Heteredoks İstikrar Politikaları

Heteredoks istikrar programları çoğunlukla kronik-yüksek enflasyon ortamında yürürlüğe konmaktadır. Bu tür enflasyonla mücadelede, programın inandırıcılığı oldukça önemlidir. Bu nedenle heteredoks programlarının en önemli parçasının uygulanan fiyat ve ücretlerin dondurulması ile döviz kurunun kontrol altına alınması, bütçe açıklarının kapatılmasına ilişkin bütçe disiplini ve parasal reformlar gibi şok tedbirler oluşturmaktadır238.

Heteredoks istikrar programlarının öncelikli amacı hızlı ve etkili bir şekilde enflasyonun aşağıya çekilmesidir. Burada esas politika, ücret ve fiyatların programın etkinliğini ve inandırıcılığını sağlamak için geçici olarak dondurulmasıdır. Diğer mali

235

Aydın A. Çeçen ve Suut A. Doğruel, Türkiye’de Ekonomik Büyüme Yapısal Dönüşüm ve Kriz, Ege Yayıncılık, İstanbul, 1996, s. 108.

236

Metin Altıok, a. g. e. , s. 87 237

Erol Yıldırım, a.g.e., s. 121 238

Oğuz Esen, “Hiper Enflasyon Korkusu ve İstikrar Programları, İktisat Dergisi, Sayı 290, IMFC Yayını, İstanbul, 1989, s. 34

ve parasal araçlar ise yardımcı tedbirler olarak ele alınmaktadır239. 1960-1979’lerde temel hedefleri ödemeler dengesinde iyileşme ve enflasyonu geriletmek olan ortodoks istikrar politikalarının uygulanmasının yarattığı olumsuz sonuçlar AGÜ’lerde ve özellikle Latin Amerika ülkelerinde yaşanmıştır. Ortodoks istikrar politikası AGÜ’lerde ya başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Serbest piyasacı yaklaşımı savunan Monetarist iktisatçıların ileri sürdüğü Ortodoks İstikrar Politikalarının az gelişmiş ülkelerde enflasyonu düşürmeyi, işsizliği azaltmayı başaramaması, gelir dağılımını bozucu etkide bulunması ve yaşanan krizi giderek daha da derinleştirmesi müdahaleci yaklaşımı savunan Keynesci iktisatçılar tarafından eleştirilere uğramıştır. Bu eleştiriler az gelişmiş ülkeler bağlamında yapısalcı ve yeni yapısalcı tezler çerçevesinde şekillenmiştir240.

Heteredoks istikrar politikalarına göre, iktisadi büyüme yapısal değişmenin bir parçasıdır. İktisadi büyümeyi toplam talepteki değişmeler etkilemektedir. AGÜ’lerde faktör artışları ve teknolojik gelişmeye ek olarak kaynakların yüksek verimlilikte çalışan sektörlere yönlendirilmesinin büyüme için önemli rol oynadığını savunurlar. Ekonomide talep yetersizliğinin söz konusu olduğu sektörlerle, talep fazlaları ve artan fiyatların bulunduğu sektörler bir aradadır. Talep fazlası olan sektördeki fiyat artışları arz fazlası olan sektörlerin düşen fiyatları tarafından dengelenmeyecek ve fiyatlar genel düzeninde sürekli bir artış ortaya çıkaracak, fiyat dengesizlikleri görülecektir241.

AGÜ’lerin üretim yapısı ve uluslararası işbölümündeki yeri aynı olduğu sürece enflasyon büyüme sürecinin doğal bir özelliği olmaya devam edecektir. Monetarist istikrar programlarının mali ve parasal politika önlemleriyle enflasyonu kontrol etme çabası, istenenin aksine ekonomide bir durgunluk ve işsizlik artışı yaratmaktan başka bir sonuç vermeyecektir242.

Heteredoks istikrar politikalarında devletin ekonomiyi düzenleyici müdahalelerine yer verilir. Maliye, para-kredi, dış ticaret ve fiyat politikaları ile geniş

239

Miguel A. Kiguel ve Nissan Liviatan, a.g.m., s. 37 240

İlker Parasız, İktisada Giriş, s. 41 241

Haldun Gülalp, Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri, Yurt Yayınları, 2. Basım, Ankara, 1997, s. 100

242

kapsamlı reformlar yapılması uzun dönemde üretici güçlerin verimli bir şekilde kullanılması sağlanır. Heteredoks istikrar politikalarında, devalüasyonun genişletici etkisi yerine daraltıcı etkisi olabileceğini belirtilir. Burada tasarruf artışına oranla tüketimin daha çok kısılması durgunluk yaratacaktır. Fiyatı yükselen ithal mallarına olan talebin artması reel gelir kaybına yol açacaktır243.

1970’lerde ortaya çıkan üretim düşüşü, işsizlik gibi olumsuzlukların yol açtığı yüksek kronik enflasyonu kısa sürede durdurmak amacıyla 1980’lerin başında IMF ve Dünya Bankası’nın Monetarist içerikli talep daraltıcı ortodoks istikrar politikaları yanında özellikle daha çok Latin Amerika’da olmak üzere birçok AGÜ’de Post Keynesci yaklaşımın ileri sürdüğü heteredoks istikrar politikaları da denilen arz yanlı politikalar gündeme gelmiştir244.

Heteredoks istikrar politikalarının asıl amacı, kronikleşen yüksek enflasyonu kısa dönemde makul düzeylere düşürmek ve bunun sürekliliğini sağlamaktır. Böyle bir politika ortodoks programın sıkı para, maliye ve sabit kur politikaları ile geçici fiyat ve ücret kontrolleri bütçe açıklarının kapatılması amacıyla kamu kesiminin disipline sokulması ve bütün bunların tamamlayıcı olarak parasal reform uygulamalarını içerir. Fiyatların dondurulması olan bu kontroller, yüksek enflasyonu hızlı bir şekilde aşağıya çekmek ve işsizlik maliyetlerinin azaltılması için kullanılan araçlardır. Amaçlara ulaşıldıkça bu kontroller kademeli olarak kaldırılır ve politikalara ortodoks yöntemlerle devam edilir245.

Heteredoks istikrar politikaları genellikle aşağıdaki önlemlerden oluşur.

- Fiyat ve Ücret Kontrolleri: Heteredoks istikrar programlarında genellikle

toplumsal anlaşma çerçevesinde fiyatların veya fiyat artışlarının en azından bir bölümünün dondurulması söz konusudur. Ücret ve fiyat kontrolleri ya azalan bir enflasyon tahmini ile yavaş yavaş yapılır ya da fiyatlar, ücretler ve döviz kurunun dondurulması ile gerçekleşir. Bu politikaların uygulanması ilk anda dengede olmayan piyasalarda karaborsanın ortaya çıkmasına ya da bazı durumlarda aşırı arza neden olur. Bunun önlenmesi için politikalar uygulanmaya konmadan önce görece fiyat ve ücret

243

İlker Parasız, İktisada Giriş, s. 46-47 244

H. Gülalp, a.g.e., s. 103 245

ayarlamaları yapılır246. Fiyat ve ücretlerin dondurulması sırasında ortaya çıkan diğer bir sorun politikanın uygulanma süresidir. Süre uzun olduğunda bireylerin enflasyon hafızaları tümüyle silinebilir ve var olan göreli fiyat bozuklukları daha da artabilir Sonuçta uygulanan heteredoks istikrar politikaları çerçevesinde fiyatların, ücretlerin ve karların dondurulması önlemlerinden alınan sonuçlar belirsizlik arz etmektedir. Dolayısıyla fiyat, ücret ve döviz kurunu dondurma politikaları birkaç aydan fazla sürdürülememekte ve her defasında toplumsal baskının artması nedeniyle şok önlemlerden vazgeçilmektedir. Çünkü fiyatların dondurulması yapısal reform sürecinin durdurulması anlamına gelir. Buna ek olarak fiyat ve ücretlerin dondurulması kaynak etkinliğini azaltır. Bu nedenle ücret ve fiyatların dondurulması politikaları sadece hükümetlere uzun vadeli yapısal uyum politikalarının hazırlanıp yürürlüğe konulabilmesi için gereksinim duyulan zamanı kazandırmaktadır247. Maliye politikaları heteredoks istikrar politikalarına göre kronik enflasyon bütçe açığına yol açar. Öncelikle bütçenin farklı kademeleri enflasyondan farklı oranlarda etkilenecektir. Bu nedenle heteredoks politikalar ortaya çıkan bütçe açıklarının kapatılması için kamu harcamalarının kısılması yerine kamu kesiminde üretilen mal ve hizmetlerin fiyatlarının arttırılmasını, bunlara uygulanan sübvansiyonların azaltılmasını ve dolaylı vergilerin arttırılması yoluyla kamu gelirlerinin arttırılmasını savunmaktadır248. Kamu gelirlerinin arttırılması yolunun seçilmesi, kamu gelirlerinin toplam talep üzerindeki çoğaltan etkisinin küçük olmasıdır.

- Parasal Reform: Heteredoks istikrar politikalarının araçlarından biri de parasal

reformdur. Parasal reformun esas olarak iki amacı vardır. Birincisi, yüksek enflasyon ortamında yapılan tüm sözleşmeleri sıfır enflasyon olasılığına göre düzenlemek, diğeri de politikalara inandırıcılığı sağlamaktır249. Belirsizlik sürecini yaratan yüksek enflasyon ortamında yapılan tüm sözleşmeler kısa dönemli de olsa, sözleşmelerin yapıldığı anda var olan enflasyon beklentisini yansıtan fiyatlara göre veya nominal faiz haddine göre yapılacaktır. Parasal reformun bir diğer amacı da parasal kurumlarda, enflasyonist finansmandan radikal bir kopuşu sağlayacak dönüşümün

246

Oğuz Esen, “Yüksek Enflasyon ve Heteredoks İstikrar Programları”, İktisat Dergisi, Sayı: 290, IMFC Yayını, İstanbul, 1989, s. 18.

247

İlker Parasız, Makro Ekonomi..., s. 48-49. 248

Oğuz Esen, “Yüksek Enflasyon ve Heteredoks...”, s. 19 249

gerçekleştirilmesidir. Bunun için bütçe açığının finansmanı amacıyla para basımına son verildiği ilan edilmelidir. Fiyat istikrarının sağlanmasından sonra paraya olan talep artacaktır. Heteredoks şok politikalarını uygulayan ülkelerde gözlenen yüksek faiz oranları, faizlerin piyasaya bırakılması yerine bilinçli olarak yüksek tutulmasındandır. Bununla hem spekülatif mal talebi önlenmeye çalışılmakta hem de sabit döviz kuru üzerindeki spekülatif baskılar azaltılmaktadır250.

- Döviz Kuru Politikaları: Heteredoks istikrar politikalarının önemli bir

değişkeni de sabit döviz kuru uygulamasıdır. Özellikle program uygulamasının birinci safhasında fiyatlar ve ücretler dondurulduğunda, döviz kuru sabitleştirilmektedir. Bu politikadan amaç, döviz kuru düşüş beklentilerini kırmaktır. Bu politikaya Çıpa politikası da denilmektedir251. Fiyat, ücret ve döviz kuru kontrolleri küçük değişikliklerle tüm heteredoks uygulamalarda görülmektedir. Eğer gerçekleştirilen fiyat, ücret ve döviz kuru kontrolleri ile enflasyonun önüne geçilemezse kur ayarlamaları gerekecek, ancak hükümet döviz kurunda aşırı değer artışı oluncaya kadar kur ayarlamasını geciktirmeye çalışacaktır. Toplum ise bu sırada devalüasyon beklentisine girecektir. Devalüasyonlar hükümetin istikrar programını sürdürme konusunda kararlılığını gölgeleyen sinyaller vermekte ve dolayısıyla ulusal paranın aşırı değerli olmasından kaynaklanan maliyetlere hazır olmadığını, aksine enflasyonun yeniden hızlanmasına yol açtığını göstermektedir252.

Heteredoks istikrar programlarını özetleyecek olursak, enflasyonun kısa sürede aşağıya çekilmesini amaçlayan, işsizliğe neden olmadan, yapısal sorunları çözmek için, uzun vadeli istikrar programlarına ortam hazırlamaktır. Toplum tarafından da destek bulacak gelir arttırıcı politikalarla bütçe açıklarını kapatacak uygulamalara kavuşturulmasıdır. Heteredoks programların en önemli eksikliği, uygulanan şok programın fiyat dondurmalarının üretim daralmasına, dondurulan fiyatların serbest bırakılmasıyla birlikte fiyatların aşırı yükselmesi, ülkede enflasyonun yükselmesine zemin hazırlayabilecektir253.

250

Oğuz Esen, “Yüksek Enflasyon ve Heteredoks...”, s. 19-20 251

İlker Parasız, Makro Ekonomi.., s. 40 252

Suat Oktar, “Seçim Ekonomisi Ya da Ekonominin Politizasyonu”, Banka Ekonomik Yorumlar

Dergisi, Nisan, 1996, s. 39

253

Deniz Gökçe, “Paranın Politikası”, İşletme ve Finans Dergisi, Yıl: 6, Sayı:59 – 60, Şubat – Mart, 1991, s. 83