İ‘RÂB

a- HAREKE İLE MU’RAB OLANLAR

ُq َכ َ? َ"ْ)َا

Gayr-ı Munsarıf

[ ِف ْ?
:)ا َِ ُعُB ْ َْ)َا]

1- Yer isimleri, marife oldukları zaman gayr-ı munsarıf, nekre olduk-ları zaman, munsarıf olurlar. Bunlardan üç harfli olup da, ortası sakin olanların munsarıf veya gayrı munsarıf kabul edilmelerinin câiz olduğuna:

﴾ َِBِآ ُ \^ا َءא َ ْنِإ َ? ْ:ِ اُ ُ ْدُأ ﴿ ^ve ﴾ًا? ْ:ِ ا ُ{ِM ْ<ِا ﴿ âyetleriyle;²⁵¹

2- Sîbeveyh , el-Ahfeş , el-Halîl , el-Mâzinî gibi âlimlere göre, müzek-kerle isimlendirilmiş bulunan müenneslerin gayr-ı munsarıf olduğuna Kur’ân ’da Mısır [? ْ:ِ] kelimesinin: ﴾ َ? ْ:ِ ُכُْ /ِ) َAَْ)َأ ﴿ âyetinde, gayr-ı munsarıf olmasıyla;²⁵²

3- Mevsufunun yerine geçen esfel [َ- ْYَأ] zarfının gayr-ı munsarıf olduğuna: ﴾ ْ ُכْBِ ََ- ْYَأ ِْ َو ْ ُכِ! َْ ِْ ْ ُכُؤא َ@ ْذِإ ﴿ ^{âyetiyle;253}

4- Uhar [ ُ? َ ُأ] kelimesinin gayr-ı munsarıf olduğuna: ﴾ ٌتא َ(ِCא َ>َُ ُ? َ ُأ َو ﴿ ve ﴾ َ? َ ُأ ٍمא
Iَأ ِْ ٌة
َِ ﴿ âyetleriyle;²⁵⁴

5- Ma’dûl kelimelerden mesnâ [.َBْPَ]^{, sülâs} [ثَ,ُw] ve rubâ’ [عאَCُر] keli-melerinin gayr-ı munsarıf olduklarına: ﴾ َثَ,ُw َو .َBْPَ ِءא َ`ِّB)ا َِ ْ ُכَ) َبא َg אَ ا ُ" ِכْ#אَ

َعאَC ُر َو﴿ ^{âyetiyle;255}

6- Kabîle adlarının, kabîle [ُqَِMَْ)َا] kelimesine itibarla gayr-ı munsarıf;

hay [ l/ َ"ْ)َا] kelimesine itibarla da munsarıf olabileceğine: ﴾ًاد َُw َو ًادא َ' َو﴿,

250 el-Kitâb, I, 448. Âyet ve kırâat için bkz. el-A'râf Sûresi, 7/186; Takrîbu’ n-Neşr, s. 117.

251 Edebu’l-kâtib, s. 222. Âyetler için bkz.Yûsuf Sûresi, 12/99; el-Bakara Sûresi, 2/61.

252 el-Muktazab, c. III, vr. 156 b. Âyet için bkz. ez-Zuhruf Sûresi, 43/51.

253 el-Kitâb, II, 47. Âyet için bkz. el-Ahzâb Sûresi, 33/10.

254 el-Muktazab, c. III, vr. 109 b. Âyetler için bkz. Âl-i 'İmrân Sûresi, 3/7; el-Bakara Sûresi, 2/184.

255 A.g.e., III, vr. 168 b. Âyet için bkz. en-Nisâ’ Sûresi, 4/3.

﴾ ْ ِ(ِB َכ ْ`َ /ِ ٍfَM َ`ِ) َنאَכ ََْ)﴿^, ﴾ُد َُw א
َأَو﴿^, ﴾ًةَ? ِ:ْMُ َqَ!א
B)ا َد َُw אَBَْ$آَو﴿^, ﴾ ْ ُ(
Cَر اوُ?َ-َכ ًادא َ'
نِإ َUَأ﴿

﴾ ْ ُ<אَBْI ََ(َ﴿ ^ve ﴾ ٍَِI ٍfَMَBِC ٍfَM َY ِْ ﴿ âyetleriyle;²⁵⁶

7- Mankûs bir ismin sonundaki elif, tenis elifi itibar edilmesiyle bu ismin gayr-ı munsarıf; dört harfe, yani Ca’feru [ ُ?َ- ْ َ@] kelimesine ilhâk için getirilen elif olarak itibar edilmesiyle de, munsarıf sayılabileceğine:

﴾ًq
ُأ َءא َ@ א َ
ُכ اَ?َْ$ אَBَ ُYُر אَBْ َYْرَأ
ُw ﴿ ^{âyetiyle;257}

8- Yakınlığından dolayı bir şeye diğerlerinin hükmünü verme bakı-mından olarak, gayr-ı munsarıf bir kelimeye munsarıf muâmelesi yapıla-bileceğine: ًUَ, ْ_َأ َو ً, ِYَ, َY ^ve ًا?I ِرا ََ! kırâatleriyle;²⁵⁸

9- Cemi müennes sâlim vezninde bulunan kelimeler, müennes bir varlığa isim olsalar bile, gayr-ı munsarıf olmayıp, aksine munsarıf olduk-larına: ﴾ ٍتאَ َ? َ' ِْ ْ ُ ْ‹ََأ اَذِŒَ ﴿ ^{âyetiyle;259}

10- Fu’al [ ُ َُ] veznindeki isim ve sıfatlar, marife veya nekre de olsalar, munsarıf kabul edildiklerine: ﴾ًاَMُ) ًUאَ ُ% ْכَ ْ<َأ﴿ ^âyetiyle260 istişhâd edilmiştir.

b- HARF İLE MU’RAB OLANLAR

ُف ْ? َ"ْ)َا

1- Tesniye (İkil) İsimler

[.
BَP ُْ)َا]

1a- Bir işâret ismi olan zâ [ا َذ]’nın tesniyesinin, bazı lehçelere göre raf, nasb ve cer hallerinde zevâtâ [אَ$ا َوَذ] şeklinde olduğuna: ِنا َ? ِ8א َ`َ) ِنا َ& َ<
نِإ kırâati İnne [
نِإ]’den sonra elifle gelen [ ِنا َ& َ<] ^ile;261

1b- Altı illetli isimden birisi olan zû [و ُذ]’nun müennesi, zât [تا َذ]

kelimesinin tesniye olduğu zaman, raf hâlinde zevâtâ [אَ$ا َوَذ] şeklinde oldu-ğuna: ﴾ ٍنאَBَْأ אَ$ا َوَذ ﴿ ^{âyetiyle;262}

256 el-Kitâb, II, 28. Âyetler için bkz. el-'Ankebût Sûresi, 29/38; Hûd Sûresi, 11/60; el-İsrâ’Sûresi, 17/59; Fussilet Sûresi, 41/17; Sebe’ Sûresi, 34/15; en-Nahl Sûresi, 27/22.

257 A.g.e., II, 9. Âyet için bkz. el-Mu’minûn Sûresi, 23/44.

258 Ş. el-'Umde, s. 876. Âyetler ve kırâat için bkz. el-İnsânSûresi, 76/4, 15; İthâf, s. 528.

259 el-Kitâb, II, 18; krş. Câmi'u’d-durûs, II, 218. Âyet için bkz. el-Bakara Sûresi, 2/198.

260 el-Kâmil, I, 301. Âyet için bkz. el-Beled Sûresi, 90/6 .

261 el-Mufassal, s. 140. Âyet ve kırâat için bkz. Tâhâ Sûresi, 20/63; İmlâ, II, 123.

262 Edebu’l-kâtib, s. 219. Âyet için bkz. er-Rahmân Sûresi, 55/48.

1c- Nasb ve cer hallerinde de zevâtey [ ْ/َ$ا َوَذ] şeklinde olduğuna:

﴾ ٍ‘ ْ َ ٍُכُأ ْ/َ$اَوَذ َِْ
B َ@ ﴿ ^âyetiyle263 istişhâd edilmiştir.

2- Çoğul Müzekker Muzâriler

[ِq َ'א َ َHْ)ا ِواَِC ُ ِ:
 ُْ)ا ُعِرא َ‹ ُْ)َا]

2a- Birisi raf alâmeti, diğeri ise vikâye (koruma) için olan iki nûn [ن]

bir araya geldiğinde, şeddeli olması (taz’îf) ağır görüldüğünden, ref nûnu-nun düşürülebileceğine: /ِ# l@א َ"ُ$ َأ ^ve ِنو ُ? ِّ>َMُ$ َ ِMَ kırâatleriyle;²⁶⁴

2b- Vikaye nûn [ن]’nundan önce ref nûn’u geldiğinde idğam, idğam-sız ve tek nûn ile telâffuz edilmesinin cevâzına: ﴾/ِBَ#و ُ?ُْfَ$﴿ âyetinin kırâati seb’ada okunan kırâatleriyle²⁶⁵ istişhâd edilmiştir.

c- İ’RÂB ALÂMETLERİNDEN HAZİF

ُف ْ& َ"ْ)َا

Mankus isimlerin i’rabı, nasb hâlinde sahîh isimlerin i’râbına ben-zediğinden dolayı lâfzî olup, bu isimlerin sonlarındaki yâ [ي]’nın fiillerde olduğu gibi i’râb alâmeti olarak düşmeyeceğine: ﴾ َ/ِ!اَ?
)ا ِ%َََC اَذِإ
,َכ ﴿ âyetiy-le²⁶⁶ istişhâd edilmiştir.

d- İ’RABTAN MAHALLİ OLAN CÜMLELER

ِبا َ? ْ'¥ا َِ œ َ"َ אَ(َ) /ِ
)ا ُ َ ُHْ)َا

1- Mekûlü’l-kavl’in, nâib-i fâil olarak i’râbtan mahallinin merfû olduğuna: ﴾ َنُC ِّ& َכُ$ ِXِC ْ ُْBُכ ي ِ&
)ا ا َ& َ< ُلאَُI
ُw ﴿ ^{âyetiyle;267}

2- Müsnedün ileyh (mübtedâ) olan cümlenin i’râbtan mahalli bulunduğuna: ﴾ ْ ُ(َ$ ْر َ&ْ#َأ َأ ْ ِ(َْ َ' ٌءاَ َY ﴿ ^{âyetiyle;268}

263 A.g.e., göst. yer. Âyet için bkz. Sebe’ Sûresi, 34/16.

264 el-Kitâb, II, 154. Âyet ve kırâat tevcihleri için bkz. el-En'âm Sûresi, 6/80; el-Hicr Sûresi, 15/54; İthâf, s. 331.

265 el-Muğnî, II, 344. Âyet ve kırâat için bkz. ez-Zumer Sûresi, 39/64; İthâf, s. 461.

266 el-Kitâb, II, 289. Âyet için bkz. el-Kıyâme Sûresi, 75/26.

267 el-Muğnî, II, 412. Âyet için bkz. el-Mutaffifîn Sûresi, 83/17.

268 A.g.e., II, 427. Âyet için bkz. el-Bakara Sûresi, 2/6.

3- Sıfat olan cümlenin i’râbtan mahalli olduğuna: ﴾ِXِ ٌ‚َْC َU ٌمَْI َ/ِ$ْfَI ْنَأ ِْMَ! ِْ﴿^,

﴾ِXِ َن ُ َ@ ْ?ُ$ ًא َْI اُ
$اَو ﴿ ^ve ﴾ِXِ َ˜ْIَر َU ٍم َِْ) ِسא
B)ا ُ‚ِא ِ@ َכ
#ِإ אَB
Cَر ﴿ âyetleriyle;²⁶⁹ 4- Bedel olan cümlenin i’râbtan mahalli bulunduğuna: ﴾
Uِإ َכَ) ُلאَُI אَ

ٍ ِ)َأ ٍبאَ ِ' و ُذ َو ٍة َ?ِ- َْ و ُ&َ) َכ
C َر
نِإ َכِْMَ! ِْ ِ ُYl?ِ) َِ! َْ! אَ﴿ ^{âyetiyle;270}

5- Hâl cümlesinin i’râbtan mahallinin mansûb olduğuna: ﴾ُ?ِP ْכَ ْ`َ$ ُْB َْ$ َUَو﴿,

﴾ى َرא َכ ُY ْ ُْ#َأ َو َةَ
:)ا اُCَ?َْ$ َUَو﴿ ^ve ﴾ َنُ)َذ ْرَRْا َכََM
$اَو َכَ) ُِ ْTُ# َأ اُ)אَ! ﴿ âyetleriyle²⁷¹ istişhâd edilmiştir.

e- İ’RABTAN MAHALLİ OLMAYAN CÜMLELER [ ِبا َ? ْ'ِ¥ْا َِ אَ(َ)
 َ"َ َU /ِ
)ا ُ َ ُHْ)َا]

1- Söze kendisiyle başlanan cümlede (ibtidâiyye) olduğu gibi, önce-siyle alakası kesilmiş bulunan (isti’nâfiye) cümlenin de, i’râbtan mahalli olmadığına: ﴾ ِض ْرَRْا /ِ ُXَ) א
B
כَ א
#ِإ ًا? ْכِذ ُXْBِ ْ ُכَْ َ' اُْ$َf َY ُْ! ﴿ ^{âyetiyle;272}

2- Kaseme cevap teşkil eden cümlenin i’râbtan mahalli olmadığına:

﴾ِq َ َ{ ُ"ْ)ا /ِ
ن َ&َMْBَُ)﴿^, ﴾ ْ ُכَאَB ْŠَأ
ن َِכَR ِ \^אَ$﴿^, ﴾ َِ َY ْ? ُْ)ا َ َِ) َכ
#ِإ ِ  ِכ َ"ْ)ا ِنآْ?ُْ)اَو﴿

ve ﴾ ُْMَ! ِْ َ \^ا او ُ َ<א َ' اُ#אَכ ََْ)َو ﴿ âyetleriyle;²⁷³

3- İ’râbtan mahalli bulunmayan cümlelerden cümle-i mu’terizanın sıfatla mevsufu arasına girebileceğine: ﴾ ٌ  ِˆ َ' َن َُ َْ$ َْ) ٌ َ`ََ) ُX
#ِإَو ﴿ ^{âyetiyle;274}

4- Cümle-i mu’terizanın şart ile cevap arasına girebileceğine: ﴾ا َذِإ َو

ٍ?َْ-ُ َ%ْ#َأ א َ
#ِإ اُ)אَ! ُلِّ}َBُI א َِC ُ َ ْ'َأ ُ \^اَو ٍqَIآ َنא َכَ ًqَIآ אَ#ْأََC﴿ ^ve ﴾َرא
B)ا اُ
$אَ اَُْ-َ$ َْ)َو اَُْ-َ$ ْ َ) ْنِŒَ﴿

âyetleriyle;²⁷⁵;

5- Cümle-i mu’terizanın kasemle cevâbı arasına girebileceğine:

نَ” َْR ُلُ!َأ
Ž َ"ْ)ا َو
Ž َ"ْ)אَ َلאَ! kırâatiyle;²⁷⁶

269 A.g.e., II, 424. Âyetler için bkz. el-Bakara Sûresi, 2/254, 281; Âl-i 'İmrân Sûresi, 3/9.

270 A.g.e., II, 425. Âyet için bkz. Fussilet Sûresi, 41/43.

271 el-Muğnî, II, 410 v.d. Âyetler için bkz. el-Muddessir Sûresi, 74/6; en-Nisâ’ Sûresi, 4/43; eş-Şu'arâ’ Sûresi, 26),111.

272 A.g.e., II, 382. Âyet için bkz. el-Kehf Sûresi, 18/84.

273 A.g.e., II, 403 v.d. Âyetler için bkz. Yâsîn Sûresi, 36/3; el-Enbiyâ’ Sûresi, 21/57; el-Humeze Sûresi, 104/4; el-Ahzâb Sûresi, 33/15.

274 A.g.e., II, 390. Âyet için bkz. el-Vâkı'a Sûresi, 56/76.

275 A.g.e., göst. yer. Âyetler için bkz. en-Nahl Sûresi, 16/101; el-Bakara Sûresi, 2/24.

276 A.g.e., göst. yer. Âyet ve kırâat için bkz. Sâd Sûresi, 38/84; İthâf, s. 458.

6- Cümle-i mu’terizanın sıla cümlesinin cüzleri arasına girebile-ceğine: ﴾ٌq
)ِذ ْ ُ(ُ َ<ْ?َ$َو אَ(ِْP ِِC ٍqَiِّ َY ُءاَ} َ@ ِتאَiِّ
`)ا اُM َ`َכ َI ِ&
)اَو ﴿ ^âyetiyle277 istişhâd edilmiştir.

B- SARFTA KUR’ÂN VE KIRÂATLERİYLE