İhracatı Teşvik Önlemleri

1980 sonrasında ihracatın teşvik edilmesi ile ilgili olarak Kanun, Kararname ve Tebliğler ile çok sayıda düzenleme gerçekleştirilmiştir. Ayrıca bu düzenlemeler değişen şartlara uyum arayışında sık sık değişikliklere uğramıştır. Söz konusu düzenlemeler çerçevesinde incelenen bu önlemler İhracatçıya Doğrudan Katkılar, İhracatçıların

Girdi Maliyetini Düşürücü Önlemler ve İhracatın Vergi Sonrası Karşılığını Yükseltecek Önlemler olmak üzere üç kısımda incelenebilir. Özellikle teşvik sistemi dinamik bir

yapıda gözden geçirilerek, imalat sanayiinde belirli alt sektörlere artan oranda destek sağlanmasına, bu sektörlerin dışa açılmasına ve ihracat pazarlarının çeşitlendirilmesine özen gösterilmiştir. Bunu sağlamak için vergi iadeleri yanında “Kaynak Kullanımını Desteklemek Fonu” ile “Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu” ndan yararlanılmıştır (Uras, 1993:101).

Sözkonusu teşvik tedbirlerinin seyri izlendiğinde; ihracatın belirli bir hacme ulaşmasından sonra ihracata sağlanan parasal teşviklerin kaldırılıp bunların yerine üretim ve yatırım safhasındaki teşviklerle sağlanan ihracat kredisi ve sigortası sistemlerinin uygulanmaya konduğu görülmektedir. Yani teşvik sistemi ilerleyen yıllarda doğrudan teşvikler yerine dolaylı teşviklere kaydırılmıştır (a.g.e, 101). Aşağıda tablo.1’de görüleceği üzere 1980’lerin ilk yarısında doğrudan ve dolaylı teşvik araçlarının çok yoğun olarak kullanıldığı ve 1983’te ihracatta sübvansiyon oranının zirveye ulaştığı, ancak 1980’lerin ikinci yarısında ihracat teşvikleri dozunda göreli bir gerilemenin ve dolaylı araçlara doğru yönelmenin belirginleştiğidir (Boratav ve Türkcan,1994:41).

Tablo 1: Sanayi Ürünleri İhracatında Sübvansiyon Oranları(İhracat değerinin yüzdesi olarak) Yıllar İhracatçılara

Doğrudan Ödeme(1)

Dolaylı Destek(2) Vergi Avantajı(3) Toplam 1980 5.6 19.1 2.0(4) 26.7 1981 9.1 16.3 2.0(4) 27.4 1982 15.1 14.4 2.0(4) 31.5 1983 17.4 16.5 2.0(4) 35.9 1984 17.3 7.9 2.0 27.2 1985 10.0 7.1 2.0 19.1 1986 9.9 13.4 2.6 25.9 1987 8.6 9.6 4.3 22.5 1988 7.6 11.4 5.5 24.5 1989 5.5 16.5 5.9 27.9 1990 4.4 16.9 6.2 27.5

1) İhracatta vergi iadesi, Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu ve Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu ödemeleri toplamı

2) İhracat kredileri sübvansiyonu, döviz tahsisi, girdilerde ithal vergisinden muafiyet 3) Kurumlar vergisi muafiyeti

4) Tahmin

Kaynak: Uygur, 1991:56; Aktaran: Boratav ve Türkcan, 1994:41.

2.2.2.1. İhracatçıya Doğrudan Katkılar

24 Ocak kararları çerçevesinde ihracatı teşvik etmek amacıyla ihracatçılara doğrudan katkı sağlayacak önlemlerin başında ihracatta vergi iadesi, Destekleme ve Fiyat İstikrar

fonu(DFİF), Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu ve Navlun Primi uygulaması

gelmektedir. Sözkonusu önlemler ihracatçıya doğrudan teşvik niteliğindedirler.

İhracatta Vergi İadesi: İhracatta vergi iadesi uygulaması aslında 1963 yılından beri uygulanan bir yöntem olmakla birlikte en yoğun ve yaygın uygulama 1980’lerin ilk yarısında izlenmiştir. Bu uygulamada amaç, ihraç edilen malların maliyetine girmiş bulunan bir kısım vergi, resim ve harç ile bunlara benzer etki yapan yüklerin ihracat gerçekleştikten sonra ihracatçıya iade edilmesi idi. Vergi iadesinin ödenebilmesi için ihracat karşılığı dövizin DPT tarafından belirlenecek nisbette yurda getirilerek, Merkez Bankasınca satın alınmasının gerçekleşmiş olması zorunlu kılınmıştı. İhraç edilen malın bünyesine ve maliyetine giren vergi yüklerinin hesaplanması DPT tarafından

yapılıyordu. Sözkonusu vergi iadesinden faydalanılacak mallar ve bunların iade oranları her yıl belirlenip ilan ediliyordu. Ayrıca ihracat miktarının artması halinde “ilave vergi iadesi” yapılıyor, böylece ihracatta miktar artışı teşvik ediliyordu. Sözkonusu uygulamanın suistimal edilmesi ve bunun sonucunda oluşan “hayali ihracat”ın boyutunun belirlenememesi sonucu bu teşvik tedbirine karşı bir kamuoyu oluşmuş ve 1989’un ilk gününde uygulamaya son verilmiştir (Uras, 1993:105; Sönmez, 1993:56). Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu(DFİF): İhracatta vergi iadesi uygulaması 1985’ten sonra tedricen azaltılınca 1986-1992 döneminde DFİF aracılığı ile ihracatçılara doğrudan ödemeler sürdürülmüştür (Boratav ve Türkcan,1994:40). DFİF uygulaması ile teşvik edilen belli malların ihracında ağırlığa göre değişen bir fon desteği getirildi. Prim uygulaması bazı malların ağırlığı dikkate alınarak, bazı malların miktarı ve bazı malların hacmi gözönüne alınarak uygulanmıştır. Böylece genel teşvik yanında mal bazında selektif teşvik uygulamasıyla belirli mallara, değişik oranda prim ödemek suretiyle sözkonusu malların ihracı mümkün kılınmakta ve bunlara dış rekabet gücü sağlanarak üretimlerinin cazip hale getirilmesinin yolu açılmak istenmiştir. Sözkonusu fondan 120 değişik ihraç ürünü faydalanmıştır (Uras, 1993:107). Ancak bu uygulama 1980’lerde yoğunlaşan “Liberal” ve “Piyasacı” söyleme uygun düşmemektedir. Buna rağmen ekonomi yönetimi ihracatı uyarmak amacı ile bu ilkelere ters düşmekte sakınca görmemiştir (Boratav ve Türkcan, 1994:40).

Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu(KKDF): İhracatta vergi iadesi uygulamasını telafi etmek amacıyla uygulanan fonlardan bir diğer önemli fon KKDF uygulamasıdır. 1985-1987 döneminde bu fon kullanılmıştır. Teşvik belgesine bağlı yatırımları desteklemek amacıyla parasal nitelikte bir teşvik tedbiri olan KKDF uygulaması, özkaynaktan yapılan harcamaların yüzde 40’lık kısmının yatırımcıya nakit olarak iade edilmesini sağlamaktaydı. Böylece etkin bir ihracatı teşvik sistemi oluşturulmaktaydı(Uras, 1993:82-83).

Navlun Primi: Navlun primi uygulaması da ihracatı teşvik etmek amacıyla uygulanmış bir düzenlemedir. Sözkonusu düzenleme, Türkiye limanlarından yabancı ülke limanlarına yapılan ihracat ürünü nakliyelerinde “brüt ton bazında” destek ödemesi

şeklinde uygulanmaktaydı. Navlun yolu ile ihracatçıya belirli bir avantaj sağlamayı amaçlayan bu ödemeler DFİF’den karşılanmaktaydı. Ödeme, nakliyenin yapıldığı geminin Türk bayraklı veya yabancı bayraklı olmasına göre farklılık göstermekteydi. Türk bayraklı gemilere, brüt ton bazına yapılan ödeme yabancı bayraklı gemiye göre daha fazla olmaktaydı (a.g.e, 111).

2.2.2.2. İhracatçıların Girdi Maliyetini Düşürücü Önlemler

24 Ocak kararları ile birlikte ihracatta artış sağlamak amacıyla dolaylı yollardan teşviklerde sağlanmıştır. Bu teşviklerin bir kısmı ihracatçıların girdi maliyetini düşürücü önlemlerdir. Bu önlemlerin başında tavizli ihracat kredileri, gümrük muafiyetli ithalat

imkanı ve döviz tahsisi uygulaması ve finansal kiralama uygulaması gelmektedir.

Sözkonusu uygulamalar yanında hükümetin uyguladığı Düşük ücret politikası ile

tarımsal ürün fiyatlarının düşük tutulması uygulamaları da aslında bir bakıma

ihracatçıların girdi maliyetini düşürücü önlemler niteliğindedir.

Dışa dönük/ihracata dayalı birikim rejiminde ücretlere ve fiyatlara yönelik bu ayarlamalar iki bakımdan önem taşımaktadır. İlk olarak, ithal ikameci rejimde birer talep unsuru olan ve pazar genişlemesinde önemli rol oynayan ücretler ve tarımsal ürün fiyatları, dışa açık rejimde artık en aza düşürülmesi gereken bir maliyet unsurudur. İkinci olarak, dışa açık rejimde veri sınai üretim yapısının en son teknolojileri uyarlayarak verimliliğinin arttırılması kısa dönemde olanaklı değildir. İleri teknolojilerin kullanılması yoluyla verimliliğin ve rekabet gücünün arttırılması bir uzun dönem sorunudur. Dolayısıyla ihracata dayalı/dışa dönük bir üretim yapısı oluşturarak sanayinin uluslararası pazarlarda rekabet gücü kazanması, ücretlerin ve tarımsal ürün fiyatlarının baskı altına alınmasını gerektirir (Eser ve K.eser, 1995:22). Bu politika ile dışa açık bir ekonomide üretim yapan firmaların girdi maliyeti düşürülmekte ve dolayısıyla kısa dönemde uluslararası rekabet edilebilirliği yükseltilmiş olmaktadır. Ancak bu uygulamalar ile birlikte ihracatta dayalı yeni birikim rejimine geçişte gelir bölüşümünün geniş toplum kesimleri aleyhine bozulması olgusu ortaya çıkmıştır.

Çeşitli ücret kesimlerinde çalışanların 1980-88 dönemine ilişkin kazançlarındaki gelişmeler aşağıda tablo 2’de gösterilmiştir (Sönmez, 1992:138).

Tablo.2: Reel Ücretler ve Maaşlar(1980-1988) Yıllar Reel Asgari

Ücret (Günlük/TL) Yıllık artışlar (%) İmalat sanayii reel ücret (Aylık/TL) Yıllık artışlar (%) Özel Kesim reel Ücreti (Aylık/TL) Yıllık artışlar (%) Memur Reel maaşları (Aylık/TL) Yıllık artışlar (%) 1980 180,0 - 26.799 - 32.774 - 21.840 - 1981 206,0 14,4 28.099 4,9 34.639 5,8 16.858 -22,8 1982 194,3 -5,8 27.201 -3,2 33.439 -3,4 17.536 4,0 1983 233,5 20,2 25.719 -5,4 31.105 -7,0 16.241 -7,4 1984 218,0 -6,4 22.776 -11,4 31.259 0,5 14.516 -10,6 1985 192,6 -11,7 21.690 -4,8 31.405 0,5 12.965 -10,7 1986 206,1 7,0 21.884 0,9 30.963 -1,4 12.721 -1,9 1987 207,3 0,6 22.117 1,1 32.339 4,4 13.031 2,4 1988 204,6 -1,3 - - 29.505 -8,8 12.767 -2,0 Kaynak:Törüner; Sönmez, 1992:139.

Tavizli İhracat Kredileri: Dolaylı teşvik araçları içinde yer alan ve ihracatın girdi maliyetini düşürmeyi amaçlayan önlemler içinde en etkilisi, tavizli ihracat kredisi uygulamasıdır. İhracat kredisinin faiz oranı, kısa vadeli kredilere uygulanan faiz oranlarının sistematik olarak altında tutulmuştur. Arada oluşan bu fark 1981’de 27, 1983’te 18 puan dolayındadır. 1985-87 döneminde 7 puan dolayında kalan faiz farkı, 1988 ve sonrasında yeniden artış göstererek 1990’da 17 puana yükselmiştir. Tavizli kredi uygulaması 1991 yılında yeniden gözden geçirilmiş ve sübvansiyon imalatçı-ihracatçı olarak tanımlanan birimlere yöneltilerek Türk-Eximbank’ın faaliyet alanı içine sokulmuştur (Boratav ve Türkcan, 1994:40).

Gümrük Muafiyetli İthalat İmkanı ve Döviz Tahsisi: Bu uygulama ile, rekabet gücünü arttıran yeni teknolojiyi getirecek plan ve programlara uygun yatırımlarda ithal edilmesi gereken makine ve teçhizatın gümrükten muaf olarak ithal edilmesi imkanı sağlanmış olmaktaydı. Böylece hem ödenmeyen gümrük vergisi tutarında yatırım maliyeti azalmış olmakta, hem de yatırımcının temin etmesi gereken finansman imkanı düşünülmüş

yaygınlığı sağlanmaktaydı. Bu uygulama sadece gümrük vergisi muafiyetini değil aynı zamanda damga resmi, rıhtım resmi ve belediye hissesi gibi ek yükleri de kapsamaktadır (Uras, 1993:81-82). Ayrıca işlemleri hızlandırmak için bankalar, ihracatçılara, İhracatı Teşvik Belgesinde belirtilen ve gümrük muafiyetli global ithal hakkı olarak öngörülen döviz üzerinden, ihracatçının talep ettiği dövizi hiçbir incelemeye tabi tutmadan ithal müsaadesine bağlayabilme yetkisi verilmekteydi (Sönmez, 1993:56).

Finansal Kiralama: Bir yatırımın gerçekleşmesi için gerekli olan makine ve teçhizatın tamamının veya bir bölümünün Finansal Kiralama yolu ile temini imkanı getirildi. Finansal kiralamada kiralayan ile kiracı(yatırımcı) yürürlükteki mevzuat çerçevesinde(gümrük muafiyeti, yatırım indirimi gibi) Teşvik Tedbirlerinden yararlandırılmaktaydı (Uras, 1993:83).

2.2.2.3. İhracatın Vergi Sonrası Karşılığını Yükseltecek Önlemler

24 Ocak kararları ile birlikte ihracatta artış sağlamak amacıyla ihracatı yapılacak mal ve hizmetlerin vergi sonrası karşılığını yükseltecek önlemler de alınmıştır. Bu çerçevede çeşitli vergi istisnası ve muafiyetleri uygulanmıştır. Bu uygulamaların en önemlileri

KDV ve Kurumlar Vergisi Muafiyeti, Emlak Vergisi Muafiyeti, Vergi, Resim, Harç İstisnaları gelmektedir.

KDV ve Kurumlar Vergisi Muafiyeti: Vergi sonrası kârlılığı artırmanın en önemli iki aracı KDV ve Kurumlar Vergisi muafiyetleridir. 1982’ye kadar istihsal vergisi muafiyeti, vergi iadesi bağlamında değerlendirilmiş; KDV sisteminin oluşması sonrasında istihsal vergisi muafiyeti, KDV muafiyetine dönüşmüş, 1985’ten itibaren imalatçılar tarafından ihraç edilmeleri koşulu ile ihracatçıya yapılan satışlarda KDV’nin ödenmemesi öngörülmüştür. Sınai ürün ihracına da uygulanan Kurumlar Vergisi kısmi muafiyeti 1980’de uygulamaya konulmuş, kurallar 1981’de daha basit hale getirilmiştir. 1990’larda beliren eğilim, bu teşvik aracının kapsamını daraltıp istisna oranını düşürmek doğrultusundadır. Nitekim 1981 düzenlemesine göre ihracatçılar ihracat gelirlerinin %20’ye varan bir kesrini vergiye tabi kurum kazancından

indirebilmekteyken, istisna oranı 1991’de %16, 1992’de %8 olarak saptanmıştır (Boratav ve Türkcan, 1994:41).

Emlak Vergisi Muafiyeti: Teşvik edilen yatırımlarda emlak vergisine tabi bina gibi sabit kıymetler için belirli bir süre emlak vergisi alınmadı. Ayrıca her türlü fabrika, değirmen, sınai nitelikteki imalathaneler ve tersaneler ile organize sanayi bölgelerinde yapılan her türlü bina inşaatı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı ile DPT’ce teşviki karara bağlanmış otel, motel ve benzeri turistik tesisler bina inşaat harcı istisnasından yararlandırıldı (Uras, 1993:83).

Vergi, Resim, Harç İstisnaları: Bu uygulama ile Devlet, belirli miktarlarda ihracat yapılmasının garanti edildiği yatırımlarda kullanılması öngörülen krediler için yatırımcılara vergi, resim ve harç istisnası tanımış oldu (a.g.e, 82).