Hazinenin Yapısı ve Kapsamı

Osmanlı mali idaresi, hazine adı verilen kuruluşlar üzerine oturtulmuştur. Hazine anlayışı yüzyıllar boyunca karışık uygulama dönemlerinden sonra olgunlaşarak maliye dairesi haline gelmiştir. Kuruluşundan III. Selim zamanına kadar hazine iç ve dış hazinelerden, III. Selim’den itibaren Tanzimata kadar iç ve dış hazinelerin yanı sıra ihtiyaçlar dahilinde oluşturulan diğer hazinelerden meydana gelmektedir (Öner, 2005:170).

III. Selim Öncesi Hazine

1. İç Hazine (Hazine-i Enderun, Hazine-i Hassa)

2. Dış Hazine (Hazine-i Âmire, Miri hazine, Divan-ı Humayun Hazinesi, Hazine-i Birun, Taşra Hazinesi)

III.Selim ve Sonrası Hazine

1. Hazine-i Âmire (1362-1840) 2. İrâd-ı Cedid Hazinesi (1793-1807) 3. Zahire Hazinesi (1795-1839)

4. Tersane-i Âmire Hazinesi (1805-1840) 5. Mukataat/Mansure Hazinesi (1827-1840) 6. Redif Hazinesi (1834-1838)

1.1.2.1.1.1. İç Hazinenin Yapısı ve İşleyişi

“Enderun Hazinesi” veya “Hazine-i Hassa” adlarıyla da anılan Osmanlı padişahlarının altın ve gümüş olarak nakit parası ile mücevherlerinin saklandığı ve yönetildiği diğer bir deyişle padişahların özel gelirine iç hazine denilmektedir.

Padişahın özel gelirlerinin toplandığı ve Enderun Mektebi odalarından hazine koğuşu askerlerince korunan Hazine-i Hassa, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) zamanında kurulmuştur. Belirli gelirler iç hazineye alınır, çeşitli değerli eşyalar burada korunur. İç hazineden çıkışlar padişahın emriyle yapılır. Bu hazine padişah için bir

örtülü ödenek rezervi şeklinde kullanıldığı gibi dış hazinede darlık olunca iç hazineden ödünç para verilir ve dış hazinede gelirler toplanınca bu para yine iade olunur. Örneğin, tımarlılar sefere giderken mevsim icabı mahsullerini ve gelirlerini daha elde etmedilerse kendilerine iç hazineden borç verilir (Tabakoğlu, 1985: 35-36).

İç hazinenin gelirleri (Terzi,2000: 3):

• Her ay Divân-ı Hümâyundan verilen 50.000 kâmil akçe, • Padişah haslarıyla malikane gelirleri,

• Darphâne faizleri,

• Padişaha devlet bütçesinden verilen ödenekler,

• Gerek veraset gerekse el koyma yoluyla padişahın servetine katılan memur malları,

• Muhallefât ve müsâdere gelirleri, • Her yıl dış hazinenin gelir fazlası, • Gerektiğinde kesilen yeni sikkeler,

İç hazinenin giderleri (Öner, 2005:178): • Harem aylıkları,

• Fitreler ve padişahın verdiği çeşitli bahşiş ve sadakalar, • Surreler 3

• Yabancı devlet hükümdarları başta olmak üzere çeşitli kişilere verilen hediyelerdir.

İç hazine merkez hazinenin talep etmesi durumunda buraya gerekli kaynağı borç olarak aktarırdı. Bu hazine uzun yıllar bir kredi kurumu görevini üstlenmiş ve bir şekilde merkezi hazinenin ihtiyacına cevap vermeye çalışmıştır. 1683 yılından itibaren

3 _{Surre: “Para kesesi” anlamına gelen “surre”, Hac münasebetiyle her yıl Mekke ve Medine’ye yollanan}

para ve hediyeleri ifade etmektedir. F.Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 2015, s.1125

artan mali sorunlarla birlikte iç hazineden verilen borç miktarında önemli artışlar olmuştur (Akar, 2001: 100-101).

Padişahlar iç hazineden genel olarak çok önemli bir ihtiyaç olmadıkça dış hazineye avans vermeye izin vermezdi. Aslında bu hazine gerektiğinde savaş yıllarında yaşanan buhranları önlemek için düşünülmüş ancak daha sonra kuruluş sebebi unutulup bir özel hazine gibi idare edilmeye başlanmıştır (Sahillioğlu, 1969: 94).

Tablo-1.2:İç Hazine (Enderun Hazinesi, Hazine-i Hümâyun, Hazine-i Hassa)

Tarih Mali Gelişme İdaresi

1299-1840 Ceyb-i Hümâyun Hazinesi (Padişahın özel hazinesi), Bodrum Hazinesi, Çilhâne Hazinesi, Has Oda Hazinesi, Has Ahur Hazinesi

Ak Hadım Ağası

1840-1847 Kimi istisnalar dışında, gelirleri Maliye Hazinesi’ne aktarılmış, Padişah ve sarayın giderleri için Maliye Hazinesi’nden tahsisat-ı seniye verilmeye başlanmıştır.

Darphâne Nezareti

1847-1909 Ceyb-i Hümâyun adı Hazine-i Hassa olarak değiştirilmiştir. 1850’de Darphâne Nezareti’nin adı Hazine-i Hassa Nezareti olmuştur.

Hazine-i Hassa Nezareti

1909-1924 - G enel Müdürlük

Kaynak: İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, 1988a, s.332-333

İç hazineyle “Hazinedarbaşı” denilen ve sonraları “Hazine Kethüdası” adı verilen sarayın yüksek bir görevlisi ilgilenmektedir. Bu görevli yıl sonunda, ilgililerin düzenlediği gelir-gider çizelgesi sonucunda elde edilen gelirin kalanını “Hazine-i Birun” dan alarak bu hazineye aktarır (Belin, 1999:156). Sarayın iç bölümlerinden birinde saklanan iç hazine;

• gerektiğinde sikke basılmak üzere darphâneye gönderilen çeşitli eşyaları ve sikke çubuklarını muhafaza eden “Bodrum hazinesi”, şal, kuşak, entari ve çok kıymetli kumaşlar, hediye olarak gelen eşyalar, sultan ve şehzâde doğumları sebebiyle takdim edilen hediyeler ve değerli muhallefat eşyasının bulunduğu “Çilhâne Hazinesi” ve “Has oda Hazinesi” ile (Devellioğlu, 2015:474),

• Kıymetli koşum takımları vb.lerinin saklandığı“Has Ahur” ve padişahların özel harcamalarını karşılamak için kurulan “Ceyb-i Hümâyun” hazinelerinden oluşmaktadır (Tabakoğlu, 1985:35).

1.1.2.1.1.2.Dış Hazinenin Yapısı ve İşleyişi

1793 yılına kadar Osmanlı devletinde hazine denilince merkezi devlet hazinesi yani dış hazine anlaşılırdı (Cezar, 1986:151). “Hazine-i Âmire”, “Taşra Hazinesi”, “Hazine-i Birun”, “Miri Hazine” veya “Divan-ı Humayun Hazinesi” adlarıyla da anılan dış hazine, yönetim sorumluluğu sadrazamın ve defterdarın üzerinde olan, ruznamçe kalemi tarafından kayıtları tutulan, devlet gelirlerinin toplandığı ve belirli kanunlarla ilgili yerlere harcandığı esas hazine konumundadır (Parlak ve Parlak, 2012:23). Bu hazinenin gelir ve giderleri devletin bütçesini diğer bir deyişle devletin gelir ve giderlerini oluşturmaktadır. Dış hazinenin sorumlusu Baş defterdardır. Dış hazineden yapılacak ödemeler defterdarın imzasıyla sadrazama sunulmakta ve onun “pençe4_{”denilen bir nevi ödeme emri ile harcamaların yapılmasına izin verilmektedir} (Giray, 2001:154). Aksi halde ödeme yapılmaz.

4_{Pençe: Padişahlardan başka sadrazam, vezir ve Beylerbeyilerin tuğraya benzer alametlerine verilen}

Tablo-1.3:Dış Hazine (Hazine-i Âmire, Maliye Hazinesi, Devlet Hazinesi)

Tarih Mali Gelişme İdaresi

1362-1835 Başdefterdar

(Şıkk-ı Evvel Defterdarı) 1835-1838 Hazine-i Âmire ile Darphâne-i Âmire

birleştirildi.

Darphâne-i Âmire Defterdarı

1838-1839 Hazine-i Âmire Darphâne idaresinden ayrıldı ve Mansure Hazinesi’ne bağlandı. Mansure Defterdarlığı Maliye Nezareti’ne dönüştürüldü.

Maliye Nâzırı

1839-1840 Maliye Nezareti, Hazine-i Âmire ve Mukataat Hazinesi olmak üzere iki defterdarlığa ayrıldı

Hazine-i Âmire Defterdarı

1840 Hazine-i Âmire Mukataat Hazinesi ile

birleşti ve Hazine-i Âmire oluşturuldu.

Hazain-i Âmire Defterdarı

1840-1922 Hazine-i Âmire ve Maliye Hazinesi Hazine-i Celile-i Maliye olarak birleştirildi.

Maliye Nâzırı

Kaynak: İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, 1988a, s.333

Dış hazinenin gelirleri arasında mukataa ve iltizam yoluyla verilen yerlerin gelirleri, cizye, haraç vergisi, avârız, ağnam, vb. vergiler ve padişahın vakıfları dışındaki vakıflardan sağlanan gelirler yer almaktadır. Ayrıca dış hazinede para kalmayınca, sadrazamın kefaleti, defterdar ve kazaskerlerinin gözetiminde, iç hazineden dış hazineye para aktarımı yapılmaktadır (Giray,2001:137).

Bu gelirler, defterdarlıkta bulunan muhasebe-i evvel, cizye muhasebesi, Haremeyn muhasebesi, İstanbul mukataası, Bursa mukataası vb. adı altındaki kalemlere yazılır. Bununla birlikte hazineden maaş verilmeden taşrada kendilerine bırakılan arazilerin gelirleriyle hizmet gören tımarlı sipahiler, salyaneli yerler ile yurtluk ve ocaklık yerlerin gelirleri, has ve arpalık sahipleri merkeze gönderilmediğinden bunlar hazinenin gelirleri arasında görülmez. Devletin mali durumunun henüz kötüleşmediği dönemlerde, savaş bile olsa genellikle hazineye başvurulmaz. Dış hazineden toplanan gelirlerden yapılan harcamalar arasında;

merkezde yeniçeri ve sipahilere verilen ulufeler, askeri ve sivil yöneticilere tahsis olunan ödenekler, cülûs bahşişleri, savaş gemileri ve tersanelerin masrafları yer almaktadır. Bu harcamalar dışında eğer dış hazinede para kalırsa artanı cami, medrese, köprü, han, hamam gibi bina yapımında kullanılır (Öner, 2005:171).

Dış hazineye girecek olan meblağ veznedar başı tarafından veznedarlar, ruznamçeciler, sergi Nâzırı, sergi katibi ve çadır mehterbaşıları huzurunda teslim alınırdı. Teslimatı yapan kişiye de ruznamçeden pusula verilir. Gün bitiminde hazineye giren ve çıkan meblağın muhasebesi yapılır. Bu işlem sırasında veznedarbaşıdaki mevcut nakit ile pusulalar karşılaştırılır ve veznedar başıda gerekli harcamalar için 4-5 kese bırakıldıktan sonra geri kalan miktar hazineye konularak mühürlenirdi (Kütükoğlu, 1994:524).

1.1.2.1.1.3.Çok Hazineli Dönem (1793-1840)

1793 yılına kadar merkez maliyesinde Hazine-i Âmire (Dış Hazine) devletin tek hazinesi iken 1793 yılında İrad-ı Cedid Hazinesi’nin kurulması ile birlikte Osmanlı maliyesinde tek hazine ve tek defterdar düzeni sona ermiş ve çok hazineli döneme geçilmiştir. İrad-ı Cedid Hazinesi’nin ardından III. Selim zamanında Zahire (1795) ve Tersane (1805) hazineleri kurulmuş ve bu hazinelerin her birinin başına ayrı birer defterdar getirilmiştir (Ağar, 2007:378). Böylece, III. Selim döneminde defterdarlık sayısı dörde çıkmıştır (Cezar, 1978:361).

Şekil-1.1: Çok Hazineli Dönem (1793-1840)

Hazine Yöneticisi

• Hazine-i Âmire (Miri Hazine) : Başdefterdar (Şıkk-ı Evvel Defterdarı) • İrâd-ı Cedid Hazinesi : İrâd-ı Cedid ve Şıkk-ı Sani Defterdarı • Tersane-i Âmire Hazinesi : Tersane Nâzırı ve Şıkk-ı Sâlis Defterdarı • Zahîre Hazinesi : Zahire Nâzırı ve Şıkk-ı Râbi Defterdarı

1.1.2.1.1.3.1.İrâd-ı Cedid Hazinesi

III. Selim askerlikte köklü bir yenilik yapmak için Nizâm-ı Cedid ordusunu kurunca bu ordunun giderlerini karşılamak amacıyla, 2 Mart 1793’de (19 Receb 1207) bağımsız bir hazine kurulmasına karar vermiştir. Bu kurulan hazineye de İrâd-ı Cedid Hazinesi denilmiştir (Terzi, 2000:6). İrâd-ı Cedid Hazinesi'nin geliri, ayrı bir İrâd-ı Cedid Nizâmnamesi ile düzenlenmiş ve daha sonra gelir kaynaklarının hazineden ayrılmasına karar verilmiştir. Bu hazinenin korunmasına ve kayıtlarına çok önem

Çok Hazineli Dönem Hazine-i Âmire: Başdefterdar (Şıkk-ı Evvel Defterdarı) İrâd-ı Cedid Hazinesi: İrâd-ı Cedid ve Şıkk-ı Sani Defterdarı Tersane-i Âmire Hazinesi: Tersane Nâzırı veŞıkk-ı Sâlis Defterdarı Zahîre Hazinesi: Zahire Nâzırı ve Şıkk-ı Râbi Defterdarı

verilmiş, idaresi için Nizâm-ı Cedid'in en büyük amiri olan kişi İrâd-ı Cedid defterdarı olarak görevlendirilmiştir.

İrâd-ı Cedid kanunnamesiyle şu kurallar getirilmiştir (Öner,2005:186):

• Daha önceleri darphânece idare olunan miri ve Harameyn mukataaları ile tımarların idare ve iltizam işlerinin İrâd-ı Cedid hazinesine devredilmesi,

• Mirasçısı olmayan bir kimseden devlete kalan eshamın bu hazinece alınması ve mahlulat faizlerinin yeni hazineye tahsisi,

• Başta pamuk resmi, yapağı, tiftik resmi gibi Hazine-i Âmirece idare ve tahsil olunan veya yeni kurulan bazı mukataaların bu hazineye bağlanması,

III. Selim, Nizâm-ı Cedid olarak adlandırılan yenilikleri gerçekleştirebilmek için boşalan tımarların çoğunu mukataa haline getirmiş ve Darphâne Müdürlüğü’ne bağlamıştır. Bu yolla gereksinim duyulan parayı karşılamayı amaçlamıştır. İrâd-ı Cedid hazinesine gelir sağlamak söz konusu olduğunda bazı sancakların yönetiminden elde edilecek gelirler, adı geçen hazineye bırakılmış ve bu gibi yerlerin yönetimi için hazinece mütesellimler atanmıştır (Sarıbey, 2006:17).

İrâd-ı Cedid Hazinesi’nin giderleri arasında Hazine-i Âmire ve Darphâne’ye yapılan ödemeler, Nizâm-ı Cedid askerinin maaş ve tayinatları için yapılan ödemeler ve esham alım-satımındaki harcamalar ve inşa ve imar giderleridir (Terzi, 2000:7).

İrâd-ı Cedid kanunlarına göre İrâd-ı Cedid defterdarına verilen günlük gelir ve gider pusulaları ay sonunda incelenerek üç nüsha halinde aylık defter düzenlenmektedir. Bu nüshalar, Babıali'ye, Başmuhasebe’ye ve Ruznamçe Kalemi'ne verilmekte ve yıl sonunda bilanço çıkarılmaktadır. Gelir fazlası olan para Darphâne-i Âmire'deki özel İrâd-ı Cedid hazinesine aktarılır (Cezar, 1986:236).

Kabakçı Mustafa Paşa isyanı sonucunda Sultan III. Selim'in tahttan indirilmesiyle Nizâm-ı Cedid bozulmuş ve bu nedenle hazine de kaldırılmıştır (Shaw, 1971: 386).

1.1.2.1.1.3.2.Tersane-i Âmire Hazinesi

Tersane Hazinesi, Tersâne-i Âmire ve donanmaya Hazine-i Âmire'ce verilen gelirlerin bağımsız ve daha iyi idare edilmesi amacıyla 6 Şubat 1805 (6 Zilkade 1219) tarihinde kurulmuştur. Diğer bir amaç ise uzun vadede yeni bir yatırım yaparak Osmanlı Devleti'nin denizlerde yeniden söz sahibi olmasını sağlamaktır. Hazinenin yöneticisi Şıkk-ı Salis defterdarı idi (Cezar, 1978:362).

Tersane hazinesine tahsis edilen başlıca gelir kalemleri (Öner, 2005:183);

 Cizye, avârız ve mukataat-ı miriye (iltizama verilen) malları (eskiden Hazine-i Âmire’ye ait olan gelir kalemleridir),

 Mizan-ı harir (ipek kantarı) resmi,

 İrâd-ı Cedid hazinesinden devredilen kalemler,

 Derya kalemi5 _{zeamet ve tımarları ile kalyoncu (deniz eri) vergisi.}

Tersane hazinesinin belli başlı giderleri ise (Gencer, 1985:116):

• Gemi donanım, onarım ve yapım giderleri, • Maaş ödemeleri ve tayinat masrafları,

• Tersaneye gerekli malzemeler için yapılan harcamalardır.

1821 yılına kadar Tersane hazinesi, donanma ve tersane ile ilgili masrafların finansmanında ve kendisine tahsis edilen gelirlerin toplanması ve idaresinde başarılı olurken, 1821’den itibaren açık vermeye başlamış ve Tanzimat’ın ilanından sonra Maliye Hazinesi kurulunca tersane masraflarının önemli bir kısmını bu hazine üstlenmiştir. Böylece Tersane Hazinesi fonksiyonunu kaybederek kendiliğinden son bulmuştur (Cezar,1986:234).

5 _{Derya Kalemi: Kaptanpaşa eyaletine bağlı sancakların zeamet ve tımar tevcihatına, mensuhat}

(müsellem ve yörük askerleri gibi lağvedilen sınıflardan boş kalan tımarlar) askerlerine ait muamelelere ve bunların malî işlerine bakan kalemdir. Bkz. K. Kepecioğlu, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Temel Terimleri Sözlüğü, 21. Yüzyıl Yayınları: 9, Tarih Serisi: 4, Ankara

1.1.2.1.1.3.3. Zahire Hazinesi

Zahire hazinesi, III. Selim döneminde 19 Eylül 1795 (5 Rebiülevvel 1210) tarihinde, İstanbul şehrinin iaşesi ile ilgili konulardaki bazı aksamalar ve zaman zaman ortaya çıkan kıtlıkların giderilerek zahire temininin düzenli bir hale getirilmesi amacıyla kurulmuş ve varlığını Tanzimat’a kadar sürdürmüştür (Terzi, 2000:7). Zahire hazinesinin kurulmasından sonra zahire toplama, saklama ve dağıtma işi tüccar tarafından değil devlet tarafından yapılmaya başlanmıştır (Karal, 1988:62).

Zahire hazinesinin günlük hesapları veznedar ve sergi halifesi tarafından tutulur ve her akşam sergi pusulaları Zahire Nâzırı ve Başdefterdara verilir. Ödemelerde sadrazam ve başdefterdarın yanı sıra Nâzırın da ödeme evrakının arkasına sahh6 _{çekmesi gerekmektedir (Kütükoğlu, 1994: 528).}

Zahire hazinesi çeşitli aşamalardan geçerek varlığını Tanzimat’a kadar sürdürmüş ve Tanzimat döneminde hazinelerin Maliye Hazinesi adı altında tek bir hazinede birleştirilmesi sırasında, buraya dahil edilmiştir (Terzi, 2000:8).

1.1.2.1.1.3.4.Mukataat/Mansure Hazinesi

Osmanlı Devleti’nin mali organizasyonu ve usulleri, XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren askeri alanda yapılan yeni düzenlemeler sonucu değişmiştir. Yeniçeri, Acemi, Bostancı ve Kapıkulu Süvari ocaklarının lağvedilmesi, Asâkir-i Mansûre- i Muhammediye adlı yeni bir ordunun kurulması ve tımarlıların bu orduya bağlanması, merkez ve eyâlet ordularının tek ve düzenli bir ordu halinde birleştirilmesi gibi düzenlemelerle askeri teşkilâtın merkezileşmesi, mali teşkilâtın da merkezileşmesini zorunlu kılmıştır (Kırmızı, 2003:97). Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye’ye subay yetiştirmek üzere “Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye” açılmıştır (Karal, 1988:151).

6 _{Sahh Çekmek: Sahh kelimesi sözlükte “uygun, doğru” anlamına gelir. Osmanlı bürokrasisinde}

özellikle sadrazamın görüp doğru ve uygun bulduğu bürokratik işlemlerin üzerine bizzat kendisinin yazdığı işareti ifade eder. Bu işaretin konulmasına “sahh çekmek” denilir ve kalın bir kalemle yazılırdı. Bkz. N. Özcan,”Sah”, İslam Ansiklopedisi, TDV Yay. C.35, 2008. s.490

II. Mahmut döneminde Anadolu, Maraş, Sivas ve Adana eyâletleri Mukataat Hazinesi’ne bağlanmış ve bu hazine tarafından atanan vali ve mutasarrıflar tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Ayrıca Hamid, Teke, Eskişehir, Hüdavendigar, Aydın, Niğde, Bolu, Kastamonu, Viranşehir, Ankara, Saruhan, Çankırı, Çorum, Beyşehir, Kırşehir, İçel ve Kocaeli sancakları da aynı hazineye bağlı olup mütesellimleri doğrudan doğruya hazine tarafından atanmaktadır. Bununla birlikte adı geçen sancaklardan bir kısmı yönetimde istikrarın söz konusu olmaması nedeniyle 1832’de Mansure Hazinesi’ne bağlanmıştır (Sarıbey, 2006:17).

Asâkir-i Mansûre masraflarının finansmanı için yeni kaynak arayışına giren devlet, penbe (pamuk) resmi, ağnam, cizye, ihtisâb resmi, damga, reftiye7_{, çeşitli} mukâtaat ve emlak-ı Hümâyun gelirini buraya bağlamıştır. Zaman içerisinde Mansûre askerlerinin gelir-gider işlerinin yürütüldüğü Mukâtaat Hazinesi giderek büyümüş, Hazine-i Âmire’ye bağlı bir şube olmaktan da çıkarak Şubat 1827 (Receb 1242) tarihinde Mukâtaat Nezareti’ne dönüşmüştür (Terzi, 2000: 10). Ordu büyüdükçe gelir ve gider tahsisleri ve işlerin yoğunluğu da artmış bunun sonucunda işlemleri kolaylaştırmak amacıyla bu nezaret Aralık 1829 (Receb 1245) ikiye bölünmüştür: Hazine gelirleriyle ilgilenecek bir Mukâtaat Nâzırlığı kurulmuş, hazine giderlerinin idaresi ise Masârifat Nâzırı’na bırakılmıştır (Akyıldız, 1993: 93-94).

Mukataat Nezareti 1 Ağustos 1834 (25 Rebiülevvel 1250) tarihinde defterdarlığa dönüştürülmüş, Mukâtaat Hazinesi’nin adı Mansûre Hazinesi olmuş, Nâzır’a da “Asâkir- i Mansûre-i Muhammediye Hazinesi Defterdarı” ünvanı verilmiştir (Uzunçarşılı, 1988a: 374; Cezar,1986: 262-264).

1.1.2.1.1.3.5.Redif Hazinesi

1 Ağustos 1834 tarihinde Asakir-i Mansure-i Muhammediye’nin yedeği olarak bir askeri birime ihtiyaç duyulmuş ve yürürlüğe giren Redif nizâmnamesi ile Redif

7 _{Reftiye: Osmanlı İmparatorluğu'nda Tanzimat’a (1839) kadar memleketten çıkarılan eşyadan alınan}

vergi. Bkz. F.Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2015, s.1032

teşkilâtı kurulmuştur (Shaw, 1982: 73). Kurulan bu teşkilatta yer alan redif askerinin hesaplarına bakmak üzere Mansure hazinesine bağlı olarak bir Redif hazinesi oluşturulmuştur. “İane-i cihadiye” adıyla bir vergi konularak redif askerlerinin maaşlarının ödenmesi ve elbise, silah vb. ihtiyaçları giderilmeye çalışılmıştır. 1838 yılında Maliye nezaretinin kurulması esnasında Mansure Hazinesi Darphâneden ayrılan Hazine-i Âmire ile birleştirilmiştir. Mansure Defterdarlığındaki defterdarlık deyimi Nezarete dönüştürüldü ve Maliye Nezareti kurulmuştur. Mukataat Hazinesi ve Defterdarlığı 8 Haziran 1839 (25 Rebiülevvel 1255) tarihinde yeniden ortaya çıkmıştır. Ancak kısa bir süre sonra 20 Ocak 1840 (15 Zilkade 1255) tarihinde Mukataat Hazinesi ve Defterdarlığı lağvedilmiştir. Bu sırada iltizam usulü de kaldırılmıştır (Öner, 2005:185; Cezar, 1986: 259-277).

1.1.2.1.2. Maliye Daireleri ve Teşkilatlanma Esasları

Maliye daireleri, Osmanlı’da Bab-ı Defteri, Defterhâne-i Âmire veya defterdarlık kapusu gibi ünvanlarla bilinir. Gelirlerin toplanıp dış hazineye teslimi ve bunların harcamaya dönüşme aşamaları, gelirlerin veya giderlerin özelliğine göre değişen maliye daireleri veya kalemleri tarafından yapılır. Bu daireler devletin merkezi maliye teşkilâtını oluşturmaktadır (Tabakoğlu, 1985:40).

1.1.2.1.2.1. Taşra Maliye Teşkilâtı

Osmanlı Devleti’nde taşra yönetim organizasyonu, zincirleme olarak pek çok sistemin birbirine bağlı olduğu ve pek çok hizmetin gördürüldüğü komple bir teşkilât idi. Vergi toplama, asker sağlama gibi amaçlarla sınırları belirlenen klasik dönem sancak yapısı devlet hazinesine gelir sağlamak için bir değişim sürecinden geçmiştir (Başarır, 2011:23).

Osmanlı Devleti’nde merkezdeki başdefterdarlığa bağlı ayrı bir maliye teşkilâtı bulunmamaktadır. Tımar teşkilâtına bağlı yerlerin vergilerini tımar ve zeamet sahipleri kendileri toplar ve bunları hazineye göndermezler kendi maaşları olarak kullanırlar. Bununla birlikte has olarak verilen yerlerin gelirleri ile hazineye ait gelirler

mütesellim, âyan veya voyvoda gibi kişilerce toplanır ve elde edilen gelirler ya bu kişileri görevlendiren kişilere ya da hazineye gönderilir (Ağar, 2007:395).

Devletin taşradaki mali organizasyonun teşkilât olarak gelişimini yansıtan en önemli göstergelerden biri eyâletlerde defterdarlıklar kurulmadan önce merkezi hazineye karşı sorumlu olan ve “mal”, “tımar” ya da “hazine” defterdarı adı verilen görevlilerin mevcut olmasıdır. Bunların bulunması ise eyâletlerin ortaya çıkmasıyla yakından ilgilidir. XV. yüzyılın ortalarına kadar Rumeli, Anadolu ve Rum olmak üzere sayısı üçü bulan eyâletler, XVI. yüzyılın ilk yarısında diğer bir deyişle Kanuni devrinde sekiz ve yüzyılın sonunda otuzu aşmıştır. Bu sayılar Osmanlı maliye teşkilâtının ve bürokrasisinin merkezden taşraya doğru geliştirdiği organizasyon ağını göstermesi açısından önem arz etmektedir (Özvar, 1999:1606). Mal defterdarı Anadolu’da XIV. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmış ve pek çok kaynakta bir maliye görevlisi ünvanı olarak geçmiştir. Eyâlet defterdarlıkları kurulduktan sonra da eyâlet defterdarları için kullanılan bir ünvan olmuştur8 (Aydın ve Günalan, 2007:59).

Taşra teşkilatında yer alan mal ya da hazine defterdarlıkların temel görevi, örgütlendikleri eyâlet sınırları içinde devlet hazinesinin doğrudan kontrol ettiği miriye ait gelir kaynaklarını denetlemektir (İnalcık, 1994:84). Diğer bir deyişle bunlar devlete ait malların havass-ı hümayundan9 tahsili, hesaplanması ve merkeze gönderilmesi ile görevliydiler. Mal defterdarlarının devlet adına tahsil ettiği tımar sistemi dışındaki aynî ve nakdî gelirler arasında; cizye, bac, tuzlalar, gümrük resimleri, madenler, darphâneler, hamamlardan tahsil edilen vergiler ve tahıl ve çeltik vergisi

8_{Gerek Fatih öncesi dönemde ve gerekse onun döneminde fethedilen Anadolu beyliklerine ait idari}

bölgeler sancak haline getirilerek Osmanlı idaresine bağlandığında bu beyliklerde mevcut mali sistem Osmanlılar tarafından devam ettirilmişti. Beyliklerin mali sistemi ise İlhanlı ve Selçuklu etkisi altında şekillenmişti. İ.H.Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, 1988a, s. 325-6.

9 _{Havass-ı Hümayun: Osmanlı İmparatorluğunun yükselme döneminde fethedilen topraklardan devlet}

hazinesine ayrılan kısım. Her yer zaptedildikçe, toprak; timar, zeamet ve has adıyla üç sınıfa ayrılırdı. Bkz. F.Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, 2015,s.396

bulunmaktadır10_{(Aydın ve Günalan:2007:61). Tımar defterdarı ise, sancak ve tımar} rejiminin uygulandığı eyâletlerdeki tımar teşkilâtı dahilindeki yerlerde tımar sahiplerinin hisselerinin kaydını tutmaktadır. Zeamet sahiplerinin işlerine ise şehir kethüdası bakmaktadır. Sancak ve tımar rejiminin uygulanmadığı eyâletlerde ise mal ve tımar defterdarları bulunmamaktadır. Bunlar yerine merkezi hükümetin mali temsilcisi olarak bir defterdar o eyâlette görev yapmaktadır (Ağar, 2007:395).

XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı Devleti’nin yaşadığı nakit sıkıntısı sebebiyle uygulamaya koyduğu mali çözümler, zeamet ve tımar usulünün bozulmasına ve tımar sisteminin tedrici olarak bir dönüşüm içine girmesine yol

Belgede 18. yüzyılda Konya'nın mali yapısı ve merkez maliyesi ile ilişkisi (sayfa 42-72)