yunanistan’ın tutumu, Türk Hükümeti’nin takip ettiği hareket tarzı hakkında bilgi vermiş ve son birkaç hafta içinde ortaya çıkan yeni durumu ortaya koymuştur.

Muhalefet milletvekilleri Dışişleri Bakanını dinledikten sonra, son durumun bir de Mecliste görüşülmesini teklif etmişler ve bu teklif kabul edilerek Genel Kurulda olağanüstü toplantı yapılmıştır. Genel Kurulda yapılan toplantıda, gündem dışı söz alan DP Meclis Grubu Başkan Vekili Baha Akşit, Kıbrıs meselesiyle ilgili bir konuşma yapmış, kendisiyle birlikte Bursa Millet Vekili Haluk Şaman ve Konya Millet Vekili Himmet Ölçmen tarafından imzalanan bir önerge vermiş ve önergeyle sunulan hususların, TBMM Başkanı tarafından dünya parlamentolarına duyurulmasının karara bağlanmasını teklif etmiştir. Verilen önergede, “…Binaenaleyh Adanın sulh ve sükûn ve

refahını temin ve bu meselenin vahimleştirdiği beynelmilel münasebetlere gerekli dostluk ve anlayış havasını iade etmek için nihai bir hal şekli olarak ancak taksimi kabul ve tatbik mevkiine koymak zaruridir.” denmektedir.339

Önerge, CMP Genel Başkanı Osman Bölükbaşı ile yine CMP Milletvekili Hayri Çopuroğlu çekimser kalmalarına karşın oy birliği ile kabul edilmiştir. Çekimser kalmalarının sebebi ise, CMP’nin daha önce “Kıbrıs’ın tamamının Türkiye’ye verilmesi” kararını değiştirmemiş olmasıdır.340

Kıbrıs meselesine ilişkin yeni İngiliz planı, Başbakan Macmillan tarafından, 19 Haziran1958’de, Avam Kamarasında açıklanmıştır. Plan, bir “Beyaz Kitap” şeklinde aynı gün yayınlanmıştır. Macmillan’ın tabiriyle bu plan, Kıbrıs’ın müştereken idaresi için İngiltere, Türkiye ve Yunanistan arasında “işbirliği ve ortaklık planı”dır. Amacı da, bir taraftan İngiltere’nin Kıbrıs'taki hâkimiyetini sağlamak, diğer taraftan da Kıbrıs’taki Türk ve Rum cemaatlerinin haklarıyla, Türkiye ve Yunanistan’ın özel çıkarlarını korumaktır.341

Macmillan, yeni planın ana hatlarını şöyle açıklamıştır:

339

TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: XI, Cilt:4, 16 Haziran 1958, s. 494-497; Cumhuriyet, 17 Haziran 1958; Hürriyet, 17 Haziran 1958; Milliyet 17 Haziran 1958.

340

Cumhuriyet, 17 Haziran 1958.

341

Cumhuriyet, 20 Haziran 1958; Hürriyet, 20 Haziran 1958; Fulya Yurdagün, 1955–1965 Yıllarında

Türkiye Basınında Kıbrıs Sorunu, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ens. Basılmamış

1. Kıbrıs, sadece Britanya Birleşik Krallığı ve dolayısıyla bunun sonucu olarak

Britanya milletler topluluğuyla değil, aynı zamanda Yunanistan ve Türkiye ile de ortaklık yapma üstünlüklerine sahip olmalıdır.

2. İngiltere, Türkiye ve Yunanistan Hükümetlerinin üçü de Kıbrıs’la ilgili

olduklarından, İngiliz Hükümeti diğer iki Hükümet’in, Ada’nın barış, ilerleme, bolluk varlık ve rahata ulaşabilmesi için harcanacak ortak çabaya katılmalarını uygun karşılayacaktır.

3. Türk ve Yunan Hükümetleri bu siyasetin uygulanmasında, İngiliz

Hükümetiyle işbirliği yapmak için birer temsilci görevlendirmeye davet edilecektir.

4. Kıbrıs, her iki cemaatin kendisine ait işlerde muhtariyete sahip bulunacağı,

temsili bir Hükümet sistemi olacaktır.

5. Kıbrıslı Rumlar ve Türklerin, Yunan veya Türk kabul edilmek hususundaki

arzularını tatmin etmek için İngiltere Hükümeti, İngiliz tabiiyetini koruma izni vermekle beraber, Yunan ve Türk tabiiyeti verecek hükümleri kabul eder.

6. Bu plan çerçevesinde yeni katılım prensibinin, gereken istikrar havası içinde

uygulanmasına imkân verebilmek için, Ada’nın uluslararası statüsü yedi yıl süreyle değişmeden kalacaktır.

7. İki cemaat ile Yunan ve Türk Hükümetlerinin temsilcileri ile karşılıklı

görüşme halinde, cemaatlere göre temsili ve muhtar bir hükümet sistemi hazırlanacaktır.

8. Bu plan dâhilinde yeni anayasadaki maddeler şöyle olacaktır:

a) İki cemaatin her biri için ayrı bir temsilciler meclisi kurulacaktır. Bu

meclisler, cemaatlerin özel işlerini ilgilendiren konularda en yüksek otoriteyi oluşturacaktır.

b) Cemaatlerin içişleri ve iç güvenlikleri konuları dışındaki hususlarda yetkili bir

konsey kurulacak ve bu konseyin başkanı Vali olacaktır. Bu konseyde Türkiye ve Yunanistan Hükümetleri tarafından gönderilecek olan temsilciler ile temsilciler meclisinden seçilecek ikisi Kıbrıslı Türk, dördü ise Kıbrıslı Rum altı vekil bulunacaktır.

c) Türk ve Yunan Hükümetlerinin temsilcileriyle fikir alışverişinde bulunduktan

sonra hareket eden Vali, iki cemaatin menfaatlerini korumak için özel yetkilere sahip olacaktır.

d) Dışişleri, savunma, iç güvenlik Valinin yetkisi altında bulunacaktır. Fakat bu

işlerde de Vali, Türk ve Yunan Hükümetlerinin temsilcileriyle fikir alışverişinde bulunduktan sonra hareket edecektir.

e) Türk ve Yunan Hükümetlerinin temsilcileri, fark gözetici olarak

değerlendirdikleri her kanunun tarafsız bir mahkeme tarafından gözden geçirilmesini istemek hakkına sahip olacaklardır.

Macmillan anayasa hükümlerinden sonra, İngiliz Hükümeti’nin bu planın başarı ile neticelenmesini temin için elinden gelen her türlü gayreti göstereceğini, eğer Türk ve Yunan Hükümetleri işbirliği teklifini kabul ederlerse, İngiltere’nin uygun zaman gelince daha da ileriye giderek, Kıbrıs’taki hükümranlığını müttefikleri olan Türkiye ve Yunanistan’la paylaşmaya hazır olacağını ifade etmiştir.

Kıbrıs meselesi, 19 Haziran’da NATO Daimi Konseyinde de görüşülmüş, İngiliz planıyla ilgili fikir beyanında bulunulmayarak, tarafların meseleyi kendi aralarında görüşmeleri tavsiye edilmiştir. 342 _{NATO’daki genel eğilim, meselenin çözümü yolunda}

direk müdahil olmayarak, meselenin doğrudan muhatabı olan üç devlet arasında bir konferans düzenlenerek halledilmesi yönündedir.

Mac Millan tarafından, 19 Haziran’da Avam Kamarasında açıklanan plan, aynı günün akşamı Türkiye’de Başbakanlıkta ve Cumhurbaşkanlığında ayrıntılı olarak görüşülmüştür. Aynı gece, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu bir açıklama yaparak, Türkiye’nin taksim fikrini koruduğunu, bu çözüm şeklini içermeyen bir teklifin kabulünün mümkün olmadığını ifade etmiş, daha sonra yeni İngiliz planıyla ilgili Türk görüşünü özetle;

1. Kıbrıs meselesiyle ilgili en kısa zamanda ilgililer arasında bir konferans

düzenlenmesinin uygun olduğu,

2. Meselenin her şeyden evvel ilgili üç devlet arasında bir uyuşmazlık ve iddia

konusu olduğu,

3. Görüşmelerin üç devlet arasında bir konferans şeklinde gerçekleşmesinin son

derece gerekli olduğu, konferansta Ada’nın uluslararası statüsünün belirlenmesinin gerektiği ve ancak karşılıklı görüşmeler yoluyla meseleye sağlıklı bir çözüm bulunabileceği şeklinde açıklamıştır.343

342

Cumhuriyet, 20 Haziran 1958; Milliyet 20 Haziran 1958.

343

Yeni İngiliz planı, Yunanistan tarafından da kabul edilmemiştir. Yunanistan Dışişleri Bakanı Averof, Yugoslavyalı bir gazeteciye verdiği beyanatta, İngiliz planının öngördüğü üçlü konferansa Yunanistan’ın taraftar olmadığını, böyle bir konferansın düzenlenebilmesinin ancak İngiltere’nin öncelikle sef-determinasyon ilkesini kabul ettiğini açıklamasıyla mümkün olabileceğini, NATO’nun meseleye karışması için ise bir sebebin bulunmadığını belirtmiştir. NATO’nun Kıbrıs meselesine karışmasını istemeyen Yunanistan, BM Güvenlik Konseyine ikinci kez başvurarak, Kıbrıs’taki durumun Orta Doğu’da barışı tehlikeye düşürdüğünü ve buna Türkiye’nin sebep olduğunu iddia etmiştir.344

Yunanistan’ın bu girişimi karşısında, Türkiye de Yunanistan’ın iddialarını çürütmek maksadıyla, BM’deki delegesi Seyfullah Esin vasıtasıyla, 24 Haziran’da Güvenlik Konseyi Başkanı Dr. Tinglu Tsiang’a bir mektup vermiştir. Bu mektupta, Kıbrıs’ta artan olaylar karşısında Yunanistan’ın sorumluluğunu gizlemek maksadıyla, Yunan heyeti tarafından asılsız ithamlar ve yalan haberler yayılmaya çalışıldığı, Yunanistan’ın olayları taraflı bir şekilde yansıtmaya çalıştığı, Kıbrıs’ta o zamana kadar yüzlerce Türk, İngiliz ve Rum’un, Rum tedhişçiler tarafından öldürülmesine önem vermeyerek, sadece son yaşanan çarpışmalardaki Rum kayıpları üzerinde durduğu hususlarına dikkat çekilmiştir. Ayrıca Başkandan, bu mektubun Güvenlik Konseyi’nin resmi bir belgesi olarak üyelere dağıtılması da istenmiştir.345

Türkiye ve Yunanistan’ın itirazları nedeniyle İngiltere, 19 Haziran’da açıkladığı planda ufak değişiklikler yaparak yeni bir plan hazırlamıştır. Bu yeni plan Başbakan Macmillan tarafından, 15 Ağustos’ta yayınlanan bir tebliğle açıklanmıştır. Yeni hazırlanan plana göre ilk plandan farklı ve burada belirtilmesi gereken hususlardan biri, Makarios’un Kıbrıs’a dönmesini sağlayacak olan, Ada’da tedhişçilik durduğu takdirde, Ada’dan çıkarılan şahısların dönmesine müsaade edileceği maddesi, diğeri ise Valinin başkanlığında kurulacak konseyde, Türkiye ve Yunanistan Hükümetleri tarafından gönderilecek olan temsilcilerin üye olarak yer almayacak olmasıdır. Türk ve Yunan temsilcileri, sadece Vali ile temas halinde bulunabileceklerdir. Diğer bir önemli farklılık ise, çifte tabiiyet maddesinin geri bırakılmasıdır.346

Görülüyor ki, İngiltere hazırladığı planı uygulamakta kararlılığını sürdürmektedir.

344 Hürriyet, 21 Haziran 1958. 345 Hürriyet, 27 Haziran 1958. 346

İngiltere’nin yeni planını açıklamasının ardından, Türkiye ile İngiltere arasında planın tadiliyle ilgili görüşmelere devam edilmiştir.347

Türk Hükümeti’nin tavrı bu şekildeyken, TMTF İkinci Başkanı Erol Ünal, bir açıklama yaparak planın Türk gençliği tarafından kabule değer bulunmadığını bildirmiştir. Kıbrıs Türkleri ise, kaderlerini Türk Hükümeti’nin ellerine bırakarak, Anavatan olarak nitelendirdikleri Türkiye’nin uygulayacağı siyasetten ayrı bir siyaset uygulamalarının mümkün olmadığını, bu yüzden yakın bir gelecekte Türk Hükümeti’nin yapacaklarını beklemenin en doğru hareket tarzı olduğu kararını aldıklarını açıklamışlardır.348

Peyami Safa, Milliyet gazetesindeki Objektif köşesinde İngiltere’nin yeni planını eleştirmiştir. Peyami Safa, planın Türkiye’nin Kıbrıs’taki hükümranlık haklarını tanımadığını, taksim fikrinden uzak olduğunu, bütün maddelerinin kaypak ve her türlü oyuna müsait olduğunu belirtmiştir. 349

Peyami Safa, “Ya taksim, ya ölüm” formülü iflas

ettiğine göre, en doğru ve tam karar: “Ya Kıbrıs, ya ölüm.” ibaresinden sonra,

meselenin BM’de tarafsız ve yetkili bir hakem veya bilirkişi heyetine götürülmesi yolunun aranması gerektiği fikrini ileri sürmüştür.

Türk Hükümeti’nin İngiliz planına ilişkin görüşü, 25 Ağustos’ta İngiltere’ye bildirilmiştir. Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu konuyla ilgili yaptığı açıklamada, en iyi çözüm şekli olan “taksim” tezinin muhafaza edildiğini söylemiş, İngiltere’nin gayretlerine karşı iyi niyet göstergesi olarak, planın desteklenmesi kararının alındığını belirtmiştir.350

Muhalefet partileri Hükümet’in Kıbrıs politikasını uygun bulmamış ve eleştirmişlerdir. CHP Genel sekreteri Kasım Gülek, Sinop’ta yaptığı konuşmada, Hükümet’in Kıbrıs konusundaki tutumunun yetersiz olduğunu, Türkiye’nin haklarının korunmadığını, Hükümet’in bir önceki planı reddederken, yeni halini kabul ederek bunu bir başarı gibi gösterdiğini, yeni planın eskisinden kötü olduğunu ifade etmiştir. CMP Genel Başkanı Osman Bölükbaşı da, Sivas’ta bir kongrede yaptığı konuşmada, iktidarın Kıbrıs ve dış siyasetini parti olarak uygun bulmadıklarını söylemiş, işbirliğine değinerek, bu konunun şeytanla ortak sarımsak ekmeye benzediğini belirtmiştir.351

347 Milliyet, 17 Ağustos 1958. 348 Hürriyet, 17 Ağustos 1958. 349

Peyami Safa, “İngiltere’nin Yeni Plânı”, Milliyet, 17 Ağustos 1958, s. 2.

350

Milliyet, 26 Ağustos 1958.

351

Yunanistan ise, İngiliz planının tadil edilmiş yeni halini derhal reddederek, Kıbrıs meselesinin BM gündemine alınması için resmen başvuruda bulunmuştur.352

Yunanistan’ın meseleyi BM’ye taşımak istemesinin sebepleri, İngiltere’nin planının self-determinasyondan ziyade, taksime yol açacağı endişesi ve Yunanistan’ın Türkiye’yi bu meseleyle ilgili devlet olarak tanımaması nedeniyle üçlü konferansa karşı çıkarak, meselenin BM Genel Kurulunda, diğer 80 devletin katılımıyla görüşülmesini tercih etmesidir. Yunanistan, BM’de komünist ve Asya-Afrika bloklarının desteğine güvenmektedir.

Yunanistan’ın başvurusu üzerine Kıbrıs meselesi, 24 Kasım 1958 tarihinden itibaren BM Siyasi Komisyonu’nda görüşülmeye başlanmıştır. BM’deki görüşmeler öncesinde EOKA bir beyanname yayınlayarak, BM’deki görüşmeler müddetince faaliyetine ara vereceğini bildirmiştir. EOKA bununla beraber, BM’de arzu edilen bir sonuç çıkmazsa, şiddet hareketlerini daha artıracağı tehdidini savurmuştur.353

BM’de yapılan görüşülmeler esnasında Kıbrıs meselesinin çözümüne yönelik İran tarafından hazırlanan karar teklifi, Türk delegasyonunca tadil edildikten sonra, Siyasi Komisyonda 28 çekimser ve 22’ye karşı 31 oyla kabul edilmiştir. Siyasi Komisyon kararında, BM Anayasası’nın gaye ve prensiplerine uygun bir çözüme ulaştıracak, ilgili üç Hükümetle Kıbrıs temsilcilerinin katılacağı bir konferansın toplanması ve bütün ilgililerin bu uğurda işbirliği yapmaları tavsiye edilmiştir. Sami Kohen, Milliyet gazetesindeki yazısında Siyasi Komisyonun bu kararını, Yunanistan’ın BM’deki kozunu kaybetmesi, yani hezimete uğraması olarak yorumlamıştır.

Siyasi Komisyon kararının ardından, Meksika delegesi harekete geçerek genel kurulda görüşülmek üzere bir karar teklifi hazırlamıştır. Meksika delegesinin teklifi BM Genel Kurulunda ittifakla kabul edilmiş ve 5 Aralık 1958’de yayınlanmıştır. Genel Kurulda onaylanan kararda, tarafların meseleyi barışçı, demokratik ve haklı bir hal tarzına bağlamak üzere gayret sarf etmeleri temenni edilmiştir.354

Genel Kurul kararı, görüldüğü üzere herhangi bir çözüm tarzı önermemekte, sadece çözüm doğrultusunda gayret edilmesi dileğinde bulunmaktadır. Sonuç olarak, BM görüşmeleri Türkiye açısından yine olumlu sonuçlanmıştır.

BM’de istediği sonucu elde edemeyen Yunanistan, üçlü görüşmelere karşı olan tutumunu değiştirmiştir. 16 Aralık 1958’de Paris’te başlayacak NATO Bakanlar 352 Milliyet, 17 Ağustos 1958. 353 Milliyet, 23 Kasım 1958. 354 Milliyet, 06 Aralık 1958.

Konseyi toplantısı öncesinde İngiliz ve Yunan Dışişleri Bakanları konferansla ilgili karşılıklı fikir alışverişinde bulunmaya ve meseleyi NATO Bakanlar Konseyine götürmemeye karar vermişlerdir.355

İngiltere, Türkiye ile Yunanistan arasında yeniden iyi ilişkiler kurulacağı ümidiyle hareket etmiştir. BBC (Londra Radyosu)’de 16 Aralık’ta, İngiltere’nin bu tutumunu destekleyecek tarzda bir siyasi yorum yayınlanmıştır. Yayımlanan yorumda, Paris’te yapılmakta olan NATO Bakanlar Konseyi toplantısı nedeniyle İngiliz, Türk ve Yunan Dışişleri Bakanlarının bir araya gelerek Kıbrıs meselesi hakkında özel görüşmeler yapacakları ve bu görüşmeler sonunda, son zamanlarda bozulmuş olan Türk-Yunan dostluğunun, tarafların iyi niyeti sayesinde yeniden kurulmasına yönelik önemli adımlar atılacağı değerlendirmesi yapılmıştır.356

Nitekim üç ülkenin Dışişleri Bakanları, NATO Bakanlar Konseyi dışında özel olarak Kıbrıs meselesi ile ilgili görüşmeler yapmışlardır.357

Yapılan bu görüşmelerde, üç Dışişleri Bakanı, Paris’te başladıkları özel görüşmelerin, diplomatik yollardan devam ettirilmesi hususunda anlaşmaya varmışlardır.358

Amerika da, Türk-Yunan dostluğunun yeniden kurulması için gayret sarf etmiştir.359 Amerika Dışişleri Bakan Yardımcısı William Rountree, Orta Doğu devletlerine yaptığı ziyaret sonrası Yunanistan’a uğrayarak, Yunanistan Başbakanı, Devlet Bakanı ve muhalefet liderleriyle görüşmeler yapmıştır. Rountree, Yunanistan’dan ayrıldığı esnada, “Amerika’nın Kıbrıs meselesinin hallinde kurucu bir

rol oynamayı ümit ettiğini” söylemiştir.360

Türk Dışişleri bakanlığı tarafından 24 Aralık’ta bir tebliğ yayınlanarak, Kıbrıs’taki Türk haklarının muhafazası hususunda aynı hassasiyetle çalışılmaya devam edileceği, kati bir netice elde edilinceye kadar, mevcut şartlarda Macmillan planının desteklendiği belirtilmiştir. Bu tebliğde “taksim”den bahsedilmemesi muhalefeti rahatsız etmiştir.361

Aynı şekilde bu durumdan gençlik teşekkülleri de rahatsız olmuş ve TMTF tarafından Başbakana müracaat edilerek taksimden vazgeçilmediğinin açıklanması istenmiştir. Yine TMTF’ye bağlı teşekküllerin başkanlarının katılımıyla 355 Milliyet, 16 Aralık 1958. 356 Hürriyet, 17 Aralık 1958. 357 Hürriyet, 18 Aralık 1958. 358

Hürriyet, 19 Aralık 1958; Cumhuriyet, 19 Aralık 1958.

359 Milliyet, 18 Aralık 1958. 360 Milliyet, 21 Aralık 1958. 361 Milliyet, 25 Aralık 1958.

yapılan toplantı sonrası yapılan açıklamada, “…taksimin ötesinde en ufak bir

fedakârlığa tahammülümüz bulunmadığını bu mevzuda sonuna kadar mücadele edeceğimizi muhterem milletimize bir kere daha arz ederiz…” denilmiştir.362

Türkiye ile Yunanistan arasında Kıbrıs’la ilgili görüşmelerin yapılması ve her iki tarafın da olumlu tutum sergilemesi, meselenin dostane bir şekilde çözüme kavuşturulması hususunda genel olarak ümitleri yeşertmiştir.