Araştırmanın Kapsamı ve Yöntemi

Araştırmada Sakarya ilinde gündelik temizlik işçisi olarak çalışan 30 kadınla yarı yapılandırılmış derinlemesine mülakat tekniği kullanılarak görüşmeler yapılmıştır. Görüşülecek kadınların seçiminde, kartopu yöntemi kullanılmıştır. Zira gündelik temizlik işçisi olarak çalışan kadınların enformel sektörde yer almaları sebebiyle kolaylıkla ulaşılma imkanı bulunmamaktadır. Kartopu örnekleme yöntemi ile yerel ağlar, sosyal ilişkiler kullanılarak evlerine temizlik işçisi kadın alan işverenlerden gündelik temizlik işçisi kadınlara ulaşılmıştır. Yine görüşülen gündelik temizlik işçisi kadınların yönlendirme ve referansları ile diğer görüşmelerin yapılabilmesi sağlanmıştır. Bu yönlendirme ve referanslarda, ev hizmeti işinde çalışan kadınların akrabalık bağları, hemşehrilikleri, aynı mahallede yaşamaları, aynı apartmanda çalışmışlıkları, etnik köken yakınlıkları etkili olmuştur.

Gündelik temizlik işçisi olarak çalışan kadınların enformel sektörde oluşu, istatistiki bilgi eksikliği araştırma evrenini ve örneklemi belirlemeyi güçleştirmektedir. Zira örnek seçimi aşamasında da evrene ait bilgiye sahip olunmadığı için kartopu örnekleme yöntemi tercih edilmiştir. Bir evrenden, belli kurallara göre seçilmiş ve seçildiği evreni temsil yeterliliği kabul edilen küçük kümeyi ifade eden örneklemin temsil yeterliliği için çalışma evreninin büyüklüğü ve özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir (Karasar, 1995: 110-111). Ancak belirtildiği gibi sektörün yapısı gereği çalışma biçimlerinin kayıt dışı olması, örneklem yapılabilmesi için gerekli olan sayısal verileri sağlayamamaktadır. Bununla birlikte bu sektörde çalışan çok sayıda kadın olduğu ampirik olarak bilinmektedir.

3.2.1. Nitel Araştırma Aşaması:

Araştırmada, “gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlanan” (Yıldırım ve Şimşek, 2000: 19) nitel araştırma yöntemlerinden yararlanılmıştır.

Nitekim kadın çalışmaları ve feminist araştırma yöntemleri literatüründe kadınların deneyimlerinin daha çok açığa çıkarılmasında nitel yöntemlerin önemine vurgu yapılmaktadır (Çakır, 1996: 312). Bu doğrultuda gündelik temizlik işçisi kadınlarla yapılan görüşmelerde yarı yapılandırılmış derinlemesine mülakat³ yöntemi kullanılmıştır. Yöntem seçimindeki bir diğer tercih ise kadınların subjektif deneyimlerini yansıtılabileceği, algılarının açıkça anlaşılabileceği, araştırmacının ve görüşülen kadınların iletişiminin, kurdukları ilişkinin aktif şekilde yaşanabileceği bir sürecin arzu edilmesidir. Bu doğrultuda duygu ve düşüncelerin araştırma sorunsalına katılabileceği derinlemesine mülakat tercih edilmiştir.

Görüşme, araştırmalarda temel veri toplama araçlarından, başkalarını anlamak için kullanılan en güçlü; sosyal bilimlerde de en sık kullanılan araştırma yöntemlerinden biridir (Yıldırım ve Şimşek, 2008). Görüşme tekniğinde amaç, görüşülen bireylerin verdikleri bilgiler arasındaki paralelliği ve farklılığı saptamak ve buna göre karşılaştırmalar yapmaktır (Akt. Yıldırım ve Şimşek, 2008).

Araştırmacı tarafından mülakata başlanmadan önce soruların ve/veya konuların hazırlandığı yarı yapılandırılmış mülakat yönteminde bireylere ve koşullara bakılarak esneklikler sağlanabilmektedir. Yarı yapılandırılmış görüşme tekniğinde kullanılan yapılandırılmış sorular, kişinin kendine ait bilgiyi belirli kategorilere göre yanıtladığı anket çalışmalarına ya da tutum ölçeklerine benzemektedir.

3

Yarı biçimsel mülakat yöntemi, araştırmacının az çok bir yol haritasına sahip olduğu, ancak bu genel çerçeve içerisinde farklı bir takım sorular ile konunun değişik boyutlarını da ortaya çıkarmaya çalıştığı bir yöntemdir (Altunışık ve diğ., 2007:84).

Yapılan görüşme ve mülakatlar sırasında gündelik temizlik işçisi kadınlarla, araştırmacı arasında sağlıklı iletişim ve empatik ilişkiler kurulabilmiştir. Sorulan sorular çerçevesinde kişisel deneyimler, öznel hayatlar paylaşılabilmiştir. Gündelik temizlik işçisi kadınların kendilerini rahat hissedebilecekleri, duygu ve düşüncelerini rahat ifade edebilecekleri bir ortamın sağlanmasına önem verilerek, oluşabilecek engellerin ortadan kaldırılmasına özen gösterilmiştir. Ayrıca görüşmelerin yapılacağı yerin seçimi katılımcıya bırakılarak, kendini rahat hissedebileceği mekanları seçebilmesine imkan verilmiştir.

Bu çalışmada ev hizmetinde gündelik temizlik işçisi olarak çalışan yoksul kadınlardan yoksulluk, çalışma şartları, koşulları ve özellikle sigortalı olma hakkında duygu ve düşünceleriyle ilgili bilgiler alınmıştır. Bu anlamda, mülakatın çerçevesi teorik alanla sınırlanırken, katılımcılara düşüncelerini ayrıntılı bir şekilde ifade etme şansı da verilmeye çalışılmıştır.

Mülakat yapılan gündelik temizlik işçisi kadınlarla ilk ilişkiler tanıdıklar vasıtasıyla kurulmuş, devam eden süreçte referans ve yönlendirmeler devreye girmiştir. Görüşmeye başlamadan önce ilgili kişilere araştırmanın konusu ve amaçları hakkında genel bilgi ve gizlilik konusunda güvenceler verilmiştir. Görüşmeler ortalama bir saatten fazla sürmekle birlikte kırkbeş ile yetmiş beş dakika arasında değişmiştir.

Mülakatlarda, izin alınmak suretiyle ses kayıt cihazı kullanılmıştır. Bu aşamada gündelik temizlik işçisi kadınlara, kimliklerinin saklı tutulacağı, düşüncelerinin sadece araştırma amacıyla kullanılacağı ve üçüncü kişilere aktarılmayacağı özellikle belirtilmiş. Ancak bu vurguya rağmen, mülakat esnasında ses kayıt cihazını kabul etmeyen kadınlar da olmuştur. Kendilerinden kayıt izni alınamayan kadınların mülakatları elle kaydedilmiştir. Araştırma sorusunun yanıtı olabilecek kavram ve süreçlerin tekrar edilmeye başlandığı aşamaya kadar veri toplamaya devam edilmiştir. Ses kayıt cihazı ve elle tutulan kayıtlar değerlendirilmek üzere bilgisayar ortamına aktarılırken, görüşmeler esnasındaki izlenimlere de yer verilmesine önem verilmiştir. Mülakat neticesinde elde edilen bilgiler içerik analizine tabi tutulmuştur.

3.2.2. İçerik Analizi

Metinlere ve kullanıldıkları bağlamlara yönelik geçerli ve anlamlı çıkarımlar yapabilmeyi sağlayan bilimsel bir araştırma yöntemi (Krippendorff, 2004: 18) olan içerik analizi, elde edilen verileri açıklayabilen kavram ve ilişkilere ulaşmayı amaçlamaktadır. Temel olarak, birbirine benzeyen verilerin belirli kavram ve temalar çerçevesinde bir araya getirilerek ve anlaşılır bir şekilde düzenlenip yorumlanmasında kullanılmaktadır. Bu amacı gerçekleştirebilmek için elde edilen verilerin önce kavramsallaştırılması, daha sonra ortaya çıkan bu kavramaların uygun bir şekilde düzenlenmesi ve buna göre veriyi açıklayan temaların belirlenmesi gerekmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 227).

Sembolik bir inşa ürünü oldukları için deşifre edilmeyi, kod çözümünü, yorum ve çıkarsamayı gerektiren söylemler, bireyler tarafından farklı farklı algılanabilir. Aynı yere bakan bireyler nasıl ki aynı şeyi görmüyorlarsa, aynı sözü, yazıyı veya resmi de aynı şekilde algılayamayabilirler. Dolayısıyla içerik analizi, insan algısının çok çeşitli faktörlerden etkilenişine karşı, kişilerin kendi subjektifliklerine bağlı kalmalarını önleyerek, objektif bir okumayı, kişiler arası rasyonel bir iletişimi mümkün kılar (Bilgin, 1999).

İçerik analizinde esas olan, bir araştırma metnindeki çok fazla kelimenin (ünitenin) daha az sayıda içerik kategorisine indirgenmesidir. Yapılan araştırma sonucunda çok sayıda veri elde ediliyorsa ve bu durum araştırmacının yorumlama yeteneğini aşıyorsa içerik analizi tercih edilen bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır (Altunışık ve diğ., 2007: 269-271). İçerik analizinin amacında olduğu gibi, elde edilen verileri açıklayabilecek kavram ve ilişkilere ulaşabilmek için, öncelikle toplanan verilerin kavramsallaştırılması, daha sonra ortaya çıkan kavramlara göre düzenlenmesi ve son olarak da buna göre verileri açıklayabilen temaların belirlenmesi gerekmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 227-228).

Şekil 1: İçerik Analizi Süreci ve Aşamaları

Kaynak: Bu çalışmadaki içerik analizi süreci anlatılmaktadır.

Mülakatlardan elde edilen verileri yorumlayabilmek için içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. Bu amaçla toplanan verileri ifade eden temalar ve bu temalara bağlı olarak alt temalar belirlenmiştir.

İlk olarak veriler incelenerek anlamlı bölümlere ayrılmış ve her bölümün kavramsal olarak ne anlam ifade ettiği bulunmaya çalışılmıştır. Kendi içinde anlamlı bir bütün oluşturan bu bölümler kodlanmıştır. Tüm veriler bu şekilde kodlandıktan sonra, verilerin incelenmesinde ve düzenlenmesinde anahtar liste görevi görecek bir kod listesi oluşturulmuştur. Kod listesi araştırmanın temel soruları çerçevesinde ve verilerden çıkarılan kavramlara göre oluşturulmuştur.

Daha sonra bu ilk aşamada ortaya çıkan kodlardan yola çıkılarak verileri genel olarak açıklayabilen ve kodları belirli kategoriler altında toplayabilen temalar tespit edilmiştir. Ortaya çıkan temanın altında yer alan veriler anlamlı bütünler oluşturarak ‘iç tutarlığı’ sağlamaktadır. Bu tespitin ardından, aynı kod ya da tema altında yer alan veriler tanımlanmış ve ortaya çıkan temaya göre bu bilgiler birbirleriyle ilişkili bir biçimde sunulmaya çalışılmıştır. Son olarak da ayrıntılı bir biçimde tanımlanan ve sunulan bulgular yorumlanmış ve bazı sonuçlar çıkarılmaya çalışılmıştır. Ancak bu aşamadaki yorumlar ve sonuçların, verilerin kodlara ve temalara göre düzenlenip tanımlandığı aşamayla tutarlı olmasına özen gösterilmiştir.

Mülakat verilerinin yazıya geçirilmesi Anlamlı verilerin tespit edilmesi Verilerin kodlanması ve temaların belirlenmesi Taslak temaların kesinleştirilmesi ve temalar arası ilişkilerin tespiti Genel değerlendirme Temaların araştırma soruları altında örgütlenmesi Araştırma sonuçlarının yazılması

Nitel araştırmalarda temel olan nokta, gerçeklerin bireylere ve içinde bulunulan ortama göre sürekli değiştiği ve araştırmanın benzer gruplarda tekrarlandığında aynı sonuçların elde edilemeyeceğinin kabul edilmesidir (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 259).

İç geçerlilik yani inandırıcılık açısından veriler uzman kişiler tarafından incelenmiş ve farklı yöntemlerle elde edilen veriler birbirlerini teyit amacıyla kullanılmıştır. Dış geçerlilik yani aktarılabilirlik açısından, ham veriler ortaya çıkan kavram ve temalara göre yeniden düzenlenmiş bir biçimde yorum katmadan ve verinin doğasına mümkün olduğunca sadık kalınarak aktarılmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 269-270). Olay ve olguların sürekli değişkenlik göstermesinden dolayı, tekrar edilebilirlik nitel araştırmalarda kabul edilen varsayımlara göre mümkün değildir. Bu nedenle iç güvenirlik yani tutarlılık açısından; verilerin benzer süreçlerde toplanması (örneğin mülakatlarda benzer bir yaklaşımla verilerin sunumu ve kaydı) sağlanmıştır.

Bu araştırmada mülakat sorularına katılımcıların vermiş oldukları cevaplardan yola çıkılarak ev hizmetinde gündelik temizlik işçisi olarak çalışan kadınların çalışma koşullarına yönelik durumlarını ifade eden temalar ve bu temalar ışığında alt temalar belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra mülakat dökümlerinde bu belirlenen temalar aranarak bulgular yorumlanmıştır.