2.4.1. İşgücü Maliyetlerinin İşverenler Üzerindeki Baskısı ve Hak Aramaya Etkisi
Türkiye’de işverenler üzerindeki mali yükümlülükler; işçi maliyetleri açısından değerlendirildiği zaman, işveren SGK primleri, ücret, kıdem tazminatları ve istihdamla ilgili diğer yükümlülüklerden oluşmaktadır. Belirtilen maliyetlerin yanında bazı işverenler; SGK işçi payını, işçinin gelir vergisini de kendi maliyetiymiş gibi algıladığı durumlar olabilmektedir. İşçilere ödenen net asgari ücret ile brüt asgari ücret arasında büyük farkların olması işverenleri belirtilen maliyetlerden kaçınmaya itebilmektedir. (Güloğlu, 2005: 23- 24). İşverenler bahsedilen maliyetlerden ya tamamen ya da kısmen kurtulma çabası içine girip farklı yollara başvurmaktadır. İş sözleşmesinin işveren lehine olacak şekilde feshedilmesi, işçinin istifa ettiği şeklinde kayıtlara yansıtılması ve işçinin SGK primlerini ve kazançlarını düşük gösterilmesi gibi kayıtlar işverenin işçi maliyetlerinde kaçınmasının birkaç örneğidir.
Tablo 15: Brüt ve Net Asgari Ücretin Hesabı (TL/Ay) (01.01.2016 - 31.12.2016)
İşverene Maliyeti (TL/Ay) Brüt Asgari Ücret 1,647.00 SGK Primi %15.5 (İşveren Payı) *** 255.29 İşveren İşsizlik Sigorta Fonu %2 32.94 İşverene Toplam Maliyet 1,935.23
(*)Gelir Vergisi Hesaplamasında; 193 Sayılı G. V. Kanununun 32 maddesi uyarınca işçinin, bekar ve çocuksuz olduğu ve sadece kendisi dikkate alınarak, Asgari Geçim İndirimi uygulanmıştır.
(**) Net ele geçen asgari ücrete (123,53) TL asgari geçim indirimi ilave edilmiştir.
(***) 5510 sayılı Kanunun 81. maddesinin (ı) bendine göre, bentde belirtilen şartları sağlayan işverenlere, SGK primi işveren payında 5 puanlık indirim öngörüldüğünden hesaplamalar buna göre yapılmıştır. Gerekli şartları sağlamayan işverenler için, SGK primi işveren payı %20,5'dir. 6385 sayılı kanunun 9. maddesiyle yapılan düzenleme ile 01.09.2013 tarihinde itibaren geçerli olmak üzere 5510 sayılı kanunun 81.maddesi “Kısa vadeli sigorta kolları prim oranı, sigortalının prime esas kazancının %2’sidir.
Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, https://www.csgb.gov.tr/media/1692/2016_onikiay.pdf, (02.02.2016).
ÇSGB 2008 yılı işten ayrılma nedenleri istatistikleri incelendiği zaman işçilerin kıdem tazminatı alamamasının nedenlerinin başında istifa gelmektedir. ÇSGB 2008 yılı işten ayrılma nedenleri istatistiklerine göre 2008 yılında toplam 5.483.652 kişi işten ayrılmış olup; bunların 2.189.168 kişisi istifa edenler veya etmiş gibi gösterilenlerden oluşmaktadır. İş sözleşmesinin sona ermesinde işçinin istifa etmiş gibi gösterilmesi, işçinin sadece kıdem tazminatından değil, işsizlik sigortası ödeneğinden de yararlanamamasına yol açmıştır (Karadeniz, 2011/a: 115).
İşverenlerin, işçi maliyetlerinden kurtulma çabalarından bir diğeri de iş sözleşmelerinin belirli süreli yapılmasıdır. Bu durumda belirli süreli iş sözleşmeleriyle çalışanların iş güvencesi, kıdem ve ihbar tazminatı gibi işçiyi koruyan haklardan yararlanamadığı ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı belirli süreli iş sözleşmeleri işgücü maliyetlerinde kaçmak isteyen işverenler tarafından tercih edilir hale gelmektedir. Her ne kadar belirli süreli iş sözleşmelerinin yasa ve yargıya göre belli başlı şartlara göre yapılabileceği aksi halde belirsiz iş süreli iş sözleşmesine dönüşeceği belirtilse de; uygulamada iş denetiminin sayısal yetersizliği, işçilerin haklarını arayamaması sonucu iş sözleşmelerinin, işverence zincirleme iş sözleşmesi olacak şekilde belirli süreli yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Zincirleme iş sözleşmesi yapılan işçilerin, kıdem
Brüt Asgari Ücret 1,647.00 SGK Primi %14 (İşçi
Payı) 230.58
İşsizlik Sig. Fonu %1 16.47 Gelir Vergisi %15 86.46* Asgari Geçim İndirimi 123.53 Damga Vergisi %07,59 12.50 Kesintiler Toplamı 346.01 Net Asgari Ücret 1,300.99 **
tazminatından, yıllık izin hakkından, ihbar tazminatından ve diğer süreye bağlı haklarından yararlanamadığı görülmüştür (Karadeniz, 2011/a: 111).
Diğer hak kaybı ise hakların zamanında ve tam olarak verilmemesinden kaynaklanmaktadır. Karadeniz’in (2011), Denizli ilinde yaptıkları kıdem tazminatı alan araştırmasında; kıdem tazminatının gerçek değer üzerinden ve zamanında ödenip ödenmediği konusunda işverenin mali defter ve kayıtlarını tutan mali müşavirlerin görüşleri alınmıştır. Yapılan görüşmeler neticesinde, işçilerin kıdem tazminatlarının genellikle taksitler halinde ödendiği, bazen kıdem tazminatı karşılığında işverenden mal alındığı ve zamanında ödenme yapılmadığı tespit edilmiştir. Bunun yanında işçilerin kıdem tazminatlarının gerçek değer üzerinden ödenmediği ortaya çıkmıştır (Karadeniz, 2011/b: 240).
Diğer yandan işgücü maliyetlerini ödemekten kaçınan işverenlerin, yasa gereği tutulması gereken kayıt/defterlerini gerçek işçi maliyetlerini içermeyecek şekilde tuttuğu da uygulamada karşılaşılan durumdur.
2.4.2. İşyeri Kayıtlarının Eksik Tutulmasının Hak Aramaya Etkisi
İşçilerin işe başlama ve işten ayrılma sürecinde işverenlerin yasalar çerçevesinde yapması gereken ve tutması gereken kayıt sorumlulukları bir hayli fazladır. Türkiye işgücü piyasasındaki işverenler genellikle küçük işletmelerden oluşması hasebiyle çoğu işverenin bahsedilen kayıtları tutmadığı görülmektedir. İşçiler için tutulması gereken ve düzenli olarak işçiye verilmesi gereken yasal kayıt belgelerin düzenlenmediği uygulamada karşılaşılan sorundan birisidir. Yasal belgeler düzenlenmediği zaman, işçi haklarının ispatı da zor olabilmektedir. Kılıç (2014), işçilere, hak arama başvurularının neticesinin nasıl sonuçlandığı hakkında sorular yöneltmiştir. 13 şikayetçi işçi cevap vermiş ve bunlardan 12’si elinde çalışmasını kanıtlayıcı belge bulunmaması nedeniyle hak kaybına uğradıklarını belirtmiştir (Kılıç, 2014: 63). İşveren bir işçinin sigortasını, iznini, fazla mesaisini vb. haklarını işçiye vermemişse; kayıtlarını da buna göre tutmaktadır. Bu sebeple işyerinde fiili olarak çalışan işçinin işyerinde çalışırken tespiti yapılamadığı zaman işyeri kayıtlarından tespiti daha zor olmaktadır. İşçinin olmadığı işyeri kayıtlarını incelemek denetim elemanlarının iş yükünü artırdığı gibi hali hazırda incelenmesi gereken iş uyuşmazlıklarının çözümünün de gecikmesine neden olabilmektedir.
İş yeri kayıtlarının işveren lehine tutulması durumunda, denetim elemanları ve mahkeme hali hazırdaki kayıtlara bakarak kararlarını vermektedir. Ücret, fazla mesai, hafta tatili ve resmi tatil ücretlerinin miktarına ilişkin uyuşmazlıklar yaşandığında, işverenin savunmasını kuvvetlendirici yazılı ücret bordrolarının karşısında işçinin dayandığı tanık beyanları eksik kalmaktadır. İşçi tarafından imzalanmış ibranameler de işveren lehine delil sayılmaktadır.
İş sözleşmesinin yazılı olması zorunlu olmadığı durumlarda ve ücret hesap pusulasını işçiye vermek işverenin insiyatifinde olduğu durumlarda işçinin elinde hiçbir yazılı delil olmamaktadır. İşçiye verilen ücret hesap pusulaları ise çoğu zaman gerçek ücreti yansıtmadığı görülmektedir. İşçinin ücreti bankaya yatırılıyorsa, genellikle asgari ücret kısmı bankadan yatırılıp, SGK’ya da o kadar ücret (asgari ücret) üzerinden sigorta bildirimi yapılmaktadır. Elden (masa altından), (pay under the table) verilen ücretlerin ise SGK’ya bildirilmemesi hususu yaşanan sorunlar arasındadır. Belirtilen durumlarda işçinin ücret veya diğer alacaklarını kanıtlaması, işveren kayıtları karşısında mümkün olamamaktadır (Topçu, 2012: 63).
2.4.3. Sosyal Güvenlik Kayıtlarında İşçiden Habersiz İşe Giriş ve İşten Çıkışın Yapılmasının Hak Aramaya Etkisi
İşverenler kıdem tazminatı, ihbar tazminatı ve SGK prim maliyeti yükünden kurtulmak amacıyla, işçiden habersiz şekilde sigorta kayıtlarında işe giriş, işten çıkış işlemleri yaptığı görülmektedir. İşe giriş, işten çıkış işlemleri belirli bir zaman diliminde yapılabildiği gibi genellikle işçilerin bir yıl tamamlanmadan yapıldığı dikkat çekmektedir. İşe giriş, işten çıkış uygulamaları neticesinde, işçilerin kıdem tazminatı, ihbar tazminatı ve yıllık izin hakkı gibi hakları ellerinden alındığı görülmektedir. İşçiler işsiz kalma korkusuyla veya farklı sebeplerden dolayı belirtilen durumlara seslerini çıkaramamakta ve haklarını aramaktan çekinmektedir (Karadeniz vd., 2011: 296).
Habersiz işe giriş, işten çıkış durumlarının, kamu kurumlarının ihale yoluyla hizmet alımı şeklinde gerçekleştirdiği alt işverenlerde yaygın olduğu görülmektedir. Alt işveren belirli miktar üzerinden ihaleyi almakta ve belirtilen miktar üzerinden para kazanmak için işçi maliyetlerini düşürebilmek için farklı yollara başvurduğu uygulamada görülen bir başka sorundur. Birçok kamu kurumları çatısı altında taşeron adına çalışan işçilerin iş sözleşmeleri her ihale döneminde yenilenmektedir. Taşeron
şirketler, işçilerle genellikle 11 aylık sözleşme imzalamaktadırlar. Bu durumda işçiler ne yıllık izinlerini kullanabilmekte ne de kıdem tazminatlarını alabilmektedir.
6552 sayılı Kanun ile kamuda çalışan taşeron işçilerinin yıllık izin sorunu ile kıdem tazminatı sorunu çözülmüş görünmektedir. Düzenlemenin kıdem tazminatını ilgilendiren kısmı ile ilgili olarak, 8 Şubat 2015 günü RG’de yayımlanan “Kamu İhale Kanunu’na Göre İhale Edilen Personel Çalıştırılmasına Dayalı Hizmet Alımları Kapsamında İstihdam Edilen İşçilerin Kıdem Tazminatlarının Ödenmesi Hakkında Yönetmelik” çıkarılmıştır. Yönetmeliğe göre 14.09.2014 tarihinden sonra iş sözleşmesi feshedilen kamuda çalışan taşeron işçilerin kıdem tazminatları; işçinin kamuda çalıştığı süre dikkate alınarak, son çalışılan kamu kurumu tarafından ödenecektir. Kamuda çalışan taşeron işçilerin durumu düzelmiş gibi görünse de; özel sektörde çalışan taşeron işçilerin bu alandaki sorunları hala devam etmektedir.
Habersiz biçimde işe giriş, işten çıkış yapılırken uygulanan farklı bir yöntem de; işçinin çalışmadığı işyerlerinden bildirimlerinin yapılmasıdır. İşçi Denizli’de çalıştığı halde sigorta kaydı belirli bir süre çalıştığı işyerinden, belirli bir süre işyerinin ilişkide olduğu tanıdık işyerlerinden, bazen de farklı illerde bulunan sahte işyerlerinden bildirim yapıldığı görülmektedir. İşçi, rutin olarak sigortalılığın nereden bildirildiğini kontrol etmiyorsa veya kontrol ettiği halde sigorta kayıtlarında sadece bildirilen güne bakıyorsa; farklı işyerlerinden sigorta bildirildiği ve işe giriş, işten çıkış yapıldığı pek gün yüzüne çıkmamaktadır. İşçi çoğu zaman, sigorta kaydının olmasına ve sağlıktan yararlanma tutumu içinde olabilmektedir. Diğer yandan uzun dönemde işçiler çoğu hakkını kaybetmiş olabilmektedir. İşçi tarafından belirtilen usulsüzlük tespit edildiği zaman, işçilerin uğraşmak istemediği, haklarını aramadığı görülmektedir. Çalışmadığı halde farklı işyerlerinden sigortalılığı bildirilen işçi, sigortalılığının iptal edilmesinden veya fiili olarak çalıştığı işyerinden sigortalılığının tespit edilememesinden korkarak hakkını aramadığı karşılaşılan bir diğer sorundur.