Çok eski bir yerleşim merkezi olan Konya’nın XII. yüzyılın başlarındaki nüfusunun 3-4 bin civarında olduğu buna karşılık Anadolu Selçukluların başşehri olmasından sonra, yüzyılın ortalarında 60.000’e yükseldiği görülmüştür (Tuş, 2001:120-121). Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nde XIV. yüzyılda yaşanan veba gibi salgın hastalıklarla nüfusu ve tarımsal üretimi XVII. yüzyıla kadar azalan bir seyir izlemiştir (Pamuk, 2003:154). Bu durum Konya şehrini de etkilemiştir. Özellikle Selçuklular’dan sonra Konya şehrinin nüfusu; hem salgın hastalıklar hem azalan tarımsal üretim hem de yaşanan kargaşa ortamı ve savaşlar nedeniyle gerilemiştir.
İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed’in Müslüman nüfusu sürgün yoluyla yerleştirme politikası kapsamında Konya, Aksaray, Larende ve Ereğli’den önemli miktarda Müslüman Türkü İstanbul’a sürüp getirdiği bilinmektedir (İnalcık, 2009:125). Bu uygulama doğal olarak Konya’nın nüfusunda bir azalmaya yol açmıştır.
XVII. yüzyıldan önceki dönemlere ait nüfus tespitlerinde tahrir kayıtları kullanılırken XVII. yüzyıl ve sonraki dönemlere ait nüfus tespitlerinde tahrir dışında farklı kaynaklar da kullanılmıştır (Muşmal, 2006: 204).
XVI. yüzyıl Osmanlı tahrir defterlerinde tespit edilen nüfus, “vergi nüfusu” olarak kabul edilen vergi alımına esas olan nüfustur. Ancak bu nüfus kadınları, kız çocukları ve vergi vermeyen yöneticileri içermez. Mufassal defterlerde bu vergi nüfusunu belirten tabirler arasında “hâne” veya “nefer” yer almaktadır. Bu tabirlerden hâne; bir çift öküzü ve bir çiftlik yeri olan çiftçi ailesini ifade ederken nefer ise toprağı
olan ya da olmayan, evli ya da bekar vergi mükellefi anlamına gelmektedir. “Hâne12” tabirinin kaç kişilik bir nüfusu ifade ettiği yapılan çalışmalarda değişkenlik göstermekte iken Anadolu ile ilgili çalışmalarda genellikle hâne karşılığında “5” katsayısının kullanımı yaygındır. Bunun nedeni ise XI. yüzyılda üç çocuk sahibi olan ailelerin oranının % 70 civarında olmasıdır. Bundan dolayı da Konya’nın nüfusu hesaplanırken de hâne karşılığında 5 nefer karşılığında ise 3,5 rakamı kullanılmıştır (Aköz, 2013:261).
Tablo-2.1: XVI.- XVIII. Yüzyılda Konya’nın Nüfusu
Yıllar Konya’nın Nüfusu
1500 3.400 1518 5.510 1539 7.107 1584 18.491 1641 21.630 1700-1750 22.235
Kaynak: A.Aköz, Konya, Konya Ansiklopedisi, 2013:261; Ö. Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara
ve Konya, 2012:67; İ.Sak, Konya Tarihi, Konya Ansiklopedisi, 2013:267; Y. Küçükdağ, Lale Devrinde Konya, 1989:73
1500 yılında Konya’nın 40 mahallesinde yaşayan 864 müslüman vergi neferinin toplam nüfusu yaklaşık 3.024 kişiye tekabül eder. Buna %10 yönetici ve kale muhafızları eklenince şehrin bu dönemdeki nüfusu 3.330 kişi olarak ortaya çıkar. Aynı dönemde gayrimüslimlerin nüfusu ise 70’dir. 1518 yılında Konya’nın 90 mahallesinde 1.432 vergi neferi yaşamaktadır. Bu tarihteki toplam tahmini nüfus 5.510 kişi civarındadır. 1518 yılında Konya nüfusu 1500 yılına göre %65’in üzerinde bir artış
12Hâne ile bir ailenin mi yoksa bir vergi kümesinin mi kast edildiği konusunda birbirinden farklı fikirler
ileri sürülmüştür. XVI. yüzyıldan itibaren hâne sahipleri birer avârız kelimesiyle nitelendirilen birer vergi ünitesi olarak kabul edilmiştir. Bazılarına göre hâne sadece avârızhanesine işaret etmekte ve avârızdan muaf olan kişiler de bu rakama dahil edilmektedir. Avârız vergilerinde 1 avârızhânesi 4-5 gerçek hâneye tekabül etmektedir. Bkz. H. Sahillioğlu, Avârız, TDVİA, C.4, İstanbul, 1991b,s.109.
göstermektedir. 1539’da mahalle sayısında bir miktar artış yaşanmış ve mahalle sayısı 101’e yükselmiştir. Bu tarihte 101 mahallede 1.788 müslüman vergi neferi yaşarken bu sayı nüfusa dönüştürüldüğünde yaklaşık olarak 6.900 kişiye tekabül etmektedir. 1539 yılında Konya’da yaşayan 6900 Müslüman nüfusa karşılık gayrimüslimlerin tahmini nüfusu 207 civarındadır (Aköz, 2013:261-262). 1584 tarihli Konya mufassal tahrir defterine göre Konya’nın tahmini nüfusu 18.491 civarındadır (Ergenç, 2012:67). Bu rakam Konya şehri için XVI. yüzyılın en yüksek nüfus düzeyini göstermektedir. Şehri merkezinde nüfustaki artışının başlıca nedeni kırsaldan bazı konar-göçerlerin ve perakende cemaatlerin veya çift sahibi evli erkeklere (hâne) göre herhangi bir bağımlılığı olmayan bekar erkeklerin iş bulmak amacıyla şehre gelip yerleştikleri söylenebilir (Aköz, 2013:261-262). Ayrıca bu nüfus o tarihte Konya’nınn hem yönetim merkezi oluşu, hem de çevresindeki kırsal kesim ile ekonomik ilişkileri bakımından önemli bir yerleşme merkezi özelliği taşıdığını göstermektedir (Ergenç, 2012:68).
XVII. yüzyıldan sonra kaynaklar değişmiş, tahrir defterlerinin yerini Şer’îye Sicilleri almıştır. Dolayısıyla nüfus tespitinde kullanılan verilerin niteliği de değişmiş, kaynaklarda “hâne” veya “nefer” yerini “avârızhânesi” denilen kayıtlar almıştır (Tuş, 2001:121). Şer’îye sicilleri doğrultusunda XVII. yüzyılın ilk yarısında Konya’da bulunan mahallelerin isimleri ve sayıları da büyük oranda tespit edilebilmektedir. 1641 yılında Konya’nın avârız listesine göre 111 mahallesi varken 1642 yılına ait bir avârız kaydında ise 114 mahallenin ismi yer almıştır. 1642 tarihli avârız kayıtları esas alındığında XVII. yüzyılın ortalarında, Konya şehrinde yaşayan Müslüman nüfusun 18.810 ve gayrimüslim nüfusun 2.820 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Konya’nın, XVII. yüzyılın ilk yarısında Müslim ve gayrimüslim toplam nüfusu 21.630’a ulaşmıştır (Sak, 2013:267). 1668 yılında ise mahalle sayısı 108’dir (Ergenç, 2012:68).
Ancak şehrin gerçek nüfusu yukarıda belirtilen rakamlardan fazla olabilmektedir. Çünkü bu dönemde diğer birçok şehir merkezi gibi Konya da taşradan ve diğer şehirlerden önemli miktarda göç almıştır. Özellikle şehrin kırsalından merkeze doğru önemli bir nüfus kaymasından söz edilebilmektedir. Göç eden bu nüfus
genellikle dış mahallelere eklenmişler ve Mevlana Türbesi civarına yeni evler yaparak yerleşmişlerdir (Uzun, 2008:201).
XVIII. yüzyıla gelirken Konya’nın yaklaşık tahmini Müslüman nüfusu; 13.175 vergiye dahil nüfus, 600 beylerbeyi ve kapıkulları, 1000 askeriler (aileleriyle), 900 ilmiye mensupları ve dini görevliler (aileleriyle) ve 1.755 muaf mahalleler halkı olmak üzere 17.340’dır. Gayrimüslimlerin nüfusu ise 2.968’dir (Oğuzoğlu, 2013:270). XVIII. yüzyılın ilk yarısında Konya’da ortalama 182 avârızhânesi olduğu tespit edilmiştir. Bir avârızhânenin 10 gerçek hâneye tekabül ettiğini düşünülürse bu dönemde Konya’nın nüfusunun 22.235 kişi olduğu tahmin edilmiştir (Küçükdağ, 1989:73). XVIII. yüzyılın ikinci yarısında ise Konya’nın avârızhâne sayısının ortalama 321.5 ve 1 rub13’ olduğu görülmektedir (Tuş, 2001:122).
Tüm bu sayısal verilerden anlaşılacağı üzere Konya, hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler için önemli bir merkezdir. Konya’nın çekim merkezi olmasının, siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik birçok sebebi olduğu gibi ayrıca Osmanlı’nın merkez ve taşra sistemi ile tımar teşkilâtındaki bozulmaların da önemli etken olduğu söylenebilir (Sarıköse, 2011:69).