Küreselleşme, finans, mal, sermaye piyasalarını etkilediği gibi işgücü piyasalarını da etkilemektedir. Çünkü bu piyasalar hem küreselleşme olgusuna hem de karşılıklı olarak birbirlerine bağımlı şekilde işlemektedirler.
Çalışma yaşamının üzerindeki en önemli etkenler olarak, yaşanan hızlı teknolojik gelişmeler, bu teknolojik gelişmelerin beraberinde getirdiği üretim modellerindeki değişimler, istihdamın sektörel dağılımının değişimi, yaygın hale gelen standart dışı çalışma şekilleri ve küreselleşme gösterilebilir. Diğer yandan, işgücünün yapısında yaşanan gelişme ve değişimler (kadın işgücünün artışı, genç işgücünün öneminin artması, işgücünün vasıf düzeyinin yükselmesi gibi) de çalışma yaşamı üzerinde etkili faktörler olarak belirtilebilir. Değişimin temelinde hızlı teknolojik değişim ve ileri teknoloji kullanımının gerekli hale gelişi, bununla birlikte gelen hızlı küreselleşme ve küreselleşmeye bağlı olarak artan dış rekabet bulunmaktadır. Bu unsurlar da zaman içerisinde üretim sürecinde ve çalışma ilişkilerinde yeni arayışların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Küreselleşme ve beraberinde gelen aşırı rekabet piyasaların, daha iyi motive edilmiş ve vasıf düzeyi/eğitim seviyesi yüksek işgücüne olan talebinin artmasına neden olmuştur.181
Küreselleşmenin işgücü piyasaları üzerine etki sürecinde beş ana etmen ele alınabilir. “Bunlardan birincisi uluslararası ticarette yaşanan serbestleşmedir. GATT görüşmeleri, Dünya Ticaret Örgütü Girişimleri ve bölgesel serbest ticaret anlaşmaları (NAFTA, EU, vb) uluslararası ticaret engellerini hızla azaltmıştır. İkincisi mikro-elektronik ve enformasyon teknolojisindeki gelişmelerdir. Bu gelişmeler taşıma ve iletişim maliyetlerinde azalma yaratırken aynı zamanda etkinliği artırmıştır. Üçüncüsü gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkelerde liberalleşme ve kuralsızlaştırma temelli politikaların yaygınlaşmasıdır. Dördüncü belirleyici etmen gelişmekte olan ülkelerdeki iş gücünün eğitim seviyesinin gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkan ve sayıları artan nitelikli işgücü varlığıdır.
Sonuncu etmen ise teknolojinin çok uluslu işletmeler yoluyla küresel düzeyde yayılması olarak belirtilebilir.”182
İşgücü piyasalarında küreselleşme, yukarıda belirtilen etmenlerin dâhilinde ve bu sınırlara dâhil süreç içerisinde farklı işgücü piyasalarının birbirlerini etkilediğini ve etkilemeye de artan bir hızla devam ettiğini göstermektedir. Ülkeler arası gerek ekonomik gerekse sosyal alanda ilişkiler, uluslararası ticaret ve üretim faktörlerinin mobilitesi arttıkça bu bağımlılık ve etkileşimin hızı da artan oranda artmaktadır. Bu sayede bir ülkedeki işgücü piyasası diğer ülkelerdeki işgücü piyasalarına bağlanmaktadır. Sonuçta küresel anlamda tek bir işgücü piyasasının ortaya çıkacağı söylenebilir. “Küresel işgücü piyasasının varlığı göz önünde bulundurulduğunda sermaye bir ülkeye ait işgücü piyasasına bağımlı değildir. Bu süreçte işgücü piyasalarının küreselleşmesi, uluslararası hareketliliği serbest olan sermaye bakımından değişik ülkelerdeki işgücünün açık rekabete girdiği tek bir uluslararası işgücü piyasası fonksiyonu ortaya çıkmaktadır. Küreselleşme sürecinde işletmeler niteliksiz işgücünün kullanıldığı üretim aşamalarını düşük ücretli, çalışma standartlarının tam olarak uygulanmadığı az gelişmiş ya da GOÜ’ye aktararak maliyetlerini düşürmektedir. Diğer yandan sermaye uluslararası hareketliliğini kullanarak GÜ’deki işgücü üzerinde, işçilerin pazarlık gücünün sınırlanması, ücret düzeylerinin düşürülmesi ve çalışma şartlarının kötüleşmesi yönünde baskı uygulama imkânı bulmaktadır.”183
Küreselleşme bağlamında işgücü piyasalarını diğer piyasalardan ayıran bazı özellikler de vardır. Bunlardan biri uluslararası mobilitedir. İşgücünün uluslararası alanda mobilitesi diğer piyasalara nazaran daha düşüktür. Çünkü işgücünün mobilitesini sınırlandıran ve/veya zorlaştıran, mobilite maliyetinin yüksekliği, devletlerin vatandaşlık ve çalışmaya dair koydukları yasalar ve bu yasalardan
182
Birgül ŞİMŞEK, “İşgücü Piyasalarının Küreselleşmesi ve Küreselleşen İşgücü Piyasasında Ulusal İşgücü Piyasalarının Yeri”,
http://www.calisma.org/index.php?option=com_content&task=view&id=372&Itemid=35,
(04.06.2009) 183
Seyhan TAŞ, Metin Yıldırım, “Küreselleşme ve İşgücü Piyasaları Üzerindeki Etkileri”,
kaynaklı zorluklar, kültürel farklılıklar, diğer piyasalara dair bilgi eksiklikleri ve kişilerin yaşadıkları yerler ile bağlarını koparmada yaşayabilecekleri zorluklar gibi bazı etmenler mevcuttur.
Küresel işgücü piyasaları ile birlikte ortaya yeni bir çeşit işbölümü de çıkmaktadır. Bu durum şu şekilde açıklanabilir; “dünyanın pek çok bölgesi küresel ucuz emek ekonomisine ‘aktif şekilde’ dâhil edilmemiş olmalarına karşın dünya ölçeğindeki emek maliyetlerinin düzenlenmesi açısından önemli rol oynayan ‘ucuz emek rezervleri’ içeriyor. Üçüncü dünyadaki herhangi bir merkezde ücretlerin artırılması doğrultusundaki toplumsal baskılar da dâhil olmak üzere işçi huzursuzlukları baş gösterirse, ulus ötesi sermaye üretimi alternatif ucuz emek merkezlerine kaydırılabilir ya da (dışarıda ürettirmek üzere) bu merkezlerdeki taşeronlara başvurulabilir. Bunun sonucu ise düşük ücretler ve ücret farklılıklarının ortaya çıkışıdır.184
İşgücü piyasalarının küreselleşmesi beraberinde işin niteliğinde değişimi de getirmektedir. Küreselleşme bağlamında yaşanan bu değişimin en önemli nedenlerinden biri olarak da yine küreselleşmenin nedeni olarak da bakılan yeni teknolojiler gösterilebilir. Yeni teknolojilerin işin ve işgücünün niteliği üzerine etkileri ile ilgili farklı farklı teoriler ileri sürülmektedir. Örneğin; yeni teknolojilerin işlerde nitelik kaybına ve kutuplaşmaya yol açacağı, nitelik kaybının bir süre sonra işin niteliğinde yükselme şekline dönüşeceği, yeni teknolojiler ile birlikte işgücü başına düşen vasfın azaldığı ve teknolojinin emeği ikame etmekte olduğu (emeğe olan gereksinim ve bağımlılığı ortadan kaldıracak şekilde) ya da teknolojik değişimlerin işin niteliği üzerine etkilerinin tamamen karmaşık olduğu gibi. Bu etkinin karmaşıklığından bahseden görüş daha çok durumun sosyo-teknik önemi üzerinde durmaktadır ve diğerlerine nazaran biraz daha geniştir. Bu görüşe göre; “teknolojik değişiklikler tek başına işin niteliğini belirlemede yeterli olmamakta,
184 Birgül ŞİMŞEK, “İşgücü Piyasalarının Küreselleşmesi ve Küreselleşen İşgücü Piyasasında Ulusal İşgücü Piyasalarının Yeri”,
http://www.calisma.org/index.php?option=com_content&task=view&id=372&Itemid=35,
daha çok işletmede karar vericilerin uygulayacakları stratejilerin sonuçlarına bağlı bulunmaktadır. Yeni teknolojilerin işgücünün niteliği üzerine etkisi konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Bir görüş işgücünün teknolojik gelişme ile vasıf kazandığını veya yeniden vasıflandığını belirtmektedir.”185
185
Aysen TOKOL, “Yeni Teknolojiler ve Değişen Endüstri İlişkileri”,