Hilal-ı Ahmer Cemiyeti 21 Nisan 1911 tarihinde kurulmuştur659. Birinci Dünya Savaşı ile birlikte faaliyetlerini genişletmiş ülke genelinde en iyi örgütlenip yaygınlaşan kurum olmuştur660. Cemiyet vilayetlerde açılan şubeleri sayesinde Milli Mücadele döneminde hastane, dispanser, laboratuar açılması, buralara malzeme temin edilmesi, müdafaa-i hukuk cemiyetleri ile birlikte hareket edilmesi, salgın hastalıklara karşı mücadele, halkın sağlık problemleri ile ilgilenme gibi önemli görevleri yerine getirmiştir.
Bu görevleri yerine getirmesi için bir şubesi de 24 Ocak 1915 tarihinde Antalya’da açılmıştır661. Cemiyetin açılışından 1920 yılına kadar faaliyetleri hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır662. 1920 yılında cemiyetin başkanının eski Antalya müftüsü Ahmet Hamdi Efendi, azalarının da merkez komutanı İsmet Bey, Antalya halkından Hafız Halil Bey, Aksekili Hüseyin Ağa olduğu anlaşılmaktadır663. Cemiyetin Antalya faaliyetleri Milli Mücadele döneminde başlamıştır. Bu dönemde ordu için iaşe toplanmış, yaralılar tedavi edilmiş, Milli Mücadele’nin sivil mağdurları ile ilgilenilmiştir. Bunun yanı sıra Hilal-ı Ahmer Cemiyeti özellikle bir görevi daha yerine getirmiştir ki bu çok daha önemlidir. İşgal yıllarında
658 Erten, a.g.e., s. 79..
659 Esasen cemiyetin kuruluşu 11 Haziran 1868 tarihli Mecruhin ve Mardayı Askeriyeye İmdat ve Muavenet
Cemiyeti’nin kuruluş beyanına kadar dayanmaktadır. Bu dönemde Kırımlı Dr. Aziz Bey’in katkıları, Tıbbiye Nazırı Marko Paşa başkanlığında 22 kurucu üye ile örgütlenmeye başlanılmıştır. Ancak cemiyet faaliyetlerinde uzun yıllar etkin hale geçememiş, II. Meşrutiyet’in ardından faaliyetlerini etkin hale getirmeye başlamıştır. Bkz. Mehmet Polat, Hilal-ı Ahmet Teşkilatının Kuruluşu ve Teşkilatlanması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2007, s. 16-55.
660 Evren Dayar, Antalya’da Kültürel ve Toplumsal Hayat (1923-1932), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Antalya, 2010.
661 Cemiyet’in Antalya’da kuruluş tarihini Süleyman Fikri Erten 1920 yılı olarak vermektedir. Bkz. Erten, a.g.e.,
s. 58.
662 Buket Sarı, Hilal-ı Ahmer Cemiyeti Antalya Şubesinin Kuruluşu ve Faaliyetleri, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Uşak Üniversitesi, Uşak, 2010, s. 53.
Antalya’da halk hekim azlığı, sağlık malzemelerinin bulunmayışı, salgın hastalıklar yüzünden oldukça sıkıntı içindedir. Halk bu durumdayken bölgeyi İtalyanlar işgal etmişler sağlık alanında değinildiği üzere Antalya’da hastane dispanser açıp halkı ücretsiz muayene etmeye başlamışlardır. Antalya Ahz-ı Asker şubesinden 15 Temmuz 1919 tarihinde 2. Ordu Müfettişliğine gönderilen raporda bu konuya dikkat çekilerek İtalyanların bölgede zayıf noktalar üzerinden halka karşı politika yürüttükleri İtalyan hastanelerine İslamların memur ve fukaralarından müracaatları çoğalmaya başladığı yazılmıştır664. Bu dönemde İtalyanların halka karşı sağlık alanında ılımlı tavırları Osmanlı Dahiliye Nezareti tarafından dikkatle takip edilmiştir. Dahiliye Nezareti İtalyanların Antalya’da uygulamaya koydukları sağlık alanındaki yardımlarına karşı halkın ilgisini azaltmak için işgal bölgesine Hilal-ı Ahmer Sıhhiye Heyeti göndermişlerdir665. Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin şehirdeki çalışmaları İtalyanların sağlık alanındaki faaliyetlerinin önüne geçmek için de önemlidir.
Cemiyetin Antalya’da yaptığı ilk işlerden biri Kızılkaya Nahiyesi’nden üç yüz elli süvari, bin altı yüz piyade toplayarak Baladızdaki kalem riyasetine sevk etmek olmuştur. Bölgeden bu sevkiyat işleri Millî Mücadele sonuna kadar devam etmiştir666.
Antalya işgal altında olmasına rağmen Hilal-ı Ahmer Cemiyeti Antalya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birlikte çalışarak Antalya ve Milli Mücadele için faaliyetlerde bulunmuştur. Bu bağlamda cemiyetin Nazilli Cephesi’ne gönderilmek için toplanan asker, erzak ve levazımın sevkinde önemli rolü olmuştur. Ayrıca şehirde 200 sedye ve 200 hastane takımı hazırlayıp Adana Cephesine göndermiştir. Antalya Burdur Antalya Manavgat, Antalya Korkuteli-Elmalı yolları üzerine yaralı askerlere yardımcı olmak için bölgeler tespit edilerek buralara yatak ve malzeme yardımı yapılmıştır667.
Mart 1920 tarihinden Eylül 1921 tarihine kadar Hilal-ı Ahmer Cemiyetine yapılan yardımlarla ilgili verilen cetvelden anlaşıldığına göre Antalya’dan cemiyete yardım gönderilmiştir. Cetvelden anlaşıldığı kadarıyla Antalya halkı topladığı 3872 lira 57 kuruşu 1920 yılında, Antalya Hilal-ı Ahmer şubesi de 1921 yılında iki ayrı kalemde olmak üzere toplanan 300 ve 1000 lirayı cemiyet merkezine göndermiştir668.
664ATASE, ISH, K. 22, G. 50, V. 2. 665BOA, DH, İUM, 19-10/1
666 Erten, a.g.e., s. 58. 667 Sarı, a.g.t., 43.
668 İsmail Hacıfettahoğlu Milli Mücadelede Hilal-ı Ahmer Türkiye Büyük Millet Meclisinin Teşkilinden
Antalya’da 1920-1921 yıllarında salgın hastalıklar sıkça görülmektedir. Bu dönemde Hilal- ı Ahmet Cemiyeti’nin Antalya şubesi Antalya Laboratuar Müdürlüğü’nü Dr. Reşit Galip Bey669 yapmıştır. Bu dönemde (1920-1921) Dr. Reşit Galip Bey Sıhhiye Vekaletine göndermiş olduğu raporunda, Antalya’da insanların %75’i sıtmalıdır. Zenginler değirmenlerini çevirmek tarlalarını sulamak suretiyle köylüler sıtmaya yakalanmakta ve eriyip gitmektedir. Buna çare olarak şimdilik Antalya’nın beş mıntıkasında beş tane sıtma ile mücadele merkezi açmak her bir merkezde bir doktor, bir hademe bir mikroskop boyama araçları ve beşer yatak temin edilmelidir. En gerekli ilaçlar özellikle kinin ilacı da bu şubelerde bulundurulmalıdır. Her bir merkezin görevi hastaları takip etmek, kinin dağıtmak, devamlı kan muayenesi yapmak olmalıdır.…Bütün bunlar 20.000 liralık bütçe ile yapılabilir. Antalya Limanına senede 16 milyon liralık mal ihraç edilmektedir. Bu ihraç edilen mallardan yüz kuruşta beş para mücadele-i sıhhiye zammı diye para alınırsa bu gider karşılanabilir. Tespit ve önerilerine yer vermiştir. Bu rapordan bu dönemde halkın çoğunluğunun salgın hastalıklara yakalanmış olduğu anlaşılmaktadır. Gerçekten işgal yıllarında sıtma, kolera, veba ve tifo gibi hastalıklara o dönemde sık rastlanmıştır. 1920 yılında hastanelere müracaat eden 7753 hastadan 3252 si, 1921 yılında ise müracaat eden 6244 hastadan 2266 sı sıtma hastasıdır670. Bu bakımdan o dönemde şehirde hastalıklarla mücadele etmek çok önemli sayılmıştır.
Antalya’da salgın hastalıklarla mücadele için Antalya’da 5. Sıhhiye Laboratuar müdürlüğü açılmıştır. Buranın müdürlüğüne Dr. Reşit Galip Bey atanmıştır671. Müdürlükçe Laboratuar kurularak tahliller yapılmış sivillerin muayeneleri gerçekleştirilmiştir672. 1921 yılı içinde buralarda 4.088 kişinin tahlili gerçekleştirilmiş ayrıca hastalara rahatsızlıklarına göre ilaç yardımında bulunulmuştur673. Halk o dönemde sağlık alanında azıcık ateşi yükselse kanını bir cam parçasına bulaştırıp laboratuara getirecek kadar duyarlı hale gelmiştir.674. Bu dönemde
6691893 Yılında Rodos’un Hamzabey Köyünde Doğmuştur. 1911 yılında tıbbiyeye girmiş 1912 yılında gönüllü
olarak balkan savaşlarına katılmıştır. Gönüllü olarak III. Tahkim Komutasında doktor yardımcılığı yapmıştır. I. Dünya Savaşına gönüllü katılmış, mezuniyetinin ardından Tıp Fakültesi asistanlığına alınmıştır. Antalya’nın işgali yıllarında Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin Antalya Şubesi heyeti başhekimliğini yapmıştır. Bu dönemde çok sayıda hastayı tedavi etmiş ihtiyaç duyan her vatandaşın yardımına koşmuştur. Antalya’nın yanı sıra Burdur Aydın Denizli vilayetlerinde görev yapmıştır. 4 Mart 1934 tarihinde Ankara’da vefat etmiştir. Bkz. Sarı, a.g.t., s. 31-33. 670 Güçlü, XX: Yüzyılda…, s. 80. 671 Sarı, a.g.t., s. 34. 672 Hacıfettahoğlu, a.g.e., s. 59. 673 Hacıfettahoğlu, a.g.e., s. 119. 674 Hacıfettahoğlu, a.g.e., s. 61. 97. ve 101.
şehirde bir de dispanser açılmış burada sıtma hastalığına karşı mücadele verilmeye başlanmıştır675.
Cemiyet Antalya’da hastane açma girişiminde bulunmuştur. Bu bağlamda 1920 yılında şehirde hastane açılması için çalışmalara başlandığı ve hazırlıklar yapıldığı anlaşılmaktadır. Hastane açılması için 13 Aralık 1921 tarihinde teşebbüste bulunulmuş, Milli Mücadele’nin sonuna kadar masrafı Hilâli Ahmer tarafından verilmek üzere Antalya’da bir hastane tesis edilmiş, bu hastanede Dr. Burhaneddin Bey (Onat) ve Münir Beyler (Soykam) görev yapmıştır676.
1921 yılında cemiyet elinde bulunan sağlık malzemelerinden bir kısmını Mutasarrıf Hilmi Bey’in talimatıyla ihtiyaç duyulduğu için cemiyetin Konya şubesine göndermiştir677. Bu arada bütün teferruatı ile birlikte Antalya’da bin altı yüz yatak takımı yapılmış ve muhtelif eşya hastanelere gönderilmiştir678. Ayrıca Milli Mücadele’nin başlangıcında orduda hiç sedye yokken 200 sedye, 200 hastane takımını hazırlanarak Adana Cephesi’ne, teferruatı ile birlikte 1600 yatak takımı hazırlanıp muhtelif hastanelere gönderilmiştir. Bir gece içinde 1000 çarık tedarik edilerek cepheye sevk edilmiştir679. Ayrıca Antalya Hilal-ı Ahmer Cemiyeti Milli Mücadele döneminde İzmir’de meydana gelen depremde zarar görenlere 5.767 lira yardımda bulunmuştur680.
Görüldüğü gibi Antalya’da işgal yıllarında Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin Milli Mücadele’ye ve şehir halkına özellikle sağlık alanında çok büyük katkısı olmuştur. Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin faaliyetleri Antalya’nın işgalinin sona ermesinden sonra da devam etmiştir.