Hazar’a K Olan Ülkelere Genel Bir Bak

Hazar Gölü’nün kuzeyinde Kazakistan, do usunda Türkmenistan, güney ve güneybat nda ran, bat nda Azerbaycan, kuzeybat nda ise Rusya yer almaktad r ( ekil-1). Hazar’a k bulunan bu be ülkenin yeri ve konumu, fiziki, be eri ve ekonomik özellikleri k saca aç klanacakt r.

1) Rusya

Kuzeyinde Atlas Okyanusu’nun uzant olan Kuzey Denizi, do usunda Pasifik Okyanusu, güneyinde Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Çin Halk Cumhuriyeti, Mo olistan ve Kuzey Kore, güneybat nda Ukrayna, bat nda Estonya, Letonya ve Beyaz Rusya, kuzeybat nda ise Norveç ve Finlandiya yer almaktad r. 17.075.000 km²’lik yüzölçümü ile dünyan n en büyük ülkesidir. Ba kenti Moskova, yönetim ekli federasyondur. Ülkenin resmi dili Rusça’d r. Nüfusu 142,9 milyondur. Nüfusun etnik yap na bakt zda % 79,8’ini Ruslar, % 3,8’ini Tatarlar, %2’sini Ukraynal lar, %1,2’sini Ba rl lar, %1,1’ini Çuva lar, geri kalan k sm ise Çeçenler, Moldoval lar, Ermeniler, Azerbaycan Türkleri ve Almanlar gibi etnik kökenler olu turur (KTO, 2006). Dini yap ya bak rsa ülkenin Ortodoks ve Müslümanlardan olu tu u görülmektedir.

Ülke topraklar çok geni oldu u için tek bir iklim tipi de il dört ayr iklim görülür. So uk iklim, nemli iklim, çöl iklimi ve astropikal iklim görülen iklim tipleridir. K n büyük k sm Rusya topraklar ile olan Hazar Gölü’nün yan s ra ülkede önemli göller Aral ve Baykal Gölü’dür.

Ülke topraklar n % 32’sinde tar m yap labilmektedir. Yeti tirilen ba ca ürünler tah l, eker pancar , ayçiçe i, sebze ve meyvedir. Ülkenin kuzeyi tar ma elveri li olmad için buralarda hayvanc k yap lmaktad r. Ülke topraklar n % 45’i ormanlar ile kapl oldu u için orman ürünleri sanayisine dayal ihracat geli mi tir (DTM, 2006).

Rusya, zengin do al kaynaklar sayesinde birçok enerji kayna ve maddenin ithalatç durumundad r. Dünya petrol üretiminin yakla k % 10’unu sa layan Rusya, Suudi Arabistan’dan sonra ikinci petrol üreticisidir.

Dünya do al gaz üretiminin % 25’ini kar lar, ayr ca dünya kömür rezervlerinin yar na sahiptir.

Ba ca ihraç ürünleri; petrol ve petrol ürünleri, do al gaz, kereste ve orman ürünleri, metaller, makineler ve kimyasallard r. hracat oran içinde % 54,6’l k pay ile ilk s ray petrol ve do al gaz almaktad r. thal ürünleri ise makine ekipmanlar plastik ürünler, tar msal ürünlerdir. hracat nda ilk s ray Hollanda, ithalat nda ise Çin almaktad r ( SO, 2010).

2) ran

Kuzeyinde Türkmenistan, Azerbaycan ve Ermenistan, do usunda Afganistan, güneyinde Umman Denizi ve Basra Körfezi, bat nda Irak ve kuzeybat nda Türkiye yer almaktad r. Yüzölçümü 1.648.195 km²’dir. Ba kenti Tahran, yönetim ekli cumhuriyettir. Dili Farsçad r. Nüfusu yakla k 73 milyondur. Nüfusunun etnik yap na bakt zda % 41’ini Farslar, %34’ünü Azeriler, dini yap na bakt zda ise % 98’ini Müslümanlar olu turmaktad r. Nüfus yo unlu u km² ba na 30 ki idir.

ran’da genel olarak karasal iklim hâkimdir. Yaz aylar a nemli, iç bölgelerde kuru ve çok s cak geçer. Yazdan sonra sert bir k ba lar. K aylar ya r (Güney, 2002: 163).

ran 23.6 milyon hektara yak n ekilebilir alan ile dünya tar m üretimi çe itlili i aç ndan üçüncü s rada yer almaktad r. Son y llarda tar m sektörüne yap lan yat mlarda art söz konusudur. Geni ölçekli sulama programlar yla ran’ n yeti tirdi i en önemli tar m ürünleri unlard r: Hurma, çiçek, bu day, ekerpancar , arpa, pirinç, ekerkam , am f st , keten tohumu, çay. Hayvanc k da ran ekonomisinde önemli bir yere sahiptir (DE K, 2010).

ran, dünya kan tlanm ham petrol rezervlerinin % 11.5’ini ve dünya do al gaz rezervlerinin ise % 17’sini elinde bulundurur. ran, sadece petrol ve do al gaz de il pek çok maden bak ndan da zengindir. Ayn zamanda dünya bak r rezervlerinin % 4’üne sahiptir (Ayd n, 2009).

Ba ca ihraç ürünleri petrol, do al gaz, hayvanc k ürünleri ve tar m ürünleridir. thalat ürünleri ise makine, motor, ilaç, tah l gibi ürünler vard r.

3) Azerbaycan

Kuzeyinde Rusya Federasyonu, do usunda Hazar Gölü, güneyinde ran, güneybat nda Türkiye, bat nda Ermenistan ve kuzeybat nda Gürcistan bulunmaktad r. Türkiye ile s olan tek Türk Cumhuriyeti’dir.

Yüzölçümü 86.600 km²’dir. Ba kenti Bakü, yönetim ekli cumhuriyettir. Nüfusu 8.202.500’dür. Nüfusunun etnik yap na bakt zda % 90’ Azerilerin olu turdu unu, dini yap na bakt zda ise %87’sini Müslümanlar n olu turdu unu görmekteyiz. Nüfus yo unlu u km² ba na 95 ki idir.

Ülke genelinde karasal iklim hâkimdir. Ba ca gölleri Hazar, Sar su, göl, Mehman ve Büyük or’dur. Ba ca nehirleri unlard r: Kür, Aras, Alazani, Samur, Tertek, Kan k, Genceçay ve Beylegan.

Ülke topraklar n 4.682.100 hektar tar ma elveri li alanlar ve ormanlar te kil etmektedir. G da maddelerinin üretimi için oldukça elveri li do al artlara sahiptir. Bunun d nda Aras ve Kura nehirlerinde ve Hazar deltas nda yap lan bal kç k ve su ürünleri faaliyetleri özel bir yere sahiptir. Hayvanc k da geli mi tir.

Azerbaycan’ n en büyük yer alt zenginli i petrol ve do al gazd r. lk kez hekimlik, nmada kullan ld bilinen petrolün bugünkü Bakü’nün de üzerinde oldu u Ab eron Yar madas ’nda kullan lmaya ba lan ld bilinmektedir. Azerbaycan’daki petrol di er devletler için de o kadar önemlidir ki II. Dünya Sava ’nda buradaki petrol, Kafkaslar n stratejik hedefi olarak aç klanm r. Petrol ve do al gaz yataklar n varl na paralel olarak ülkede bu ürünlerin sanayisi geli me göstermi tir. Ayr ca bak r, çinko, kur un, alüminyum ve demir kaynaklar na ba olan sanayi de geli me göstermi tir.

hraç ürünleri ba ta madeni ürünler ve petrol ürünleri olmak üzere tekstil ve plastik ürünleridir. Ba ca ithal ürünleri ise sebze, hayvan ve hayvansak ürünler, makine ekipman ve teçhizat ürünleridir. hracat en çok Rusya Federasyonu ile ithalat ise Türkiye Cumhuriyeti ile yapmaktad r (T KA, 2011a).

4) Türkmenistan

Kuzeyinde Kazakistan, do usunda Özbekistan, güneydo usunda Afganistan, güneyinde ran ve bat nda Hazar Gölü bulunmaktad r.

Ba kenti A kabat, yönetim ekli cumhuriyet, dili Türkmen Türkçesidir. Yüzölçümü 488.100 km²’dir. Toplam yüzölçümünün 375.000km²’si çöldür. Nüfusu 5.450.000’dir. Nüfusunun etnik yap na bakt zda % 94,7’sini Türkmenlerin olu turdu unu, dini yap na bakt zda ise %88’ini Müslümanlar n olu turdu unu görmekteyiz. Nüfus yo unlu u km² ba na 5,5 ki idir.

Yüzey ekillerinin de etkisi ile sert bir kara iklimi hüküm sürmektedir. cakl k gün ve y l içinde büyük farkl klar gösterir. Nem oran dü ük, ya lar ise yetersizdir. Kara Kum Çölü, ülkenin % 80’ini kaplamaktad r. Ülkenin ba ca nehirleri Ceyhun (Amuderya), Tejen ve Murgab’d r.

Bitki örtüsü bak ndan fakir olan Türkmenistan madenler bak ndan zengindir. Ülkenin ba ca yer alt kaynaklar petrol ve do al gazd r. Ekonomisinin temel kayna enerji sektörü ve madenciliktir. Mineral kaynaklar aç ndan da zengindir. Sodyum sülfat, krom, sülfür, kur un, sodyum, potasyum da önemli yer tutar. Türkmenistan ekonomisinde tar n da önemli bir yeri vard r. Özellikle pamuk önemli bir gelir kayna r. Bunun d nda bu day, pirinç, eker pancar tar da yap lmaktad r ( GEME, 2007:5).

Ba ca ihraç ürünleri do al gaz, petrol ürünleri, pamuk ve tekstil ürünleridir. Ba ca ithal ürünleri ise makine ve teçhizat ve karayolu ta tlar r TO, 2005: 4). hracat nda Rusya Federasyonu, ithalat nda ise Ukrayna ilk ray almaktad r (KTO, 2008: 17).

5) Kazakistan

Kuzeyinde Rusya Federasyonu, do usunda Çin Halk Cumhuriyeti, güneydo usunda K rg zistan, güneyinde Özbekistan ve Türkmenistan, bat nda Hazar Gölü’nün bulundu u bir Orta Asya ülkesidir.

Yüzölçümü 2.717.300 km²’dir. Ba kenti Astana, yönetim ekli Cumhuriyettir. Nüfusu Temmuz 2008 verilerine göre 15.340.533’tür.

Nüfusunun etnik yap na bakt zda % 57,2’sini Kazak Türklerinin olu turdu unu, dini yap na bakt zda ise %47’sini Müslümanlar n olu turdu unu görmekteyiz. Nüfus yo unlu u km² ba na 5,5 ki idir.

Kazakistan ülke genelinde sert karasal iklim hâkimdir. Ba ca gölleri Hazar, Aral, Balka ve Zaysan’d r. Ba ca nehirleri Ural, Emba ve Alakol’dur.

Kazakistan 30 milyar varillik rezervi ile BDT ülkeleri içinde Rusya’dan sonra en zengin petrol yataklar na sahip ülkedir. Dünya kan tlanm petrol rezervleri içindeki pay %3’tür. Tengiz, Uzen, Karachaganak, Kalamkas, Ka an yataklar en zengin petrol yataklar ndand r. Do al gaz rezervi ise 65 trilyon kübik feet- 1,84 trilyon m³’tür. Büyük petrol rezervlerinin yan nda mineral ve maden kaynaklar na da sahiptir. Uranyum, kom, kur un, çinko ve bak r üretimi oldukça fazlad r. Ülke tar m ve hayvanc kta da büyük bir potansiyele sahiptir. stihdam n % 35,8’i tar mdan sa lanmaktad r. En çok tah l ürünleri ve pamu un tar yap lmaktad r. (T KA, 2011b).

Kazakistan’ n 54 adet fosil yak tl , 5 adet hidroelektrikli ve 1 adet nükleer enerji ile çal an enerji santrali mevcuttur.

hraç ürünlerinin önemli bir bölümünü kömür, ham petrol, mineral, metal ürünleri ve kimya sanayi ürünleri olu turur. Ba ca ithal ürünleri ise unlard r: Makine ula m araçlar ve teçhizat , tekstil ürünleri, ev e yas , g da ürünleri, tütün, alkollü içecekler. hracat ve ithalat nda ilk s ray , Rusya Federasyonu almaktad r (T KA, 2011b).