Haç İşareti Motifi

Hakkâri kilimlerinin genelinde haç motifi görülmektedir. Kilimlerde motif olarak yer alan ve Hıristiyan inancının en önemli sembolü olan haç, Türkçe Sözlük’te; “Hıristiyanlarca kutsal kabul edilen, fetiş gibi kullanılan bir işaret” (Türkçe Sözlük, 2005: 472) olarak tanımlanmaktadır. Haç; merkez, daire ve kareden oluşan dört sembol arasında yer alarak bunlarla ilişki içindedir (Ersoy, 2007: 2012).

Resim 29. Haç İşareti Motifi

Günümüzde pek çok yerde görülen haç motifinin tarihi çok eski dönemlere dayanmaktadır. Genelde Hıristiyan dünyasına ait bir sembol olarak bilinen haçın insanlar tarafından kullanımı Hıristiyanlık öncesi dönemlere kadar dayanmaktadır.

Haçın ilk olarak nerede ortaya çıktığı ve ilk olarak hangi medeniyetin haçı kullandığı tartışmaya açık bir durumdur. Bu konu ile ilgili var olan kaynakların bazılarına göre; “Kökeni Babil’e dayanan haça Mısır ve Suriye’de de eski zamanlardan

beri tazirnde bulunulduğu, hatta Budistlerin haça saygı gösterdikleri ve miladi tarihin başlangıcına doğru putperestler bazı ayinlerinde alınlarına haç işareti yaptıkları belirtilerek, aslında haçın Hıristiyanlıkla bir ilgisinin bulunmadığı ve bunun bir putperest âdeti olduğu ifade edilmektedir.” (Albayrak, 2004: 109). Tarihi çok eski

devirlere giden haç işareti bu sayede insan yaşamında uzun bir dönemdir yer almaktadır. Tarihî seyir içinde birçok amaçla kullanılan haç işareti, zamanla Hıristiyan dininin sembolü haline gelmiştir. Bu gün bu işaret bütün dünyada Hıristiyanlara ait olarak kabul edilmektedir. Haç, “Hıristiyanlık tarihi içersinde Hz. İsa’nın çarmıha

gerilmesi ile önemli bir simge haline gelmiştir.” (Taş-Özcan, 2015: 249). Hz. İsa’nın

çarmıha gerilmesi hadisesinden itibaren bu işaret bir kült olarak Hıristiyan dünyasında yer almıştır. Bu gün haç işareti etrafında meydana gelen bütün inanışlar da bu temelde görülmektedir.

Hıristiyan inancında bir kült olarak görülen haç işareti sembolik manalar taşımaktadır. Hıristiyanlara göre haç, Hz. İsa’nın çarmıha gerilişini, insanları sonsuza dek günahlardan arındırmak için acıları ve ölümü gösteren bir sembol olarak kabul

edilmektedir. Aynı zamanda insanlığı, kurtuluşu ve zaferi sembolize etmektedir (Jobes, 1962: 386).

Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesi ile kutsal bir sembol haline gelen haç işareti Hıristiyan dünyasında sadece dini bir sembol değildir. Haç resmi dini Hıristiyan olan devletlerin aynı zamanda milli sembolü olarak da kullanılmaktadır. Bu gün Birleşik Krallık, Danimarka, İsveç, Finlandiya, Malta, Yunanistan, Sırbistan, Norveç, Portekiz gibi ülkelerin bayraklarında da yer alan bir semboldür.

Rüyada haç görmek, hem olumlu hem de olumsuz şekilde tabir edilir. Rüyayı gören kişinin karşılaşacağı art niyetli, kem gözlü, kötü düşünceli, haset, kıskanç, ikiyüzlü, arsız ve uğursuz kişilere rivayet ederken bir diğer yandan da rüya sahibinin üzerinden açıklanır ve kişinin hak yolundan giden, dürüst, namuslu, onurlu ve deyim yerindeyse helal süt emmiş kimse olacağına tabir edilir (http://www.ruyadakitabir.com. 12.12.2015).

Zengin bir kültürel mirasa sahip olan Hakkâri kilimlerinde de yüzyıllardır haç motifi işlenmektedir. Hakkâri’de yaşayan ve neredeyse tamamen Müslüman olan halkın yarattığı kilimlerde Hıristiyan dinini kutsal sembolü olan haç motifi belirgin bir şekilde işlenmektedir.

Halkının tamamı Müslüman olan şehirde meydana getirilen kilimlerde Hıristiyan dinini sembolünün yer alması dikkate değer bir durumdur. Çünkü bu topraklar üzerinde yüzyıllar boyunca savaş halinde olan bu iki din mensubunun birbirine ait dini sembolleri kullanması basit bir durum değildir.

Müslüman inancının hâkim olduğu Hakkâri’de haç işaretinin kilimlerde motif olarak yer almasının nedeni uzun bir dönem boyunca burada yaşayan Ermeni ve Nasturilerin etkisi ile açıklamak mümkündür. “Katolik mezhebini benimsemeyen

Asurîler 1662’de Katoliklerden ayrılan Diyarbakır metropoliti XIII. Mar Şimun Denha önderliğinde yeniden örgütlenerek Hakkâri’nin Kodşanis/Koçanis (bugün Konak) köyünü patriklik merkezi olarak benimsemişlerdir. Nasturi patrikleri 1918 yılına kadar bu köyde ikamet etmişlerdir. 19. yüzyıl ortalarına dek Hakkâri nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturan Nasturiler, 1843 ve 1846’da Osmanlıya isyan çıkarmış Cizre Emiri

Bedirhan Bey ile Hakkâri Emiri Nurullah Bey’in düzenlediği isyan bastırmada önemli ölçüde zayiat vermişlerdir.” (www.wikipedia.org. 11.12.2015).

On dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar Hakkâri nüfusunun yarısını oluşturan Nasturi Hıristiyanlarının varlığı hiç şüphesiz Hakkâri folklorunu derinden etkilemiştir. Bu etkinin bir sonucu olarak yörede meydana getirilen ve anneden kıza geçmek suretiyle dokunan kilimlerde haç işareti motifi işlenmektedir. Bu durum birlikte yaşayan insanların zaman içinde iletişime geçtiği ve birbirinin folklorunu etkilediğini göstermektedir.

Hakkâri kilimlerinde motif olarak işlenen haç işareti sembolik dilde önemli durumları simgelemektedir. “Kolları birbirine eşit olan haç uzayın temel yönlerine

doğru bir yayılımı veya açılımı ifade eder. Bu haç, Sümerler ve Asurlularda göğü ve onun tanrısı Anu’yu sembolize etmekteydi. Çin’de ise eşit kollu haç yeryüzünü ifade eden bir kare içine çizilmektedir. Kulplu haç Mısır’da hayat anlamına gelmektedir. Bu haç motifi Eski Mısır’da tanrının, rahibin veya kralın eline tutuşturulmuş olarak tasvir edilmekte, hayatı ve yaşamayı sembolize etmektedir.” (Şakiroğlu, 2005: 523). Kilimlere

işlenen haç motifi, sembolik manada bu durumları temsil etmesi ile işaretin evrensel bir motif olarak uzun süredir insan yaşamında yer aldığını göstermektedir. Ayrıca bu motif, yatay ve dikey boyutları sembolizmini çağrıştırır. Dikey boyutta yeryüzünden gökyüzüne ulaşmayı ya da bir boyuttan farklı bir boyuta sıçramayı çağrıştırırken, yatay boyutta ise yeryüzünde düz bir eksende yayılmayı sembolize eder.

Hakkâri kilimlerinde işlenen haç işareti motifi nazara karşı korunma amaçlı dokunan motiflerden biri olarak görülmektedir. Kilimlerde “Nazara karşı kullanılan bir

başka motifte, yatay ve düşey iki çizginin kesişmesi ile oluşan haçtır. Anadolu’da haçın kötü gözün dört ayrı parçaya bölerek etkisini azaltacağına inanılır.” (El Sanatları

Teknolojisi, 2011: 25). Bu inanış neticesinde haç işaretinin uğuruna inanan Hakkâri kadını bunu nazara karşı korunma amaçlı olarak kilime dokumuştur. Haç, dinî bir sembolden çok bütün kültürlerde evrensel bir sembol haline gelerek sanat ürünlerine yansıması onun korunma amaçlı kullanımına bağlanılabilir.

Haç işareti motifi Hakkâri’de sadece kilimlerde motif olarak görülmez. Tarih öncesi dönemlerden itibaren yerleşim yeri olarak görülen Hakkâri’de keşfedilen

arkeolojik kalıntılar ve ilde bulunan tarihi yapılarda da haç işareti görülmektedir. Konak köyünde bulunan Koçhanıs Kilisesi’nin duvarlarında ve tavanında haç işaretleri bulunmaktadır. Merkeze bağlı Üzümcü Köyü’nde bulunan Derav Kilisesi’nde ve Berçelan Yaylası’nın bulunduğu alanda yer alan kayaların üstünde ve pek çok mezar taşında haç işareti bulunmaktadır.

Hakkâri’de pek çok alanda görülen haç işaret Hakkâri ilinin tarihte sadece Müslüman toplumlara ait bir yerleşim yeri olmadığını aksine pek çok inanca ve millete ev sahipliği yaptığını göstermektedir. Pek çok kültüre ev sahipliği yapan Hakkâri bu sayede zengin bir kültüre sahip olmuştur.

Yüzyılların süzgecinden geçerek gelen ve pek çok medeniyetin katkısı ile oluşan Hakkâri kültürü, kilimlerde motif olarak işlenmektedir. Hakkâri kilimlerinin en önemli objelerinden biri olarak haç işaretinin bulunması bu işaretin din dil ayrımı gözetmeksizin insanlar için taşıdığı önemi göstermektedir.