2.3. Nureddin Mahmud b Zengî Döneminde Sosyal Ve Ekonomik Teşkilat
2.3.6. Hamamlar ve Sebiller
Sultan Nureddin Mahmud b. Zengî, İslâm medeniyeti ve kurumları adına akla gelen hemen her eseri ya yeniden kurmuş ya da var olanları en iyi şekilde geliştirip halkın hizmetine sunmuştur. Suriye ve Mısır bölgelerinde ortaya çıkan hamamların hizmete sokulması da yine böyle olmuştur. Hamamlar, sözü edilen bölgelere ilk defa Musul’dan geçmiş bulunmaktadır. Bu kurumların adı geçen şehirden buralara aktarılması yine Nureddin Mahmud b. Zengî’nin hizmet halkalarından bir başkası olarak kaydedilmektedir601.
Bu sahanın büyük isimlerinden biri olan el-Kalkaşandî’nin bu rivayetine dayanarak diyebiliriz ki, her şeyden önce bir temizlik dini olan İslâmiyet’in, vazge- çilmez eserlerinden biri olan hamamlar Suriye’de ilk kez SultanNureddin Mahmud b. Zengîtarafından kurulmuş ve daha sonra da yine onun etkisiyle buradan Mısır’a intikal etmiştir. Böylece bu hayırlı hizmeti her iki bölgede yaygınlaştırma şerefi de yine bu büyük İslâm ve Türk Sultanı Nureddin Mahmud b. Zengî’ye nasip olmuştur.
Sultan Nureddin Mahmud b. Zengî, bir yandan cihad bayrağını elinden düşürmeyip Haçlılarla amansız bir mücadele verirken, bir yandan da ülkesinde başlattığı çok yönlü bayındırlık çalışmalarını aralıksız sürdürmekteydi.
İslâm toplumunda günlük hayatın vazgeçilmez bir parçası durumunda olan hamamların, gerek Halep’te ve gerekse Dımaşk’ta kurulması için uygun ortam bulunmaktaydı. Her iki kentteki düzenli su şebekesi, bu temizlik ve sağlık tesislerinin kurulup geliştirilmesi için çok elverişliydi602. Ancak, bugüne değin Suriye hamamları hakkında düzenli bir çalışma yapılmadığından Nureddin Mahmud b. Zengî döneminde, bu bölgedeki hamam sayısı hakkında yeterli bilgilere sahip değiliz. Bununla birlikte cami ile hamam sayısı arasında bir ilişki kurulacak olursa (VI./XII. Asırda) Dımaşk’ta bulunan hamamlar hakkında bir fikir sahibi olunabilir. Buna göre her altı camiye bir hamam düştüğünü kabul edersek o dönemde Dımaşk’ta bulunan 248 camiye mukabilen 40 civarında hamamın olduğu ortaya çıkar.603
600 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.770-771
601 el-Kalkaşandi, Ahmed b.Ali, age, c.XIV, s.390. 602 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.851.
Sultan Nureddin Mahmud b. Zengî, Halep’te hamam yaptırdığına dair elimize bir ipucu geçmemiştir. Buna karşılık onun Dımaşk’ta “Yeni Hamam”604 ile “Bimaristan Hamamı” adlarını taşıyan iki hamam yaptırdığını biliyoruz. Bunlardan ikincisine “Nureddin Hamamı” da denilmekleydi.605 Belki de bu ikincisi onun, 567 (1172) yılında Hububatçılar Çarşısı (Sûku’l-Buzûriyyîn)’nda ya da Buğday Pazarı (Sûku’l-Kamh)’nda inşa ettirmiş olduğu hamam idi. Bu hamam, 1940 yılında bile işletilmekteydi. Daha sonra işe sabun fabrikasına dönüştürülmüştür606. Sultan, ayrıca Küçük Kapı (Bâbu’s- Sağîr) yakınındaki Derbu’n-Nahle’de bulunan bir hamama da vakıflar ayırarak onun da yaşamasını sağlamıştır 607. Her hamamda beş kişi çalıştığına göre o sıralarda bulunan bu 40 civarındaki hamamda 200 şahsın çalışmakta olduğu söylenebilir 608.
Sultanın, büyük ve o ölçüde yararlı olan bu hizmetleri güzel bir örnek olmuş; bu durum, kısa zaman içinde hamamların alabildiğine çoğalıp yaygınlaşmasını sağlamıştır. Nitekim sultanın ölümünden bir müddet sonra, yaklaşık olarak H. 7. yüzyılın başlarında, Şam’da yüz hamam ve hepsinin suyu bulunan kırk küsür tuvalet vardı. Bunlar her yerde Nureddin Mahmud b. Zengî‘nin eserleri olarak görülüyordu 609. Bunlardan bir kısmı hükümdarın adına yapılan eserler olsa bile, rakamın büyüklüğü, bu alandaki çalışmaların baş döndürücü bir hızla sürdürüldüğünü göstermektedir.
Nureddin Mahmud b. Zengî, belki de 557 (1162) yılında veya bu tarihten biraz sonra Medine-i Münevvere’de Mescid’in kıble yanına düşen kısmında, iç surun içinde ve sura bitişik bir hamam yaptırmıştı. Belirtildiğine göre, söz konusu bu eser, o dönemde bu mukaddes şehirde var olduğu bildirilen iki hamamdan biriydi610.
Öte yandan, sultanın, yine Medine-i Münevvere’de birtakım sebiller yaptırmış olduğunu, yine aynı kaynağın değişik sayfalarından edindiğimiz bilgilerden öğreniyoruz611. Kaleler ve surlar konusunda da görüleceği üzere, hükümdarın Uhud’daki suyun çıkarılmasına varıncaya kadar birçok hizmetin yerine getirilmesini
604 el-Kalkaşandi, Ahmed b.Ali, age, c. XIV, s.390.
605 İbnu Şeddâd,İzzuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. İbrahim (684/1285), el-Alakau’l-Hatire fi
Zikri Umerai’ş-Şam ve’l-Cezire, nşr.,Sami ed-Dehhan,Dımeşk1375 (1965), c. II, s.120
606 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.852.
607İbnu Şeddâd, İzzuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. İbrahim (684/1285), el-Alakau’l-Hatire fi
Zikri Umerai’ş-Şam ve’l-Cezire, nşr.,Sami ed-Dehhan,Dımeşk1375 (1965), c. II, s.299; krş., Nikitia
Elisseeff, age, c.III , s.851
608 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.852.
609 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, c.I, İstanbul-1972,s.102. s. 109.
610 es-Semhûdî,(Ali b. Abdillah b. Ahmed el-Haseni 911/1556), Resailun fi Tarih’l-Medine, nşr. Hamed
el-Casir, Beyrut 1402,s.51
611 es-Semhûdî,(Ali b. Abdillah b. Ahmed el-Haseni 911/1556), Resailun fi Tarih’l-Medine, nşr. Hamed
emretmesi, onun bu mukaddes şehirde bu sayılanlardan daha başka eserler yaptırmış olabileceğini göstermektedir.
Nureddin Mahmud b. Zengî’nin büyük şehirlerdeki su şebekelerini yeniden ele alıp düzene sokması, yalnız halkının rahatını düşündüğü için değil, onun Allah ve din sevgisinden geliyordu. Sultan, yine bu maksada umumi çeşmeler yaptırarak, camilerin ve hamamların gereken suyunu temin ederde 612 gerçek anlamda bir teşkilatçı olduğunu gösterdiği gibi bu örnek davranışlarıyla dindarlığının samimiyetini de kanıtlamış oluyordu.
Şüphesiz ki Sultan Nureddin Mahmud b.Zengî, ülkesinin birçok yerinde hizmete soktuğu çeşidi kurumlar yanında daha birçok sebil yaptırmıştı. Ancak kaynaklarımızda bu hususu aydınlatacak çok fazla bilgilere ulaşamadığımızdan dolayı yer veremedik.
2.3.7. Hamamlar ve Sebiller
Sultan Nureddin Mahmud b. Zengî, İslâm medeniyeti ve kurumları adına akla gelen hemen her eseri ya yeniden kurmuş ya da var olanları en iyi şekilde geliştirip halkın hizmetine sunmuştur. Suriye ve Mısır bölgelerinde ortaya çıkan hamamların hizmete sokulması da yine böyle olmuştur. Hamamlar, sözü edilen bölgelere ilk defa Musul’dan geçmiş bulunmaktadır. Bu kurumların adı geçen şehirden buralara aktarılması yine Nureddin Mahmud b. Zengî’nin hizmet halkalarından bir başkası olarak kaydedilmektedir613.
Bu sahanın büyük isimlerinden biri olan el-Kalkaşandî’nin bu rivayetine dayanarak diyebiliriz ki, her şeyden önce bir temizlik dini olan İslâmiyet’in, vazge- çilmez eserlerinden biri olan hamamlar Suriye’de ilk kez Sultan Nureddin Mahmud b. Zengî tarafından kurulmuş ve daha sonra da yine onun etkisiyle buradan Mısır’a intikal etmiştir. Böylece bu hayırlı hizmeti her iki bölgede yaygınlaştırma şerefi de yine bu büyük İslâm ve Türk Sultanı Nureddin Mahmud b. Zengî’ye nasip olmuştur.
Sultan Nureddin Mahmud b.Zengî, bir yandan cihad bayrağını elinden düşürmeyip Haçlılarla amansız bir mücadele verirken, bir yandan da ülkesinde başlattığı çok yönlü bayındırlık çalışmalarını aralıksız sürdürmekteydi.
İslâm toplumunda günlük hayatın vazgeçilmez bir parçası durumunda olan hamamların, gerek Halep’te ve gerekse Dımaşk’ta kurulması için uygun ortam
612 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s. 853
bulunmaktaydı. Her iki kentteki düzenli su şebekesi, bu temizlik ve sağlık tesislerinin kurulup geliştirilmesi için çok elverişliydi614. Ancak, bugüne değin Suriye hamamları hakkında düzenli bir çalışma yapılmadığından Nureddin Mahmud b. Zengî döneminde, bu bölgedeki hamam sayısı hakkında yeterli bilgilere sahip değiliz. Bununla birlikte cami ile hamam sayısı arasında bir ilişki kurulacak olursa (VI./XII. Asırda) Dımaşk’ta bulunan hamamlar hakkında bir fikir sahibi olunabilir. Buna göre her altı camiye bir hamam düştüğünü kabul edersek o dönemde Dımaşk’ta bulunan 248 camiye mukabilen 40 civarında hamamın olduğu ortaya çıkar.615
Sultan Nureddin Mahmud b.Zengî, Halep’te hamam yaptırdığına dair elimize bir ipucu geçmemiştir. Buna karşılık onun Dımaşk’ta “Yeni Hamam”616 ile “Bimaristan Hamamı” adlarını taşıyan iki hamam yaptırdığını biliyoruz. Bunlardan ikincisine “Nureddin Hamamı” da denilmekleydi.617 Belki de bu ikincisi onun, 567 (1172) yılında Hububatçılar Çarşısı (Sûku’l-Buzûriyyîn)’nda ya da Buğday Pazarı (Sûku’l-Kamh)’nda inşa ettirmiş olduğu hamam idi. Bu hamam, 1940 yılında bile işletilmekteydi. Daha sonra işe sabun fabrikasına dönüştürülmüştür618. Sultan, ayrıca Küçük Kapı (Bâbu’s- Sağîr) yakınındaki Derbu’n-Nahle’de bulunan bir hamama da vakıflar ayırarak onun da yaşamasını sağlamıştır 619. Her hamamda beş kişi çalıştığına göre o sıralarda bulunan bu 40 civarındaki hamamda 200 şahsın çalışmakta olduğu söylenebilir 620.
Sultanın, büyük ve o ölçüde yararlı olan bu hizmetleri güzel bir örnek olmuş; bu durum, kısa zaman içinde hamamların alabildiğine çoğalıp yaygınlaşmasını sağlamıştır. Nitekim sultanın ölümünden bir müddet sonra, yaklaşık olarak H. 7. yüzyılın başlarında, Şam’da yüz hamam ve hepsinin suyu bulunan kırk küsür tuvalet vardı. Bunlar her yerde Nureddin Mahmud b. Zengî‘nin eserleri olarak görülüyordu 621. Bunlardan bir kısmı hükümdarın adına yapılan eserler olsa bile, rakamın büyüklüğü, bu alandaki çalışmaların baş döndürücü bir hızla sürdürüldüğünü göstermektedir.
614 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.851. 615 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.851.
616 el-Kalkaşandi, Ahmed b.Ali, Subhu’l-A’şafi Sınaati’l-İnşa’, Kahire-1383(1692), c. XIV, s.390. 617 İbnu Şeddâd,İzzuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. İbrahim (684/1285), el-Alakau’l-Hatire fi
Zikri Umerai’ş-Şam ve’l-Cezire, nşr.,Sami ed-Dehhan,Dımeşk1375 (1965), c. II, s.120
618 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.852.
619İbnu Şeddâd, İzzuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. İbrahim (684/1285), el-Alakau’l-Hatire fi
Zikri Umerai’ş-Şam ve’l-Cezire, nşr.,Sami ed-Dehhan,Dımeşk1375 (1965), c. II, s.299; krş., Nikitia
Elisseeff, age, c.III , s.851
620 Nikitia Elisseeff, age, c.III, s.852.
Nureddin Mahmud b.Zengî, belki de 557 (1162) yılında veya bu tarihten biraz sonra Medine-i Münevvere’de Mescid’in kıble yanına düşen kısmında, iç surun içinde ve sura bitişik bir hamam yaptırmıştı. Belirtildiğine göre, söz konusu bu eser, o dönemde bu mukaddes şehirde var olduğu bildirilen iki hamamdan biriydi622.
Öte yandan, sultanın, yine Medine-i Münevvere’de birtakım sebiller yaptırmış olduğunu, yine aynı kaynağın değişik sayfalarından edindiğimiz bilgilerden öğreniyoruz623. Kaleler ve surlar konusunda da görüleceği üzere, hükümdarın Uhud’daki suyun çıkarılmasına varıncaya kadar birçok hizmetin yerine getirilmesini emretmesi, onun bu mukaddes şehirde bu sayılanlardan daha başka eserler yaptırmış olabileceğini göstermektedir.
Nureddin Mahmud b.Zengî’nin büyük şehirlerdeki su şebekelerini yeniden ele alıp düzene sokması, yalnız halkının rahatını düşündüğü için değil, onun Allah ve din sevgisinden geliyordu. Sultan, yine bu maksada umumi çeşmeler yaptırarak, camilerin ve hamamların gereken suyunu temin ederde 624 gerçek anlamda bir teşkilatçı olduğunu gösterdiği gibi bu örnek davranışlarıyla dindarlığının samimiyetini de kanıtlamış oluyordu.
Şüphesiz ki Sultan Nureddin Mahmud b.Zengî, ülkesinin birçok yerinde hizmete soktuğu çeşidi kurumlar yanında daha birçok sebil yaptırmıştı. Ancak kaynaklarımızda bu hususu aydınlatacak çok fazla bilgilere ulaşamadığımızdan dolayı yer veremedik.