II. FEDÂİLU'L-KUR'AN EDEBİYATI
1.1.1. İmâm Mâlik ve Kitâbu'l-Kur'an
Mâlik b. Enes (ö.179/795), Muvatta isimli eserinin on beşinci kitabını Kitâbu'l-Kur'an şeklinde isimlendirmiştir. Bu bölüm, Kitâbu'l-Kıble ile Kitâbu'l- Cenâiz arasında bulunmaktadır. Diğer hadis musanniflerinden farklı olarak Mâlik, fıkhî karakteri ağır basan "Kur'an'a abdestli dokunmak" bâbıyla bu bölüme başlamaktadır. İmam Mâlik'in bu rivayeti bölümün ilk hadisi olarak seçmesi, hadisten hüküm çıkarmaya yönelik bir gayret olarak algılanabilir. Rivayeti aktardıktan sonra "Bir kimse abdestsiz olarak mushafın askısından tutarak veya yastığın üzerine koyarak onu taşıyamaz..."91
ifadeleri de bu görüşü desteklemektedir. Ayrıca bu bölümde fazilet/fedâil kelimesinin bulunmaması dikkat çeken başka bir husustur. Bunun bilinçli bir tercih olup olmadığı hususunda şârihlerin açıklamalarından mahrum bulunmaktayız.
90 Cemal Ağırman, a.g.m., s. 6, 52.
Mâlik, Kitâbu'l-Kur'an'ında diğer muhaddislerden farklı olarak "Kur'an'daki Secdeler" adıyla bir bâb başlığı açmıştır. Bu bâbı, Buhârî, Sucûdu'l-Kur'an92, Müslim ise, Mesacid93 kitabında ele almıştır.
Muvatta'nın farklı nüshaları bulunmaktadır. Muvatta'nın muhakkiklerinden Muhammed Fuad Abdulbaki, Yahya b. Yahya el-Leysî'nın (ö.234/849) rivayet ettiği Muvatta nüshasını tahkikinde, on dört farklı nüshadan bahsetmektedir.94 Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî'nin (ö.189/805) rivayet ettiği Muvatta nüshasını tahkik eden Abdulvahhab Abdullatif de, on altı nüshadan bahsetmektedir.95 Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetiyle bize ulaşan Muvatta'da, Yahya b. Yahya el-Leysî'nin rivayetinde var olduğu gibi Kitâbu'l-Kur'an adıyla bir bölüm bulunmamaktadır.
eş-Şeybânî rivayetinde Fedâilu'l-Kur'an ile ilgili kısım, Ebvâbu's-Salat ( باوبا ةلاصلا) bölümü altındaki farklı bâblarda işlenmiştir. Bu bölümün kırk sekizinci babı
زع الله ركذ نم بحتسي امو نآرقلا لضف باب
لج و şeklindedir. Bu bab altında İhlâs sûresinin
Kur'an'ın üçte birine denk olduğu, Allah'ın zikredilmesi ve Kur'an'ın tekrar edilerek unutulmamasını tavsiye eden üç hadis zikredilmiştir.96
Bu nüshada Ebvâbu's-Sala bölümünün sekseninci bâbı Kitâbu Sucûdi'l-Kur'an97 şeklindedir. Halbuki bu bâb başlığı, Yahya b. Yahya rivayetinde Kitâbu'l-Kur'an bölümünde bulunmaktadır. Yine Fedâilu'l-Kur'an konusunda, iki rivayet arasındaki diğer farklılık şöyledir: Yahya b. Yahya'nın Kitâbu'l-Kur'an bölümündeki ilk hadis, "Kur'an'a ancak temiz olan dokunur," şeklindedir. Bu hadis, eş-Şeybânî rivayetinde Ebvâbu's-Salat bölümü باب ةراهط ريغ ىلع بنج وهو نآرقلا سمي لجرلا bâbı altında zikredilmiştir.
Kitâbu'l-Kur'an şeklinde tesmiye edilen bu bölümde, Kur'an ile doğrudan bağlantısı olmayan bazı konuların da ele alındığı görülmektedir. Allah'ı zikretme, dua ile ilgili rivayetler, dua ile amel etmek, sabah ve ikindi namazından sonra namaz kılmanın nehyedilmesi gibi bâb başlıkları, Kitâbu'l-Kur'an'da ele alınan
92 Buhârî, 17 Sucûdi'l-Kur'an 1-12, II/31-35.
93 Muslim, Kitâbu'l-Mesacid ve Mevadii's-Salat, 103- 116, I/405-409. 94
Mâlik, Muvatta, (muhakkikin mukaddimesi), s. 7- 12.
95 Mâlik, Muvatta, (thk. Abdulvahhab Abdullatif), Vizâretu'l-Evkaf, Kahire 1994, s. 17-20. 96 Mâlik, Muvatta, 1 Ebvâbu's-Sala 48, (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti), I/72-73. 97 Mâlik, Muvatta, 1 Ebvâbu's-Sala 80, (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti), I/92.
konulardandır.98
Adı geçen konuların bu kitapta ele alınmasını, Kur'an'ın, Allah'ın zikredildiği, zikrinin tavsiye edildiği bir dua kitabı olduğu ve içerisinde peygamberlerden dua örneklerinin bulunduğu şeklinde yorumlamak mümkünse de, musannifin tam olarak hangi sâik ve niyetle bu rivayetleri, Kitâbu'l-Kur'an altında topladığını belirlemek kolay değildir.
Mâlik b. Enes'in rivayetleri aktarırken belli bir metodoloji takip ettiği söylenebilir. Mâlik, açıklama ihtiyacı hissettiği bazı hadislerin altına kendi görüşlerini özellikle de fıkha taalluk eden noktaları zikretmiştir. Kitâbu'l-Kur'an bölümünde de durum, bu minval üzere devam etmektedir. Mâlik, bu yorumları yaparken bir şerh yapmaktan öte, hadisten fıkhî hükümler istinbat etme eğilimindedir.99
Böylelikle, hüküm ile alakalı olduğunu düşündüğü hadislerden sonra görüşlerini beyan etmekten geri durmamış,100yeri geldiğinde ise ayetlerle istişhatta
bulunmuştur.101Yukarıda ifade ettiğimiz gibi İmam Mâlik'in Kitâbu'l-Kur'an
bölümünde ele aldığı ilk hadis şöyledir: Rasulullah, Amr b. Hazm'a yazdığı mektupta şöyle demiştir: "Kur'an-ı Kerim'e temiz olan kimseler dışında kimse el süremez." İmam Mâlik rivayetle ilgili olarak şöyle demektedir: "Abdestli olmayan bir kimse, ne kabından tutarak, ne de başka bir şeyi eline kılıf yaparak mushafa dokunamaz. Çünkü kişinin abdestsiz olarak kitaba dokunması halinde onu kirletme ihtimali vardır. Şayet abdestsiz olarak Kur'an'a dokunma caiz olsaydı, mushafın dışına geçirilen başka bir kılıf vasıtasıyla ona dokunmak hoş karşılanabilirdi. Fakat Kur'an-ı Kerim'e hürmet ve tazim için abdestsiz olanın ona dokunması hoş görülmemiştir."102 İmam Mâlik, Kitâbu'l-Kur'an bölümünde ele aldığı mevkûf hadislerin yanı sıra merfû' hadislere de yer vermiştir. Nakledilen rivayetlerin sayısı ellidir. Bu, ilk bakışta Fedâilu'l-Kur'an ile ilgili önemli bir yekün teşkil ettiği izlenimi vermekle birlikte, incelendiğinde görülecektir ki bu rivayetlerin bir kısmı, yukarıda tanımı verilen Fedâilu'l-Kur'an bölümü ile doğrudan ilgili görünmemektedir. Çünkü rivayet
98 Mâlik, 15 Kitâbu'l-Kur'an 7, 8, 9, I/209-219.
99 Mehmet Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu Yay., Ankara 2000, s. 343. 100Hadislerden sonra "kâle Mâlik", "süile Mâlik" şeklinde Mâlik'in görüşlerini belirttiği ifadelere
rastlamak mümkündür. Bkz. Mâlik, 15 Kitâbu'l-Kur'an 1,5, I/199, 207.
101 Mâlik, 15 Kitâbu'l-Kur'an 1, I/199. 102 Mâlik, 15 Kitâbu'l-Kur'an 1, I/199.
edilen hadislerin otuz tanesi, Allah'ı zikir, dua, dua ile amel, sabah ve ikindi namazından sonra namaz kılınmasının yasaklanması gibi konulara ilişkindir. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla bu bölümde, otuz dört adet merfû' ve on beş adet de mevkûf hadis bulunmaktadır. Doğrudan Fedâilu'l-Kur'an ile ilgili az sayıdaki rivayetin sahabî râvileri, Amr b. Hazm, Ömer b. el-Hattab, Ebû Hureyre ve Ebû Said el- Hûdrî'dir.
İmam Mâlik'in bu bölümde aktardığı hadislerde sûrelerin fazileti ile ilgili olarak diğer musanniflere göre daha az sûreden bahsettiği görülmektedir. Altıncı bâbta ele aldığı sûreler, sadece İhlâs sûresi ile Mülk sûresinin faziletine dairdir. Bu, dikkat çekici bir husustur. İmam Mâlik, ayetlerin fazileti ile ilgili olarak bu bölümde herhangi bir hadise yer vermemiştir. Dolayısıyla sûre ve ayetlerin faziletine dair çok az sayıda rivayette bulunmuş olmasını, onun bu konuda çekinceleri olduğu veya rivayetlerin kendisine ulaşmadığı şeklinde değerlendirmek mümkündür. Ancak onun bazı sûre ve ayetlerin sık sık tekrar edilerek okunmasının, geriye kalan Kur'an ayet ve sûrelerinin okunmasında ihmalkârlığa sebeb olabileceği şeklindeki görüşü dikkate alınırsa, bu durumun bilinçli bir tercih olduğu düşünülebilir.103
Ayrıca bu bölümde Kur'an/vahy tarihi ile ilgili fazla bir bilgiye de yer verilmediği görülmektedir.
1.1.2. Dârimî ve Fedâilu'l-Kur'an
Darimî (ö.255/868), Fedâilu'l-Kur'an rivayetlerine ayrı bir bölümde yer veren muhaddislerdendir. Bölümün adının "نآرقلا لئاضف باتك نمو " şeklinde olması konu ile ilgili rivayetlerin çok olduğu, ancak bazılarını aldığı izlenimini uyandırmaktadır. Bölüm, Darimî'nin Sünen'inin son bölümü olup "Kitâbu'l-Vesâyâ"dan sonra gelmektedir. Bu bölümde otuz beş bâb mevcuttur.
Dârimî'nin konuları ele alış biçimine yakından bakmak yerinde olacaktır. Dârimî'deki bâb başlıklarının bir kısmı, hadislerde geçen ifade ile aynıdır.104 Hadislerde, eğer iki sûrenin faziletinden bahsedilmişse, bu sûreleri birlikte zikrederek
103 Zerkeşî, a.g.e., I/438; Abdusselam b. Salih, a.g.e., s. 398. 104
Örneğin ikinci bâbın başlığı, altında zikredilen hadis ile aynıdır. İkinci bâbın başlığı "En hayırlınız Kur'an'ı Öğrenen ve Öğreteninizdir." (Bkz. Dârimî, 23 Fedâilu'l-Kur'an 2, II/712) Sekizinci bâbın başlığı da bu bâb başlığı altında nakledilen hadisten alınmıştır. Bu bâbın başlığı "Kur'an Okuyan Mü'minin Misali" şeklindedir. (Bkz. Dârimî, 23 Fedâilu'l-Kur'an 8, II/716).
bâb başlığı yapmış, ayrıca müstakil olarak da bunları başka bâblar altında zikretmiştir.105
Rivayet malzemesinin karakteristiğine bakıldığında, isnadı sahabîde biten ve azımsanmayacak düzeyde mevkûf haberlerin yanında, çok sayıda merfû' hadis de nakledilmiştir. Sahabî kavli ve görüşüne sıklıkla müracaat edilmiş olması, Darimî'nin hadis/sünnet anlayışında, mevkûf haberin değerini ortaya koyma açısından önemlidir. Bununla beraber bazı sahabîlerin bazı ayetler ile ilgili tefsirlerine de Fedâilu'l-Kur'an bölümünde yer verilmiş, rivayetlerde kelime farklılıkları varsa her birisi senedleriyle beraber ayrı ayrı zikredilmiştir.106
Darimî'nin Fedâilu'l-Kur'an bölümü, zikredilen hadislerin varyant ve metin farklılıklarını görmek için bir kaynak niteliği taşımaktadır. Mükerrer rivayetler ya da birbirine lafız ve mana olarak çok yakın olan hadisler ayrı ayrı zikredilmiştir. Tekrarların bir kısmı, hadisin metni aynı olmakla birlikte, sened zincirinde farklı râvi/ler bulunmasından kaynaklanmaktadır.107 Bu durum, rivayeti başka bir tarîkle desteklemek (mutabaat) şeklindeki bazı muhaddislerin uyguladığı bir yöntemdir. Fedâilu'l-Kur'an'a dair rivayetler mükerrerlerle birlikte yüz doksan altıdır. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla bu rivayetlerden yüz altı tanesi merfû' ve doksan tanesi ise mevkûf hadistir. Kitapta rivayetlerin yalnızca yalın aktarımı yapılmış, metinleri ile ilgili herhangi bir yorum yapılmamış, bunların sahîh veya zayıf olduğuna işaret de edilmemiştir. Her ne kadar rivayetlerin sıhhati ile ilgili bir yorum yapılmamışsa da bu bölümde aktarılan yüklü miktardaki rivayetlerin oldukça zayıf olduğunu belirtmemiz gerekmektedir.
105 Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerinin faziletini ayrı bablar altında zikretmesine rağmen başka bir
hadiste Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerinin birlikte zikredilmesinden dolayı başka bir bâb daha açmıştır. On beşinci bâb başlığı şöyledir: "Bakara ve Âl-i İmrân Sûrelerinin Faziletleri". Bkz. Dârimî, 23 Fedâilu'l-Kur'an, 13 15, II/ 719, 722.
106 Rivayetlerdeki ufak kelime farklılıklarına örnek olarak şu hadisler gösterilebilir. "Kelamullahın sâir
kelama üstünlüğü, Allah'ın mahlukata üstünlüğü gibidir" hadisinden sonra "Kelamullahın mahlukata üstünlüğü Allah'ın mahlukata üstünlüğü gibidir," hadisi zikredilmiştir. Görüldüğü gibi birinci hadiste Kelamullahın sair kelam üzerinde üstünlüğünden, ikincisinde ise, kelamullahın mahlukata üstünlüğünden bahsedilmiştir. Bkz. Dârimî, 23 Fedâilu'l-Kur'an 6, II/715.
107 Mesela "Kur'an'ı seven kimseye müjdeler olsun," hadisini iki defa zikretmiştir. Birincisinde sened
şöyledir:Yahya b. Hammad- Ebû Avane-A'meş- İbrahim-Abdurrahman b. Yezid- Abdullah. İkinci sened ise şöyledir: Ya'la- A'meş-İbrahim- Abdurrahman b. Yezid- Abdullah. Anlaşılacağı gibi hadisin ikinci versiyonu Ya'la'dan nakledildiğinden, başka bir deyişle isnad farklılığından dolayı hadis ikinci defa zikredilmiştir. Bkz. Dârimî, 23 Fedâilu'l-Kur'an 1, 8, II/708, 716.
Dârimî'nin Fedâilu'l-Kur'an bölümünde adı geçen birçok sahabî râvî bulunmaktadır. Bölümün sahabî râvilerini şöyle sıralamak mümkündür: Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Ukbe b. Amir, Abdullah b. Abbas, Zeyd b. Erkâm, Ebû Ümâme, Abdullah b. Mesud, Ebû Musâ el-Eş'arî, Ebû'd-Derdâ, Ali b. Ebî Tâlib, Sa'd b. Ubâde, İkrime b. Ebî Cehil, Ebû Said el-Hudrî, Cundub b. Abdillah, Enes b. Mâlik, Aişe, Abdulmelik b. Umeyr, Ebû Said b. Mualla el-Ensârî, Esmâ binti Yezîd, Osman b. Affan, Ömer, Ka'b, Câbir b. Abdillah, Halid b. Ma'dân, Muaz b. Cebel, Abdullah b. Amr, Sa'd b. Ebî Vakkâs, Ebû Seleme.
Fedâilu'l-Kur'an bölümünde ele alınan konulara bakıldığında, çeşitlilik ve rivayet zenginliği açısından diğer hadis kaynaklarına göre daha zengin bir niteliğe sahiptir. Hatta diğer kaynaklarda olmayıp, sadece Darimî'nin Sünen'inde olan bir çok konu ile ilgili rivayetlerin varlığı gözden kaçmamaktadır. Sûrelerin fazileti ile ilgili aktarılanlar içerisinde diğer hadis kolleksiyonlarında olmayan bazı rivayetler de bulunmaktadır. Zayıf olduğunu ileride belirteceğimiz gibi özellikle sûre ve ayetlerin belli sayılar verilerek okunmasının faziletini konu edinen rivayetler dikkat çekicidir ( örneğin on, elli, yüz, iki yüz ve bin ayet okumak gibi).
Bu bölümde işlenen konuları genel olarak şöyle sıralayabiliriz: Kur'an'ı öğrenen, öğreten ve okuyanın fazileti, Kur'an'ı öğrenip sonra unutmak, Kur'an'ı sık sık tekrar etmek, Kur'an'ın Kelamullah olması, Kur'an'ın sair kelama üstünlüğü, Kur'an'ı dinlemenin fazileti, Fâtiha, Bakara, Bakara süresinin ilk ayetleri, 163. Ayeti
108
ile Âyetü'l-Kürsî, Âl-i İmrân, En'am, Kehf, Secde, Mülk, Tâhâ, Yâsîn, Hevâmîm (7 sûre), Mğsebbihât (7 sûre), Kâfirûn, İhlâs ve Muavvizeteyn sûrelerinin fazileti, on109, elli, yüz, iki yüz ve bin ayet okumanın fazileti, Kur'an'ı hatmetmek, teğanni, Kur'an'ı lahn ile okumanın mekrûh olması. Görüldüğü gibi Dârimî'deki Fedâilu'l- Kur'an bölümünde 26 sûrenin fazileti ile ilgili rivayetler mevcut olmakla birlikte, birçok hadis kaynağında nakledilmeyen ve belli sayıdaki ayetleri okumanın faziletine dair rivayetler de yer almaktadır. Burada, Fedâilu'l-Kur'an bölümünün genel
108 Ayet şöyledir:
ُميِحَّرلا ُنَم حَّرلا َوُه َّلَِإ َهَلِإ َلَ دِحاَو هَلِإ مُكُهَلِإَو "İlahınız bir tek Allah'tır. O'ndan başka ilah yoktur. O Rahman'dır, Rahim'dir." Bakara 2/163.
109 İhlâs süresinin faziletinin anlatıldığı kısımda şu rivayet nakledilmektedir: "Kim İhlâs süresini on
defa okursa ona cennette on saray, kim yirmi defa okursa ona yirmi saray, kim otuz defa okursa buna karşılık ona üç saray bina edilir" Dârimî, 23 Fedâilul-Kur'an 24, II/728.
özelliklerini ortaya koymak istediğimizden rivayetlerin ayrıntıları ve sıhhat durumlarına girmeyeceğiz. Ancak şu kadarını söyleyelim ki, bu bölümde mervî rivayetlerden zayıf olanların sayısı azımsanmayacak derecededir. Rivayetlerin muhtevasının ele alındığı yerde bu rivayetlerin sıhhat durumlarına işaret edilecektir.
1.1.3. Buhârî ve Fedâilu'l-Kur'an
Kütüb-i Tis'a müellifleri içerisinde konuya özel ve geniş bir yer ayıranların başında, Buhârî (ö.256/869) gelmektedir. Buhârî'nin ele aldığı hadisler, hem rivayet/sened, hem de konu zenginliği/metin açısından önem arz etmektedir. Konunun diğer yönü ise, ümmetin kabulüne mazhar olan Buhârî'nin Sahîh'indeki Fedâilu'l-Kur'an rivayetlerinin, sayısal olarak önemli bir hacim teşkil etmiş olmasıdır.
İmam Buhârî'nin Sahîh'inin diğer hadis mecmuaları karşısında birçok üstün vasıfları ve meziyetleri vardır. Bunlardan biri de bâb başlıklarının seçimi ve tertibidir. Bu konu birçok müellif ve şârihin dikkatini celbetmiştir. Buhârî şarihlerinin, konuyla ilgili değerli açıklamalarının yanında birçok müstakil çalışmalar yapılmış olması bundandır.110
Fedâilu'l-Kur'an bölümü, Buhârî'nin Sahîh'inde, نآرقلا لئاضف باتك ismiyle başlamaktadır. Kitap numarası altmış altı olup bu kitapta 37 bâb mevcuttur.111
Buhârî, Kur'an'ın faziletleri bölümünü, tefsir bölümünden hemen sonra ele almıştır. Buhârî'nin bu bölümü, tefsir kitabından hemen sonra işlemiş olması, konunun yine Kur'an ile ilgili olmasından kaynaklanmış olabilir. Hz. Peygamber'in bazı ayetler ile ilgili açıklamalarını naklettikten sonra Kur'an'ın ehemmiyeti, fazileti ve konuya taalluk eden diğer hususları bu başlık altında ele almış olması, Kur'an'a yönelik kudsiyyet tasavvuru inşasının hadisler özelinde gerçekleştirilmesi çabası olarak da görülebilir. Başka bir vecheden bakarsak Buhârî, tefsir bölümünü (ريسفتلا باتك ) anlattıktan sonra, tefsirin kaynağını teşkil eden Kur'an ile ilgili tarihi malumatı, yani Kur'an tarihi ile ilgili bilgileri sunmak istemiş olmalıdır. Zira biraz sonra da
110 Ahmet Coşkun, Buhârî'nin Sahîh'indeki Bazı Rivayetlerde ve Bab Başlıklarında Rızık ve
İktisat, EÜSBE, 1991, sayı, 4, s. 274.
değineceğimiz gibi Fedâilu'l-Kur'an bölümünde vahyin metinsel kronolojik tarihi, Kur'an'ın kitabeti, vahy kâtipleri, Kur'an tarihini tesbit ve tahkim edecek rivayetlerin işlendiği görülecektir. Mezkûr konular, tefsir alanıyla yakından alakası olan konulardır. Bu nedenle Buhârî'nin, Fedâilu'l-Kur'an bölümünü tetimme babında tefsir kitabından hemen sonra zikrettiği düşünülebilir.
Buhârî'nin, bu kitabın (Fedâilu'l-Kur'an) adını belirlemesi ve ilgili hadisleri buraya almasında seleflerinden etkilenip etkilenmediği konusu ise tartışmalıdır.112 Fuad Sezgin, Buhârî'nin, Fedâilu'l-Kur'an alanında ilk eseri telif ettiği belirtilen Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellam'ın tesirinde kaldığını, Buhârî'nin kitabında sıkça görülen filolojik tahliller ile tefsir kitabına aldığı hadislerin bu tesir altında telif edildiğini iddia etmekte ve şöyle demektedir: "Birçok bakımdan Ebû Ubeyd'in kitaplarından mesela Kitâbu'l-Emvâl'inden, Fedâilu'l-Kur'an'ından, el-Ğarîbu'l-Musannefat'ından hatta İbn Hacere göre Kitâbu'l-Kıraât'ından faydalanıldığı bilindiği halde, hadislerin ihtiva ettiği garip kelimelerin izahı için doğrudan doğruya Ebû Ubeyd'in mi yoksa onun da kaynağı olan Ebû Ubeyde'nin Garîbu'l-Hadîs'inden mi faydalanıldığını bugün için söyleyebilecek durumda değiliz... Buhârî, Sahîh'inin birçok faslında kendisinden faydalandığı halde Ebû Ubeyd'in adını sadece iki yerde zikretmiştir. Bundan başka Ebû Ubeyd'in adı, Buhârî'nin diğer kitaplarının bir kısmında geçer. Onun el-Kıra'a Halfe'l-İmâm, el-Edebu'l-Mufred ve Ef'alu'l-İbâd adlı müstakil küçük kitaplarında zikrettiği rivayetleri Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellam'ın hangi eserlerinden aldığı hususunda şârihlerin yardımlarından mahrum bulunmaktayız."113
112 Buhârî'nin kaynaklarını araştırdığı çalışmasında Fuad Sezgin konu ile ilgili olarak şunları
aktarmıştır: "Buhârî'nin eserini oluştururken, özellikle de kitab ve bâb başlıklarını düzenlerken selefleri ve muasırlarından yararlandığı ifade edilmiştir. Buhârî'nin Sahîh'ini, kendinden evvelki musannaf ve gayr-i musannaf hadis müdevvenatından nasıl seçtiğinin izahı, aynı edebiyatın bize saklamakta bulunduğu bilginin ışığı altında pek güç değildir. Bunun için, usûl-i hadis kitaplarının tahammulu'l-ilm adı altında verdiği malumattan ve bu malumatın Buhârî'nin hadislerine tatbikinden, hadislerin serdinde Buhârî'nin şeyhleriyle münasebetlerini gösteren ifadelerinden, kitabının etrafında teşekkül eden literatürün muhafaza ettiği bilgiden ve kaynak olarak kullandığı eserlerin bugüne kadar intikalinden faydalanılabilir." M. Fuad Sezgin, Buhârî'nin Kaynakları, Kitabiyat, Ankara 2000, s. 91-93; Mehmet Bilen, İbn Hacer'in Buhârî Savunusu, Ankara Okulu Yay, Ankara 2013, s. 45-58.
113
M. Fuad Sezgin, Buhârî'nin Kaynakları, Kitabiyat, Ankara 2000, s. 152-153; Mehmet Bilen, İbn
Hacer'in Buhârî Savunusu, s. 45; Ayrıca İbn Hacer, İshak b. Nasr-Ebû Usame- A'meş- Ebû
Salih- Ebû Hureyre senediyle gelen " Allah şöyle buyurur: Sâlih olan kullarım için hiç bir gözün görmediği, hiç bir kulağın işitmediği, hiç bir beşer kalbinin tahattur edemeyeceği şeyler
Buhârî'nin, Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellam'dan etkilenip etkilenmediği konusu müstakil bir çalışma konusu olmakla beraber, sûre ve ayetlerin faziletleri ile ilgili iki kitap arasında şöyle bir mukayese yapılabilir: Ebû Ubeyd'in faziletinden bahsettiği sûreler şunlardır: Besmele, Fâtiha, Seb'i Tival (Seb'i Tuvel), Bakara ve sonunda bulunan Âyetü'l-Kürsî, Âl-i İmrân, Mâide, En'am, Berâe, Hûd, Beni israil, Kehf, Meryem, Tâhâ, Hac, Nûr, Secde, Yâsîn, Hâmîmler (Hevâmîm), Vâkıa, Musebbihât, Mülk, Zilzâl, Kâfirûn, İhlâs, Muavvizeteyn sûreleri.114 Buhârî'nin faziletinden bahsettiği sûreler ise şunlardır: Fâtiha, Bakara, Kehf, Fetih, İhlâs ve Muavvizeteyn.115Buna göre Ebû Ubeyd'in fazileti ile ilgili rivayetleri kitabına aldığı sûrelerin sayısı, Seb'i tuvel, Hâmîmler ve Musebbihâtın yedişer sûre olduğunu dikkate alırsak otuz sekizdir. Buhârî ise, sadece yedi sûrenin faziletini konu alan rivayetleri Sahîh'ine almıştır. Dolayısıyla Buhârî ile Ebû Ubeyd arasındaki hadis teatisi, işlediğimiz konu düzeyinde oldukça sınırlı olduğunu söyleyebiliriz. Bu durum, Buhârî'nin selefinden etkilenmediği veya selefinden hadis nakletmediği manasına gelmemektedir. Buhârî'nin Ebû Ubeyd'den sınırlı da olsa bahsetmiş olması, onun Ebû Ubeyd'den haberdar olduğu tezini güçlendirmektedir. Bu durumda iki ihtimal söz konusudur. Buhârî, ya bu rivayetleri görmüş, ancak kendi şartlarına uyan rivayetleri almak istemiş olabilir veya bölümün hacmini arttırmak istememiş olabilir. Buhârî'nin Fedâilu'l-Kur'an bölümü, "Vahyin İniş Keyfiyeti Ve İlk İnen Vahy (لزن ام لوأو يحولا لوزن فيك باب )" bâbıyla başlamakta; "Kur'an'ı, Kalpleriniz Ona Hazır Olduğu Sürece Okuyunuz, (مكبولق هيلع تفلتئا ام نآرقلا اوؤرقا باب ) " bâbıyla sona ermektedir. Bu kitapta mükerrerlerle beraber toplam 84 rivayet mevcuttur.
Buhârî'nin mükerrer hadisleri zikretme metodunun bu bölümde de devam ettiğini görmekteyiz. Buhârî, aynı hadisi konu ile ilgisi olduğu düşüncesinden
hazırladım," hadisini naklettikten sonra şunu söylemektedir: "Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellam Fedâilu'l-Kur'an isimli kitabında bu rivayeti aynı isnadla kitabına almıştır." Bu da Buhârî'nin, aynı asırda yaşadığı ve Fedâilu'l-Kur'an ile ilgili müstakil bir eser yazan Ebû Ubeyd'den etkilendiğini gösteren bir delil olarak kabul edilebilir. Krş. bkz. İbn Hacer, Fethu'l-Bârî, VIII/ 656; Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellam, Fedâilu'l-Kur'an, s. 310.
114 Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellam, a.g.e., s. 216-274.
hareketle bir kaç bâb altında zikretmiştir.116 Buhârî'deki tasnîf usûlu ile ilgili olarak Mehmet Bilen şunları aktarmaktadır:"Buhârî'nin Sahîh'inin tasnîfinde belli bir düzene (tertib) riayet edip etmediği, bâbların birbirleriyle olan uyumuna dikkat edip