DENİZ HAYDUTLUĞUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2. İLKÇAĞ DENİZ HAYDUTLUĞU
Deniz haydutluğu, genel bir ifadeyle denizlerin insanlar tarafından ticari ve ulaşım amaçlı kullanılmaya başlanmasından beri karşılaşılan bir olaydır. Deniz Haydutluğu faaliyetlerinin tarihte ilk olarak İskandinav ülkeleri (Vikingler) ile Karayiplere ve Güneydoğu Asya’ya kadar değişen bir coğrafyada yaşandığı (medyatik, magazinsel, turistik ve ekonomik vb) çeşitli nedenlerle iddia edilmesine rağmen Akdeniz ve Ege’ye yönelik elde edilen yazı, tarihi bilgi ve belgelerin33 çoğunlukta olması bizi bu bilgilerin
daha bilimsel ve doğru olabileceğine inandırmıştır. Deniz haydutluğuna ilişkin tarih incelendiğinde; antik çağda Ege denizinde Limni Adasından ticaret gemilerine saldıran Trakyalılar (Thracians), tarihin ilk deniz haydutları olarak görünmektedir.34 Ege, Akdeniz
ve özellikle Doğu Akdeniz’de deniz ticareti M.Ö. 20’nci yüzyıla kadar uzanmaktadır.
32 Ömer İlhan Akipek, ‘‘Devletler Hukuku’’,Ankara,1963,s.78-79.
33 Asur, Kalde, Girit, Knidos yazıtları, Homeros destanları, şiir ve hikayeler, Herodotos tarihi, Thucydides eserleri. Bkz. Öktem, A.Emre, s.18-19.
34Karl Sorenson, ‘‘State Failure on the High Seas-Reviewing the Somali Piracy’’, Swedish Defence Research Agency, Stocholm, 2008, s.26.
22
M.Ö. 14’üncü yüzyılda Küçük Asya (Anadolu) kıyılarından Sea Raiders’ın Ege ve Akdenizde gemilere saldırdığı Lukka tarafından ileri sürülmektedir. Bu deniz haydutları güney batı Anadolu’da yaşamış olan ve Mısır kayıtlarına göre Kıbrıs’a da saldıran Likyalı deniz haydutlarıdır. M.Ö. 13’üncü yüzyılda Likyalılar ve Likyalı deniz haydutları Hititler ile ittifak kurarak Mısırlılara tehdit oluşturmuş ve zor anlar yaşatmışlardır.35
Herodot’un M.Ö. 440 tarihinde yazdığı tarih kitabına göre ‘‘Deniz Haydutluğu’’ ile ilgili olarak karşılaşılan en eski belgeler, M.Ö. 13’üncü yüzyıla kadar uzanmaktadır. “Sea Peoples’’ (Deniz İnsanları) adlı deniz haydutları Ege ve Akdeniz’de tehdit oluşturmuşlardır. M.Ö. 1200 yılında Anadolu’da hüküm süren Hitit Krallığı Sea Peoples tarafından yıkılmış ve baskılara dayanamayan Hitit halkı Kuzey Suriye’ye yerleşmiştir. Bu dönemdeki önemli deniz haydutları Yunanlılar, Romalılar, İliryalılar ve Etrüsklerdir. Herodot’un belirttiği bu dönemdeki deniz haydutları arasında Likyalıları da sayarak bir eksikliği gidermekte yarar var.
Yunanlılar, Romalılar, Kartacalılar, İliryalılar, Kilikyalılar ve Etrüskler Akdeniz’de deniz haydutluğu faaliyetlerini aralıklarla sürdürmüşlerdir.
Firavun III’üncü Ramses dönemi olan M.Ö. 1190 yılında Mısırlılar Likyalı deniz haydutlarına karşı bir zafer kazanmışlardır. Miken Uygarlığı’nın ve Hitit İmparotorluğu’nun M.Ö. 12’inci yüzyılda yıkılması sonucu oluşan boşlukta deniz insanları olarak adlandırılan denizciler Mısır İmparatorluğu’nu işgal etmişlerdir. Mısır kaynakları Ege ve Adriyatik’ten gelen bu istilacı deniz haydutlarının göçebe kavimler olduklarını ileri sürmektedir.36
M.Ö. 509’da Romalılar ile Kartacalılar arasında yapılan andlaşmada, Kartacalılar Pelorum (Peloros veya Pelorus) kuzeyine geçmeyeceklerini diğer bir deyişle Sicilya adası kuzeyinde deniz haydutluğu yapmamayı kabul etmişlerdir. Bu metin deniz haydutluğunun tanımlandığı ilk belge olarak nitelendirilmektedir. Romalı devlet adamı
35 Batır, Kerem ‘’Yirmibirinci Yüzyılda Deniz Haydutluğu ve Uluslararası Hukuk’’, s.12. 36 Batır, Kerem ‘’Yirmibirinci Yüzyılda Deniz Haydutluğu ve Uluslararası Hukuk’’, s.13-14.
23
Çiçero, deniz haydutluğunun tarihte bilinen ilk tanımını yapmış ve deniz haydutlarını insanlığın düşmanları (hostis humanis generis) olarak belirtmiştir. Çiçero, ayrıca küresel toplum üyelerinin aralarındaki sözlere bağlılıklarını sağlayan hukuka haydutlar tabi olmayacakları için haydutlara verilen sözlerin de hiçbir hukuki bağlayıcılığı olmayacağını ileri sürmüştür.37
Deniz haydutları, Yunanistan ile Doğu Akdeniz arasındaki deniz ticaret rotasının ortasında stratejik bir konumda bulunan Girit adasına sığınarak burayı üslendiler. M.Ö. 5’inci yüzyılda Atinalılar geliştirdikleri deniz gücü ile Giritli deniz haydutlarının dirençlerini kırdılar ve M.Ö. 2’nci yüzyılda Rodoslular deniz haydutlarının Girit’teki üslerini ortadan kaldırdılar. Ele geçirdikleri ganimetleri Girit ve Kıbrıs’ta satan deniz haydutlarının saldırılarına karşı Doğu Akdeniz’de güvenliği sağlamak üzere önce Mısır donanması, 2’nci yüzyıldan itibaren Rodos donanması keşif karakol ve deniz haydutluğu ile mücadele görevi icra etmişlerdir. Ege denizinden sürülen deniz haydutları uygun kıyı coğrafyası nedeniyle Kilikya’yı (Alanya, Tarsus bölgesi) üslendiler, nüfuz alanlarını Girit, Filistin ve Mısır’a kadar genişlettiler.38
M.Ö. 3 ve 2’inci yüzyıllarda Akdeniz’deki deniz haydutluğu faaliyetleri M.Ö. 1’inci yüzyıla kadar kesintisiz devam etmiştir. M.Ö. 300’lerde Ege denizindeki adalar Yunan deniz haydutları tarafından çok iyi kullanılmış, sığ sularda küçük ve süratli teknelerle kaçırdıkları insanları köle olarak satmış, gemilerinde forsa olarak kullanmış, zenginler için fidye almışlardır. M.S. 46-120 yılları arasında yaşayan Yunan biografist Plutarch ‘‘Paralel Hayatlar’’ eserinde Kilikyalı deniz haydutlarının faaliyetlerinden söz etmektedir. Plutarch, Yunan ve Romalı ünlü kişilerin biyografisinden oluşan bu eserinde M.Ö. 75 yılında 25 yaşındaki Romalı devlet adamı Julius Caesar’ın Kilikyalı deniz haydutları tarafından kaçırıldığını, Oniki Adalardaki Farmakos Adası’nda otuz sekiz gün
37A.T. Whatley, ‘‘Historical Sketch of the Law of Piracy’’, Law magazine and review: a quarterly review of jurisprudence, 3. Cilt, s.537-538
https://books.google.com.tr/books?id=xBdMAQAAIAAJ&pg=PA618&dq=A.T.Whatley+historical+sketch+of+the+l aw+of+piracy&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjhjcW4_L7YAhVkD8AKHVb6AHsQ6AEIMTAB#v=onepage&q=BC %20509&f=false, Erişim Tarihi:7.1.2018;
Kerem Batır, ‘’Yirmibirinci Yüzyılda Deniz Haydutluğu ve Uluslararası Hukuk’’, s.2. 38 Kerem Batır, ‘’Yirmibirinci Yüzyılda Deniz Haydutluğu ve Uluslararası Hukuk’’, s.12-14.
24
esir tutulduğunu, daha sonra fidye karşılığı serbest bırakıldığını belirtmektedir.39 Daha
sonra Caesar Miletus’ta oluşturduğu donanma ile haydutları yakalayıp Pergamon (Bergama)’da hapsettirmiş ve çarmıha gerdirerek haydutları öldürtmüştür.40 M.Ö. 66-67
yıllarında Akdeniz’de deniz haydutları ile mücadele için Senato tarafından görevlendirilen savaşçı Pompeius Magnus 120.000 asker ve 270 gemi ile Batı Akdeniz’i, Doğu Akdeniz’de Kilikya’yı haydutlardan temizleyerek üç ay içinde deniz haydutluğu olaylarına son vermiştir.41 Roma’nın ve Çiçero’nun haydutlarla mücadele konusundaki kararlı
tutumuna rağmen daha sonra deniz haydutluğu faaliyetleri tekrar canlanmaya başlamıştır.
Roma imparatorluğu’nun zayıflaması ve 395 yılında ikiye ayrılması, başka bir güçlü devlet ile donanma bulunmayışı Akdeniz’de deniz haydutluğu faaliyetlerinin tekrar artışında önemli rol oynamıştır.
M.S. 130 yılında deniz haydutlarını da kapsayan bir metin Pomponius tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: ‘‘Bize savaş ilan eden veya bizim savaş ilan ettiklerimiz dişmanlardır, diğerleri hırsızlar ve eşkıyalardır.’’42 M.S. 223 yılında deniz
haydutlarını da içeren benzer ve daha ayrıntılı bir metin de Ulpian tarafından yazılmıştır: ‘‘Düşman, Roma halkı tarafından açıkça kendilerine savaş ilan edilen veya savaş ilan eden kişilerdir. Bunların dışındakiler hırsızlar ve eşkıyalardır. Eşkıyalar tarafından yakalanan kimseler onların köleleri olmazlar. Düşmanlar tarafından yakalananlar ise onların köleleri olurlar.’’43 Paulus’un M.S. 230’da deniz haydutları (pirata) için dile
getirdiği düşünce, M.S. 534 tarihli Justinianus Kanunları’nda; ‘‘Deniz haydutları veya hırsızlar (soyguncular) tarafından yakalanan kişiler hukuken özgür kalacaklardır’’44
şeklinde yer almıştır.
39 Plutarch, The Parallel Lives, çev. Bernadotte Perrin, Cilt 7, Loeb Classical Library Edition, 1919, (Erişim 9.1.2018) http://penelope.uchicago.edu/thaver/e/ronian/texts/plutarch/lives/caesar.hrml, 23 Ekim 2009, s.445.
40 http://www.livius.org/sources/content/plutarch/plutarchs-caesar/caesar-and-the-pirates/, Erişim Tarihi: 9.1.2018. A.Emre Öktem, s.20; de Souza, Philip, ‘‘Piracy in the Graeco-Roman World’’, Cambridge University Press,1999, s.140-141.
41 Henry Arderne Ormerod, Piracy in the Ancient World: An Essay on Mediterranean History, http://lrfzone.info/piracy4608321.pdf, Erişim Tarihi:9.1.2018
42 Alfred P. Rubin, ‘‘The Law of Piracy’’, Naval War College Press, Newport, Rhode Island, 1988 (E-Kitap), s.11. 43 Alfred P. Rubin, a.g.e.11.
25
Güneydoğu Asya’da da deniz haydutluğu eylemleri çok eskilere dayanmaktadır. Kayıtlara geçmiş en eski deniz haydutluğu eylemleri 6’ıncı yüzyılda Güney Çin Denizi’nde meydana gelmiştir. Kıyılar küçük savaş Lordlarının hakimiyeti altındadır, deniz haydutluğu faaliyetlerine karşı merkezi bir güç yoktur.45