Psikolojik taciz sürecinde rol alanları psikolojik taciz mağdurları, psikolojik taciz uygulayıcıları ve psikolojik taciz izleyicileri olmak üzere üç farklı grupta toplamak mümkündür. Çalışma hayatı boyunca her çalışan bu üç gruptan birinde rol almaya adaydır. (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı [ÇSGB], 2013).
Çalışma hayatı boyunca her bireyin psikolojik tacize maruz kalma ihtimali vardır. Farklı bir değişle, çalışan her birey çalıştığı örgütte potansiyel bir mobbing mağduru olma durumuyla karşı karşıyadır (Güldalı, 2012).
Bir işyerinde işverene ekonomik olarak bağımlı olan herkesin psikolojik tacize maruz kalması mümkündür. Bu nedenle psikolojik tacize sadece işçilerin değil aynı zamanda işçiler gibi bağlı çalışan kamu görevlisi memur, sözleşmeli personel, geçici personel v.b. çalışanların da psikolojik tacize maruz kalma ihtimalleri vardır (Erdoğan, 2012).
39
Mobbing işyerindeki koltuk sevdalısı tarafından, hedef seçtiği kişiye karşı kasıtlı ve sürekli olarak uygulamaya başladığı andan itibaren hedef seçilen kişi mağdura dönüşmeye başlar (Gökçe, 2008).
Yıldırma sürecinde genelde saldırgan mağdurdan daha güçlüdür, daha yüksek pozisyondadır. Yıldırma aynı pozisyonda çalışan kişiler arasında başlasa bile bu denge mağdurun psikolojik olarak zarar görmesinden dolayı bozulur ve saldırgan lehine döner. Yıldırma sürecinde mağdurun kendini savunamayacak duruma gelmesi, tarafların eşit olmayan statülerinden, resmi ve resmi olmayan güç ilişkilerinden ortaya çıkar. Yıldırma daha çok mağdurun karşılaştığı duruma karşı göstereceği kişisel yetersizlikten beslenir (Gökçe, 2008).
Mobbing süreci, iş hayatının ayrılmaz bir parçasıdır ve tüm örgütlerde kültür farkı gözetmeksizin ortaya çıkabilir. Bu süreçte rol alan tarafları üç grupta isimlendirebilir. Bu üç grubun her birinin kendi özelliği ve etkinliği olması yanında, birbirlerini etkileme durumları da bulunmaktadır (Tınaz, 2006).
• Mobbing mağdurları
• Mobbing uygulayanlar
• Mobbing izleyicileri
3.5.1.Mobbingin mağdurları
Mobbing (Psikolojik Şiddet)’e maruz kalan kişi, “ben neden başaramıyorum, karakterimde mi bir sorun var?, bilgim ve deneyimim mi yetersiz, hakikaten aptal olabilir miyim?” diye düşünür. Kendine olan güveni sarsıldığından, dikkatini daha çok başarılı olmaya, kendini ispat edebilmek için daha çok çalışmaya verir. Bu davranışı, saldırganların işini daha da kolaylaştırır. İş tanımında olmayan işleri bile ona verirler, imkansız sürelerde bitirmesi gerektiğini söylerler. Yapamadığı zaman azarlar ve dalga geçerler. Başka işlerle de uğraşan mobbing (Psikolojik Şiddet) mağduru kendi yapması gereken işleri de yetiştiremeyince, bu sefer performans değerlendirmede puanları düşer, bu da özgüvenini iyice yitirmesine neden olan yeni bir kısır döngü doğurur. Örgüt buna göz yumduğu, kimi zaman kışkırttığı için, Mobbing (Psikolojik Şiddet) mağduru kendisini büyük baskı altında çaresiz görür (Çoban ve Nakip, 2007).
Mobbing mağduru, kendisine yönelik kötü davranışlar karşısında sürekli kafası karışık bir
40
gelir ki artık mağdur çalışmakta, işe adapte olmakta ve dikkatini toplamakta çok zorlanır. Sonuçta işini kaybetme ve finansal olarak kayıplar yaşama noktasına gelmektedir. Mağdurun mobbing olayları karşısında kendini savunması çok zorlaşır, nasıl davranacağını
şaşırır ve geri çekilir (Akgeyik vd., 2009).
Mobbing sürecinde en fazla zarar gören taraf mağdurdur. Mobbingle karşı karşıya kalan kişi, önüne geçilemez biçimde yıldırılmaktadır. Mobbing süreci içerisinde mağdurların yaşadıklarını şu şekilde sıralayabiliriz (Tınaz, 2006).
• Mağdurda hastalık belirtileri ortaya çıkmaya başlar, hastalanır, işe gelemez ve işine son verilir.
• Strese bağlı olarak psikosomatik belirtiler ortaya çıkar.
• Bazen ağır depresyon yaşar, süreç intiharı düşünmeye kadar gidebilir ve hatta intihar ile sonuçlanabilir.
• Kendi rolünü diğerlerinin gerisinde görür ve “Beni aralarına almıyorlar.” diye düşünür.
• Bir yandan suçu olmadığına inanırken diğer yandan her şeyi her zaman yanlış yaptığını düşünür.
• Kendine güveni olmamasının yanında genel bir kararsızlık içindedir.
• İçinde bulunduğu durumdan dolayı her türlü sorumluluğu reddeder veya her şeyden kendini sorumlu tutar.
Araştırmalar psikolojik tacize maruz kalan bireylerin çalışkan, dürüst, işine bağlı olan ve işletmeye katkı potansiyeli taşıyan özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. Yani psikolojik tacize maruz kalan çalışanların ortak yönlerini diğer çalışanlara göre olumlu yada olumsuz yönleriyle fark yaratmaları olduğu söylenebilir (TİSK, 2012).
Psikolojik tacize maruz kalan kişiler hassas, duygusal zekası yüksek, üretken, adil ve merhametli olarak da tanımlanmaktadırlar. Etkili bir özgeçmişe sahip olarak örgütte fark edilebilen bireylerdir. Kolay ve çabuk terfi basamaklarını çıkabilecekleri için yönetim ve rakipleri tarafından tehdit olarak algılanabilmektedirler (Öztürk, Sökmen, Yılmaz, ve Çilingir, 2008).
Yapılan araştırmalarda, mobbing mağdurlarının zeki, yetenekli, yaratıcı, başarılı, dürüst, güvenilir ve politik davranmayan kişiler olduğu ortaya çıkmıştır.İşlerini çok iyi yapan,
41
çalışma ilkeleri ve değerleri sağlam ve bunlardan ödün vermeyen, dürüst, güvenilir ve işleriyle özdeşleşen kişiler olarak dikkat çekmektedirler (Baş ve Oral, 2014).
Diğer yandan bir kişinin endişeli, saplantılı, huzursuz ve kaygılı yapıya sahip olması da onun mobbing davranışlarını çekmesine neden olabilmektedir. Bu yapıdaki kişiler çalışma arkadaşları tarafından hoşlanılmayan ve rahatsız kişiler olarak algılanabilir. Bu durumda da bu yapıdaki kişi, etrafına olumsuz enerji gönderecek ve belki de kendi kendine mobbingi çağıracaktır (Cemaloğlu, 2007).
Mobbing mağdurları hakkını aramaktan ve kendini savunmaktan ileri derecede çekinen ve çatışmadan şiddetle kaçan, dürüst ve iyi niyetli kişilerdir. Mağdurların bu iyi niyetli ve içe kapanık olmaları mobbing saldırganlarını harekete geçirmektedir. Yaratıcı ve bağımsız düşünerek yeni fikir ve yöntemleri ileri sürmeleri diğer çalışanları rahatsız etmekte ve bu da mobbinge maruz kalma olasılığını arttıran bir özellik olmaktadır (Yavaş, 2008).
3.5.2.Mobbing Uygulayanlar
Mobbing uygulayanların kişilikleri aşırı kontrolcü, korkak, nevrotik ve iktidar açlığı gibi niteliklerle tanımlanmaktadır. Hareketlerinin çoğu güvensizlik ve korkudan doğan kıskançlık ve hasetten kaynaklanmaktadır. İnsanların mobbinge başvurmasında birtakım nedenler vardır. Bunlar (Davenport vd., 2003):
• Birini bir grup kuralını kabul etmeye zorlamak: Eğer kuralları kabul etmiyorlarsa gruba dahil edilmezler. Grubun bir bütün olduğunda güçleneceğine inanırlar.
• Düşmanlıktan hoşlanmak: İnsanlar hoşlanmadıkları kişilerden kurtulmak için mobbinge başvururlar. Kişisel olarak hoşnutsuzluk duyması mobbing sürecini başlatması için yeterlidir.
• Can sıkıntısı içinde zevk arayışı: Bazı insanlar sadece birisinden kurtulmak için mobbing uygulamaz. Bu tür kişiler yaptıkları eziyetten zevk alırlar.
• Önyargıları pekiştirmek: Bazı kişilerin cinsiyet, ırk, dil, din veya etnik bir gruba üye olmaları diğerlerinin hoşuna gitmeyebilir. Bu durumda mobbing uygulamaya başlarlar.
• Sahip olamadıklarının acısını çıkarmak: Kendileri mutlu olmayan insanlar başka insanların da mutlu olmasını çekemezler. Onların mutluluklarını ellerinden almak için uğraşırlar. Kendi mutluluklarını sağlamak yerine başkalarının mutluluklarını bozmaya çalışırlar.
42
• Bencillik: Bazı kişiler kendi hatalarını görmek istemez sadece diğer kişilerin hatalarıyla ilgilenmeyi tercih ederler. Kendilerini diğer insanların yerine koyup, onların his, düşünce ve duygularını anlamak onlar için imkansızdır (Tınaz, 2008).
Mobbing uygulayanlar bu yola başvurmalarının nedenlerinin kurbanda aranması gerektiğini düşünür ve yaptıkları davranışlarından dolayı kendilerini haklı görürler. Aynı zamanda mobbing uygulayan kişiler (Tınaz, Bayram, ve Ergin, 2008):
• İki davranış seçeneği arasında en fazla saldırgan olanını seçen,
• Bir çatışma ortamı yakaladıkları zaman, çatışmanın devamı ve kızışması için ellerinden geleni yapan,
• Mobbingin karşısındaki kişide oluşturacağı olumsuz sonuçları umursamayan,
• Suçluluk duygusunu hiçbir şekilde duymayan,
• Suçsuz olduklarını düşünmenin yanında aynı zamanda iyi bir şey yaptıklarını zanneden,
• Suçu başkalarına yüklemekten zevk alan kişilerdir.
3.5.3.Mobbing İzleyicileri
Mobbing uygulayan ve mağdurlar dışında kalan seyirciler üçüncü tarafı oluşturmaktadır. Bu kişiler, mobbing olgusunun farkına vardıklarından itibaren seyirci olarak nitelendirilmektedirler. Doğrudan doğruya mobbinge maruz kalmamakla beraber, onu algılamakta ve etkilerine maruz kalmaktadırlar. Seyircilerin mobbing karşısındaki tavırlarına bağlı olarak mobbing ya sona erer ya da daha fazla şiddetlenir (Güngör, 2008). Mobbing seyircileri farklı tiplerde olabilmektedir. Farklı olmalarının nedeni ise mobbing süreci boyunca takınmış oldukları tavırlarla ilgilidir. Mobbing seyircilerinin davranış tipleri şu şekilde sınıflandırılabilir (Tınaz, 2008).
• Diplomatik Seyirci: Ortaya çıkan uzlaşmazlıklar sonucunda sürekli uzlaşmadan yana olan bireylerdir. Aracı rolü üstlendiği için bazen sevilen bazen de nefret edilen birisi olabilir. Bu nedenden dolayı ilerde mağdur durumuna da düşebilir.
• Yardakçı Seyirci: Bu tür seyirciler tamamıyla mobbing uygulayanın durumuna göre hareket ederler. Onun gözünde güvenilecek birisi gibi görünmeye çalışır. Mobbing
43
uygulayanın sözünden çıkmaz, ona karşı sadıktır ancak etraftakiler tarafından bu durumun anlaşılmasını istemez.
• Fazla İlgili Seyirci: Bu tür seyirciler çok fazla ilgili oldukları için her şeye karışır. Başkalarının problemleriyle ilgilenir hatta özel hayatlarına kadar girerler. Zaman zaman yardım isteyen mağdur dahi bu durumdan rahatsızlık duyabilir.
• Bir Şeye Karışmayan Seyirci: Bu tür seyirciler tüm olaylardan uzak durup hiçbir şeye karışmak istemezler. Hatta karışmış olabileceklerini düşünerek korkarlar. Ne mobbing uygulayanın ne de mağdurun yanında olmadıkları için sürece etkileri yoktur.
• İki Yüzlü Yılan Seyirci: Mobbing sürecinde görünüşte hiçbir şeye karışmayan, tarafsız bir birey izlenimi verseler de birine ve bir görünüşe hizmet ederler. Mobbing uygulayana destek çıkarak kendilerinin mobbing olgusuna maruz kalmalarını önlemeye çalışırlar. Sırf mobbinge maruz kalmamak için mobbing uygulanmadı diye yalan dahi söyleyebilirler.