Hukuk Mektebi'nin AçılıĢı ve Mezunlarının istihdamı

Osmanlı Devleti'nde^ Tanzimat'tan soma batı hukukun benimsenmesi ve nizamiye mahkemelerinin kurulmasıyla bu mahkemelerde çalıĢacak insan gücünü yetiĢtirmek gereği ortaya çıkmıĢtır. Nizamiye mahkemeleri için elaman yetiĢtirmek ve onlara gerekli kanunları, hukuk, usûl ve prensiplerini öğretmek için Kavanin ve

Nizamat Dershanesi açılmıĢtır.217 02.07.1870 (3 Rebiülahir 1287) tarihinde resmi

açılıĢı yapılan Kavanin ve Nizamat Dershanesi' nin eğitim süresi bir yıl olup Divân-ı Ahkâm-ı Adliye mümeyyizleri ile zabıt kâtiplerinin derslere devam etmeleri zorunlu tutulmuĢtur.218 _{Kavanin ve Nizamat Dershanesi ile amaçlanan, nizamiye}

mahkemelerinde çalıĢacak memur, mümeyyiz ve zabıt kâtiplerine, memuriyetlerinde gerekli olan kanun ve nizamları öğretmektir. Kavanin ve Nizamat Dershanesi'nde,n soma yine adliye birimlerinde istihdam edilecek elaman ihtiyacım karĢılamak üzere, 1874 yılında Mekteb-i Sultani içinde açılan Mekteb-i Hukuk-ı Sultani modern anlamda ilk hukuk okuludur. Fakat fazla uzun ömürlü olmayan Mekteb-i Hukuk-ı

Sultani 'nin eğitimi 1878'de sona ermiĢtir.219 Hukuk eğitimi yolunda yapılan bu

giriĢimlerden soma bugünkü Hukuk Fakültesi'sinin temeli olarak kabul edilen Hukuk Mektebi, Adliye Nezareti bahçesinde yaptırılan binada 17 Haziran 1880 tarihinde açılmıĢtır.220

Hukuk Mektebi'nin açılıĢından sonra mektebe ilk defa girecek olan öğrencilerin giriĢ imtihanları için belirlenen Ģartlar Ģöyledir; öncelikle öğrencinin referans mektubu diyebileceğimiz bir yazıyı, muteber iki kiĢiden getirmesi gerekmektedir. Bununla birlikte babasının ismi, mesleği, kendisinin ismi, yaĢı, ikametgâhı, hangi mekteblerden hangi dersleri aldığına dair kendi el yazıları ile yazılmıĢ terceme-i hal varakasını Hukuk Mektebi Müdüriyeti'ne vermesi gerekmektedir.221 Hukuk Mektebi'nin kuruluĢunda idaresi Adliye Nezareti'ne

216 _{Ceride-i Mehâkim Nr. 948 s. 13486.}

217 _{Ekmelettin Ġhsanoğlu, Eğitim ve Bilim, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ġstanbul, Ircica,}

1998, C. II s. 340

218

Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcrââtı, Ġstanbul

1338, s. 117-118

219 _{Gülnihal Bozkurt, "Türkiye'de Hukuk Öğreniminin Tarihçesi" Hukuk Öğretimi Sempozyumu 13-} 14, Ankara 1993, s.55-60.

220

BOA. Ġ.D. Nr. 65344

37

bağlıyken,222 _{28.12.1886 tarihinden sonra Maarif Nezareti'ne devredilmiĢtir.}223

Hukuk Mektebi'nin resmi açılıĢı yapılmadan önce 20.10.1878 (22 ġevval 1295) tarihli Hukuk Mektebi Nizamnamesi hazırlanmıĢtı. Buna göre, Hukuk Mektebi'nden mezun olanlar bir sene nizamiye mahkemelerinde aza mülazemetinde bulunduktan sonra Dersaadet ve vilayet bidayet mahkemelerinde mahkeme azalığı yapabileceklerdir. Yine hizmetlerine göre adliyenin diğer birimlerinde yer alabileceklerdir. Ayrıca dava vekili olmak isteyenlere de yine bir sene mahkemelere devam ettikten sonra dava vekilliği ruhsatnamesi verilecektir. Hukuk Mektebi mezun

vermeye baĢladıktan sonra mektep mezunu olmayanların mahkeme

memurluklarında istihdam olunamayacağı ve dava vekilliği için de ruhsatname verilmeyeceği belirtilmiĢtir224 _{Daha sonra Hukuk Mektebi mezunlarının mülazemet}

süreleri, mezuniyet derecelerine göre değiĢmiĢtir. Aliyülalâ derecesinde mezun olanlar altı ay, alî derece de mezunlar bir sene ve karib-i alâ derecesinde mezun olanlar ise bir buçuk sene nizamiye mahkemelerinde mülazemetlik devresi geçirecektir.225

Hukuk Mektebi mezunları açıkta bırakılmayıp, adliyenin çeĢitli birimlerinde istihdam edilerek,226 Hukuk Mektebi mezunu olmayanların yerine yavaĢ yavaĢ mektep mezunları getirilmeye çalıĢılmıĢtır.227 _{Hukuk Mektebinden 1883-1896}

tarihleri arasında 636 kiĢinin mezun olduğu görülmektedir 228 _{Görüldüğü gibi mektep}

mezunlarının yeterli sayıda olmaması, adliyedeki elaman açığım kapatmak için mektep mezunu olmayanların istihdam edilmesi zaruretini ortaya çıkarmıĢtır. Her ne kadar Hukuk Mektebi mezunu olmayanların adliyede istihdam edilemeyeceği Hukuk

Mektebi Nizamnamesi'nde belirtilmiĢ olmasına rağmen229 uygulamada mektep mezunu olmayanların da istihdam edildiği görülmektedir. Hukuk Mektebi mezunları için bir düzenlemeye gidilerek adliyede istihdamları sırasında aranılacak Ģartlara dair 7.11.1911 tarihinde bir talimatname hazırlanmıĢtır. Bu talimatnameye göre, adliyede istihdam olmak isteyen Hukuk Mektebi mezunları adliyenin çeĢitli birimlerinde görev alabilmeleri için öncelikle bir staj devresi geçirmeleri gerekmektedir. Toplam altı ay olan bu staj dönemi ve staj yapacakları yerler Ģu Ģekildedir.

- Mahkeme-i Hukuk ve Ticaret'de 2 ay

222

BOA., A.AMD, Nr 206/17

223 _{BOA., ġ.D. Nr. 2731/13} 224

BOA., Meclis-i Tanzimat Defteri, Nr. 5 s. 56.

225 _{BOA., ġ.D. Nr. 2522/3}

226 _{BOA., Ġrade Hususi Nr.1310.Ra. 19 Nr. 96} 227

BOA Ayniyat Adliye Nr. 1398 s.64

228

Maarif Salnamesi,sene 1317 s. 629-653

229

38 - Ġcra dairesi 1 ay

- Müddeiumumilik 1 ay

- Mahkeme-i Cezaiye 2 ay

Mahkemelerde staj yapacak mektep mezunları mahkemenin kadrolu memuru gibi çalıĢacaklardır. ÇalıĢtıkları dairenin müdürü veya en büyük amiri, her ay staj görenler hakkında bir rapor hazırlayıp Adliye Nezareti'ne gönderecektir. Bu raporda staj gören kiĢinin çalıĢması, devam durumu, ahlak ve tavırları, mesai sırasında gösterdiği gayreti belirtilecektir. Altı ay sürecek olan bu staj devresinde staj yapan kiĢiyi, amirlerinin denetiminin yanı sıra nezaret tarafından görevlendirilen müdde-i umumiler de teftiĢ edecektir 230

Adliyede istihdam olmak isteyen Hukuk Mektebi mezunları, mahkemelerde yapacakları altı aylık stajın yanı sıra hukuk bilgilerini artırmak maksadıyla açılan Dershane-i Tatbikat'a da devam etmeleri gerekmektedir.231 Dershane-i Tatbikat, teorikten çok uygulamaya yöneliktir. Yani Hukuk Mektebi mezunları edindikleri bilgileri fiilen memuriyette kullanmadan önce bir nevi uygulama yeridir. Dershane-i Tatbikat hocaları kısa bir süre içerisinde, adayların memuriyete geçtiklerinde en çok karĢılaĢılabilecekleri meselelerle ilgili davaları baĢlangıcından itibaren tüm teferruatıyla çözümüne kadar geçireceği safhaları açıklamaktadırlar. Yine, Dershane- i Tatbikat hocaları derse devam edenler hakkında bir defter tutarak, bu deftere derse devam eden kiĢiler hakkında görüĢlerini yazmaktadırlar. Dershane-i tatbikat'daki derslerin yarısı hukuk yarısı cezaya ayrılmıĢtır. Dershane-i Tatbikat'da görülen derslerin sonunda nezaretten tayin edilen yetkili bir kiĢi bu eğitimin sonuçlarını değerlendirmektedir.232

Dershane-i Tatbikat her hafta pazar günleri, Dersaadet Ġkinci Ticaret Mahkemesi salonunda bir tam gün veya diğer günlerde cinayet mahkemesi muhakeme salonunda sabahtan öğlene kadar yarım gün eğitim yapmaktadır. Dershane-i Tatbikat'a devam edenlere, ileride karĢılaĢabilecekleri ceza, hukuk, ticaret ile ilgili davalara, bir mahkemenin kalem ve muhakeme salonunda nasıl bakılıyorsa uygulamalı olarak anlatılmaktadır. Yani derslere devam edenler reislik, azalık, müdde-i umumilik, müstantiklik, avukatlık, baĢkatiblik, zabıt kitabeti, gibi görevleri pratik olarak yerine getirmektedirler. Bu Ģekilde altı aylık bir süreyi tamamlayan adayların, memuriyete geçtiklerinde tecrübesizlik çekmemeleri amaçlanmaktadır.233 _{Dershane-i Tatbikat her sene ağustos baĢında açılmakta ve}

230 Takvim-i Vekayi Nr. 901. 231 BOA., DH.ĠD 124-1/84 232 MUA., sene 1327, s. 91. 233 MUA., sene 1327, s. 93.

39

Ģubat sonuna kadar yedi ay açık kalmaktadır. Bu sürenin altı ayında normal eğitime devam edilmekte son bir ay ise, çeĢitli sebeplerden dolayı devam edememiĢ talebelere ayrılmaktadır. Bu eğitim devresinde bir ay derslere devam etmeyen talebe bir somaki senenin tatbikat derslerine katılmak zorundadır.234 _Adliye

Nezareti'nden diğer devlet dairelerine gönderilen bir yazı ile adliyede istihdam olmak isteyen Hukuk Mektebi mezunlarının, Tatbikat Dershanesi'ne devam edebilecekleri bildirilmiĢtir. Yani adliye daireleri dıĢında görev yapan Hukuk Mektebi mezunları da derslere katılabileceklerdir.235

Tüm bunlardan sonra, yani altı ay mahkemelerde staj yapan ve Dershane-i Tatbikat'a devam eden Hukuk Mektebi mezunlarının baĢarı durumları Ģu Ģekilde belirlenmektedir. Hukuk Mektebi mezuniyet derecesi, devam ettikleri daire amirlerinin raporları, staj esnasında bağlı oldukları müdde-i umuminin raporu ve Dershane-i Tatbikat hocası tarafından hazırlanan notlar baĢarı durumlarını belirleyen unsurlardır. Bütün bunlar göz önüne alınarak adayların baĢarı durumlarına göre bir cetvel hazırlanarak Adliye Nezareti'ne gönderilmektedir. Bu Ģekilde staj devresini tamamlayanların açık olan memuriyetlere tayinlerinde, bu cetvellerin içeriği tercih sebebi olmaktadır.236 _{Hukuk Mektebi mezunlarının staj}

görmeleriyle ilgili hazırlanan bu talimatnamede belirtilen esaslar, talimatnamenin uygulamaya girdiği tarih itibariyle Hukuk Mektebi'nden mezun olacakları kapsamaktadır.237