İşgücü Piyasalarında Değişim

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde işgücü piyasalarının temel özellikleri ve bu piyasalarda yaşanan değişimlerle ilişkilendirilen yoksulluğun nedenleri arasında işgücü piyasalarından kaynaklanan nedenler ilk sırada yer almaktadır (Şenses,2006:164). Nitekim üretim ve işgücünde yapısal değişimlerin yaşandığı küreselleşme süreci, bu değişimlerle yoksulluk ve eşitsizliği arttırmıştır. Fordist üretimden post fordist sisteme geçilen küreselleşme ile birlikte işgücü piyasasında, imalat sanayi istihdamının daralması, düşük nitelikli işgücüne olan talebin gerilemesi ve ücret eşitsizliğindeki artış en temel eğilimleri oluşturmaktadır (Temiz,2004:99). Yeni istihdam biçimlerinin ve esneklik uygulamalarının ortaya çıktığı, işgücünün kutuplaştığı 1990’lı yıllarla birlikte istihdam ve ücretler olumsuz etkilenmiştir. Bu süreçte kronik bir sorun haline gelen işsizlik, yoksullukla iç içe giren bir sarmal yapı oluşturmuştur (Uyanık,2008:213-214).Yoksulluğun en önemli nedenlerinden birini oluşturan işsizlik, belirli bir gelirden yoksun olmayı ifade ettiği için, insanların yoksullaşması öncelikle bir işte çalışmıyor olmaktan kaynaklanmaktadır (Yüceol, 2005: 494). Diğer yandan Gündoğan’ın (2007:19-20) da belirttiği gibi, neoliberal ekonomi politikaları çerçevesinde şekillenen bu süreçte, esnek çalışma biçimlerinin öne çıkması, özelleştirme ve taşeronlaştırma uygulamalarının ağırlık kazanması, sendikal örgütlenmenin zayıflaması, çalışanların sosyal güvenlik haklarının tahrip edilmesi gibi gelişmeler, çalışanların aleyhine sonuçlar doğurarak, bir işte çalışmasına rağmen yoksulluk yaşayan bir kesim de var etmiştir. Küreselleşmeyle birlikte gerek üretim yapısında meydana gelen değişim ve gerekse rekabet unsuru emek piyasalarındaki değişimin açıklanmasında başlıca nedenleri oluşturmuş ve tüm bu birbirini izleyen değişim süreci de küreselleşmeyle artış gösteren yoksulluğun belirleyici faktörlerini meydana getirmiştir.

Emek piyasasındaki en temel değişim, yüksek vasıflı emek ile düşük vasıflı emek arasındaki tercihte kendine göstermektedir. Yüksek vasıflı emeğin değer kazandığı bu süreçte yüksek vasıflı emek ile düşük vasıflı emek arasında ücret eşitsizliği artmış ve bu sorun da gelir dağılımının bozulmasına sebep olmuştur. Düşük vasıflı kişilerin refahı

olumsuz etkilenirken, eşitsizlik ve yoksulluk artış göstermeye başlamıştır (Özdemir,2004:236;Yalınpala,2002:271). Böylece emek, yüksek ücretli, iş güvencesine, sürekli çalışabilecek niteliğe sahip olan ve düşük ücretli, işten kolaylıkla çıkartılabilen, güvencesi olmayan, işsiz kalma ihtimali yüksek olan daha az nitelikli emek olmak üzere (Yüceol,2005:505) iki gruba ayrılmış, esnek işgücü piyasası ikili bir yapı ortaya koymuştur. Rekabet ve etkinlik unsurlarının önem kazandığı neoliberal anlayış içerisinde emek üzerinden yaşanan bir diğer gelişme ise Aydın’ın (2003) da ifade ettiği gibi, emek maliyeti göreli olarak düşük olan çevre ülkeler ile rekabet ilişkileri yoğunlaşırken, merkez ülkelerdeki niteliksiz işgücünün durumunun kötüleşmesidir (Aydın, 2005;100-101).

Küreselleşmenin hızlanması ile 1970’li yıllardan sonra gelişmiş ülkelerde imalat sanayi istihdamı daralırken hizmet sektörü öne çıkmıştır. 20. yüzyılın başında işgücünün yüzde 47’sinin tarım sektöründe istihdam edildiği OECD ülkelerinde bu oran 1990’lı yılların sonunda yüzde 5’e düşerken, tarım sektöründeki bu gerileme ile hizmetler sektöründe istihdamın yüzde 25’ten, yüzde 67’e yükselmesi sonucunu doğurmuştur. Örneğin, 1978-1990 yıllarında ABD’de imalat sanayi istihdamı 1.4 milyon azalırken, düşük nitelikli çalışanların çoğunluğu işsiz kalmıştır (Temiz,2004:100-111). Ulaşım, haberleşme gibi dağıtım hizmetleri, bankacılık, mühendislik gibi üretici hizmetler, sağlık, eğitim gibi sosyal hizmetler ve ev hizmetleri, eğlence gibi kişisel hizmetler olarak sınıflandırılan hizmet sektörü (Uyanık,2008:218) ile birlikte istihdam yapısında düşük ücretli sektörlere doğru hızlı bir değişim yaşanmaktadır. Yine bu değişime paralel olarak, geleneksel istihdam biçimlerinin yerini hizmetler sektörü yapısına uygun esnek istihdam biçimleri almaya başlamıştır (Gündoğan, 2007:32).

Üretim ve istihdam yapı ve niteliğindeki değişim, esnek çalışma biçimlerini gündeme getirmiş ve böylece çalışanların da yoksullaşmasına neden olan yarı zamanlı, geçici ve kendi hesabına çalışma gibi istihdam biçimleri yaygınlık kazanmıştır. Kendi hesabına çalışmanın, istihdam durumları içinde yoksulluk riskinin en yüksek statü olduğu AB ülkelerinde, yarı zamanlı çalışanlar ve geçici iş sözleşmesi ile çalışanlar arasındaki yoksulluk oranı yüzde 10 iken tam zamanlı çalışanlar arasında bu oran yüzde 5, sürekli iş sözleşmesi ile çalışanlar arasında ise yüzde 4 olduğu belirtilmektedir (EC, “Joint Inclusion Report 2003“, Brussels, 2004’ten aktaran Gündoğan,2007:33). Rekabet

şartlarına uymak ve maliyetleri düşürmek amacıyla yönelinen atipik çalışmanın sonucu olarak çalışma süreleri, ücretler ve statülerde çalışanları olumsuz etkileyen değişimler meydana gelmiştir (Yalınpala,2002:275). Standart olmayan çalışma saatleri, istihdam güvencesizliği, birden fazla işverene bağımlılık gibi özellikleri olan atipik çalışma gelişmiş ülkelerde kısmi süreli çalışma, geçici çalışma, evde çalışma, tele çalışma biçimlerinde uygulanırken, gelişmekte olan ülkelerde yasal sosyal güvenlik kapsamından yoksun olarak, korunmasız istihdam şeklinde ortaya çıkmaktadır. Esnek çalışma biçimlerinin büyük çoğunlukla kayıt dışı istihdam biçiminde gerçekleştirildiği gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı istidamın da yaygınlaştığı görülmektedir. Çalışma şeklinin tipik ve atipik olarak ayrılışı da işgücü piyasasındaki ikili yapının bir göstergesi olmakta ve bu durumda eşitsizliğin artışında temel nedeni oluşturmaktadır (Temiz, 2004:112-115).

Hizmet sektöründe artan istihdam olanaklarının görece düşük ücretli olması, istihdamın ücret yapısı ve yoksulluk artışı arasındaki ilişkide önemli bir değişkendir (Şenses, 2006:166). Nitekim, 1980 ve 1990’lı yıllarda gelişmekte olan ülkelerin yaklaşık 2/3’ünde reel ücretlerin düştüğü ve yüksek vasıflı ile düşük vasıflı emek arasındaki ücret eşitsizliğinin arttığı görülmektedir (Stewart ve Berry,2000:56). Düşük gelirle ve /veya düşük gelir eşiğinin altında çalışanların, kendilerine ve ailelerine kabul edilebilir bir yaşam standardı sağlayamaması çalışan yoksulluğunun temel nedenini oluşturmaktadır. Ancak Gündoğan’ın (2007:30) da ifade ettiği gibi, her düşük ücretli çalışan, yoksul olmayabileceği gibi her çalışan yoksul da düşük ücretli çalışan olmayabilir. Böyle durumlarda, ailedeki birey sayısı, bireylerin ilave gelirleri, sosyal yardımlar gibi unsurlar belirleyici olmaktadır. Ancak düşük ücretli çalışanların yoksulluk riskinin göreli olarak yüksek olduğu gerçeği de göz ardı edilmemelidir. Nitekim düşük ücret politikası ile işsizlik düzeyini Avrupa genelinin altında tutabilen ABD gibi ülkelerde yoksulluk tuzağı sorununun ortaya çıktığı görülmektedir. Düşük ücretle daha az gelir elde etmeye başlayan ve yoksulluk içine düşmeye başlayan bireylerin ya devletten sosyal yardım desteği almaya ya da düşük gelir kazandırıcı işlerde çalışma isteklerinin kırılması sonucu yoksulluk tuzağına yakalandıkları belirtilmektedir (Bilen,2002:246). Dolayısıyla küreselleşme öncesi dönemlerde yoksulluk, gelişmiş ülkelerde emek piyasasının dışında kalanları ifade ederken, küreselleşme süreciyle birlikte emek piyasası içinde olanlarda yoksulluk sorunuyla

karşılaşmaya başlamışlardır. Sosyal devlette değişim, refah uygulamalarındaki daralma, sosyal güvenlikten yoksunluk yanında esnek iş ve ücret baskıları da tüm dünyada çalışanları olumsuz etkilemeye başlamıştır. Bir diğer ifadeyle 1980’lerden sonra formel ekonomi istihdamında, ücret seviyesinde, iş güvencesinde ve çalışanların haklarında daralmalar yaşanmaya ve ücretli çalışanlar arasında yoksulluk oranı artmaya başlamıştır. Küreselleşmeyle birlikte işgücü içerisindeki yoksulları, çalışan yoksul ve işsiz yoksul olarak ayırmak mümkündür (Siddiqur,2003:4).

İşgücü piyasalarıyla yoksulluk arasındaki ilişkiyi, işgücüne katılmayanlar, çalıştıkları halde yoksul olanlar ve işsizler olarak farklı kategorilerde değerlendiren Şenses (2006:167), ücret düzeyi ile birlikte işsizliğin de gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk – işgücü piyasası ilişkisinin en önemli halkasını oluşturduğunu belirtmektedir. İşsizliğin olduğu yerde kaçınılmaz olarak ortaya çıkan yoksulluk tanımına bakıldığında bu kişilerin genellikle işgücü piyasasıyla düzenli ilişkide olmadıklarını, işsiz ya da eksik istihdam sorunlarıyla (Yüceol,2005:505-506) karşı karşıya olduklarını söylemek mümkündür.

Bedeniyle çalışanları arasında işsizliğin artarak yapısal bir sorun haline gelmesinin yanı sıra kayıt dışılığın, enformelleşmenin artışı da yoksulluk sorununu etkilemektedir. Küreselleşmeyle yaşanan değişimde, gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan işlerin büyük bölümünün kayıt dışı sektörde yer aldığı görülmektedir. Bu ülkelerin büyük kısmında açık işsizlik yaşanırken, eksik istihdam kendini yoksulluk olarak göstermektedir. İşsizlik ve yoksulluğun birbirlerinin hem neden hem de sonucu olduğu ilişkide, gelişmekte olan ülkelerde bireylerin çalışıyor olmaları yoksulluktan kurtulmaları için yeterli değildir (Temiz, 2004:123).

Küreselleşme sürecinde izlenen neoliberal yapısal uyum programlarının iş gücü piyasası üzerindeki bir diğer etkisi, enformel sektörün genişlemesi ve formel sektörde enformelleşme eğilimlerinin görülmesidir (Şenses, 2006:193). Uygulanan programlar çerçevesinde gelişmekte olan birçok ülkede formel sektör istihdamı hızla daralmaya başlamış ve formel sektörde iş bulamayanlar enformel ekonomi içine girmişlerdir. Birbirini besleyen iki kavram olan enformellik ve yoksulluk, bir kısır döngüye dönüşmüştür. Öyle ki, formel sektörde iş bulamayan yoksullar için tüm

olumsuzluklarına rağmen bir iş sahibi olmak önemlidir ve bu durumda enformelliği beslemektedir (Gündoğan, 2007:25).

Yasal düzenlemelerin ve resmi denetimin olmadığı, olumsuz çalışma koşularının baskın olduğu, gelir güvencesi ve sosyal koruma gibi koruyucu düzenlemelerin bulunmadığı, niteliksiz işgücünün istihdam edildiği bir yapı sergileyen enformel ekonomide ILO’ya (2000:4) göre çalışanlar üç gruba ayrılmaktadır. Buna göre, birincisi çok az ücret alanlar ve çıraklar, ikincisi, kendi hesabına çalışanlar ve üçüncüsü evlerde ev işi niteliğindeki hizmetlerde ve/veya ev işi niteliği taşımayan üretim işlerinde bir ücret karşılığı ya da ücretsiz çalışanlardan oluşmaktadır (ILO,2000:1). Böylece istihdamın enformelleşmesiyle, işgücü piyasasıyla sağlam bir ilişki kuramayan, sosyal koruma ve sosyal haklardan mahrum bir çalışan kesim oluşmuştur (Şenses,2006:195). İşsizlik ve kentsel yoksullukla arasında doğrudan bir ilişki kurulabilen enformel ekonomi, formel ekonomide yeni istihdam yaratılamaması sebebiyle genişlemeye devam etmekte ve bu ekonomi içinde çalışanların yoksulluğunu önleyememektedir.

İşgücü piyasası içinde en önemli değişimlerden biri de kadının işgücü piyasası içindeki konumu üzerinde yaşanmıştır. Küreselleşme sürecinde, kadının varlığı gerek sınır aşırı ekonomide gerekse ülke içi üretimde kendini göstermiş (Dedeoğlu, 2004:88), işgücüne katılan kadınların sayısında artış yaşanmıştır. Küresel ekonominin oluşturduğu faydaların ülkeler arasında eşit dağılmaması, derin ekonomik farklılıklara, enformel sektörün büyümesine, çalışma koşularının bozulmasına ve yoksulluğun da kadınlaşmasına yol açmıştır. Küreselleşmeyle birlikte bazı ülkelerde kadınların işgücüne katılım oranlarında artış görülmüş olsa da genel perspektiften bakıldığında uygulanan ekonomi politikalarının kadınların işgücüne katılımını olumsuz etkilediği bir gerçektir. Kadınların pek çoğu düşük ücretle, kısmi statülü ve güvencesiz işlerde çalışırken, işlerini en önce kaybedenlerin arasında da kadınların başta geldiği görülmektedir (Tüsiad, 2000:127).

İhracata dönük sanayileşme politikası benimseyen gelişmekte olan ülkelerde 1970 ve 1980’lerde, kadın çalışan sayısı, düşük ücretli emeğin istihdam edildiği ihracat sektörlerinde artmış ve bu artış “işgücünün kadınlaşması” olarak ifade edilmiştir. İstihdam biçimlerinde ve işgücüne katılımda kadınların sayısal artışını ifade eden bu

kavram, geleneksel olarak erkekler tarafından yapılan işlerin artık kadınlar tarafından yerine getirilmesindeki dönüşümü (Standing,1999:583) de içermektedir.

Küreselleşmeyle birlikte, dünya genelinde kadınların işgücüne katılımında artış yaşanmakla birlikte, bu artış ağırlıklı olarak endüstrileşmiş ülkelerde görülmektedir. Yine küreselleşme ile birlikte kadınların işgücüne katılımında sektör değişikliği de söz konusudur. Şöyle ki, ağırlıklı olarak tarım sektöründe yoğunlaşan kadın istihdamının hizmet sektörüne doğru kaydığı ve kadınlar için hizmet sektörünün, ücretli iş bulabildikleri bir sektör haline geldiği görülmektedir. Dünya genellinde kadınların işgücüne katılım oranlarının ve toplam işgücü içerisindeki payının artmasına rağmen, işgücü piyasasında kadınlara yönelik eşitsizlikler varlığını korumaktadır.

1980 sonrasında, artan rekabet ile gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde işletmelerin, işgücü maliyetlerini düşürme amacıyla tam zamanlı çalışma biçiminden giderek kısmi süreli ve geçici personel istihdamına yönelmesine neden olmuş, emek piyasasında da esnekleşme süreci başlamıştır (Elson,1995). Enformel sektörün büyümesi de neden olmuştur. Bu şartlar altında kadın istihdamı, ucuz ve esnek işgücü kullanımı açısından uygun bulunmuş ve gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda aktif kadın nüfusunun yaklaşık yarısının enformel sektörde istihdam edildiği görülmüştür (UN,1996:47-48). Ayrıca nitelikli işgücü talebi, kadın işgücü talebini daraltarak, kadın işsizliğinin de artmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla üretim yapısındaki değişim ve uygulanan ekonomi politikaları, kadınları formel işgücü piyasasından dışlayarak, enformel sektörde çalışmaya zorlamaktadır. Kadın işgücünün formel sektörde daha çok atipik istihdam biçimleriyle ve düşük ücretle ikincil işgücü piyasasında yer bulması, kadın işgücünün ekonomik büyüme dönemlerinde istihdam edilen ve ekonomik durgunluk dönemlerinde ise istihdam dışı bırakılan bir işgücünü oluşturduğu görülmektedir. Özelikle gelişmekte olan ülkelerde formel sektörde iş bulma ihtimali düşük ve işsiz kalma riski yüksek olan kadın işgücü giderek reel sektörün taşeronu haline gelen enformel sektörde yoğunlaşmaktadırlar (Cesur,2009:61). Dolayısıyla gelişmekte olan ülkelerde, kadın işgücünün enformel ekonomi ve enformel istihdam içinde payı artış göstermektedir.

Formel sektörde işsiz kalan kadınların, düşük ücretle, iş güvencesi ve sosyal korumadan yoksun şekilde enformel sektörde çalışmaları, bu kadınları çalışmalarına rağmen

yoksulluk tehlikesiyle karşı karşıya getirmektedir. Dünya genelinde kadınların yoksullaşması, onların istihdamda yer alma biçimleri ve işgücü piyasasında karşılaştıkları engellerle doğrudan ilişkilidir. Bilindiği üzere, küreselleşme ile birlikte yaşanan değişimler, artık çalışma karşılığı elde edilen gelirin temel gereksinimlerin karşılanması için yeterli olmadığını dolayısıyla çalışmanın yoksulluğu ortadan kaldırmak için yeterli olmadığını göstermektedir. Nitekim, yapılan araştırmalarda kadınların erkelere nazaran yoksullaşma olasılıklarının arttığına ve yoksulluğun kadınlaşması sorunun sosyal bir gerçek olduğunu belirtmektedir. Öyle ki, günde 1 doların altında gelire sahip dünyadaki 550 milyon çalışan yoksul içinde kadınların yüzde 60’ı oluşturuyor olması dünyada 80 milyonun üstünde işsiz kadın olması sorunun ciddiyetini göstermektedir (Brady ve Kall,2008:977).