3.1. Haçlı Seferleri
3.1.1. Haçlı Seferleri ve Sebepleri
Dünya coğrafyasında Doğu-Batı751 ifadeleriyle adlandırılan topraklar, insanlık tarihi boyunca çeşitli zaman dilimlerinde tekrarlanan bir sürtüşmeye neden olmuştur. Ortaçağ Tarihinin gerek cereyan ettiği zaman dilimi, gerekse sonuçları itibariyle en önemli konularından birisi de, Haçlı Seferleridir.752 Bu olayın önemini arttıran özelliklerden biri de hiç şüphesiz hem doğu (Türk ve İslam) hem de batı (Hiristiyan) dünyasını ilgilendirmesidir.753 Orta Çağ Avrupası’nın temel özelliği, kendi dışındaki milletlerle, ırklarla ve dinlerle ilişki biçimini şiddete dayalı olarak temellendirme esasına dayalı idi.754
Haçlı Seferleri, bilhassa Avrupa dünyasının XI. Yüzyılın sonlarında, “Kudüs’ü kurtarma” adı altında asıl amaç Müslüman Türkleri Anadolu’dan atmak ve bütün Orta Doğu’yu tam manasıyla sahip olmak için başlattığı siyasî ve askerî harekâta verilen addır.755 Bu harekâtla Haçlılar, inanç maskesi altında bölgede bir sömürü düzeni kurmayı hedeflediklerini kısaca özetleye biliriz.756
751 Doğu-Batı tanımlamaları için (bkz. Togan, 1981, s. 11–22).
752 Hattı zatında Doğu ve Batı kaynaklarının hiçbirinde “Haçlı Savaşı” ve “Haçlı Seferi” sözcük kullanımı
geçmemektedir. İslam Tarihçileri Haçlılardan ya ”kâfirler” yâda “Franklar” diye söz ederler. İbnü’l Esir Haçlılar ile ilgili olarak Franklar kullanmaktadır. Paul Connerton, Toplumlar Nasıl anımsar? Terc: Alâeddin Senel, İstanbul, 1999, s.28; Osmanlı Türkçesiyle “efrenc” ve “ifrencat” diye adlandırılmışlardır. Âmin Maalouf, Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, Çev.; M. Ali Kılıçbay, Telos Yayınevi, İkinci Basım, İstanbul,1998, s.9 Kısacası “Haçlı Seferleri” kavramı tarihçilerin sonradan onlara verdikleri bir adlandırmadır. Her ne kadar Papa II. Urban bunu bir hac yolculuğu saymışsa da durum değişmez. Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Hedefleri”, İEF Tarih Dergisi, Sayı:35, s.73; Güray Kırpık, Haçlı Seferleri Tarihinin Kaynakları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/3 Spring 2009, s.1448,
753 Ayhan Can, Fulcherıus Carnotensıs'ın Haçlı Vakayinamesinin Türkiye İle İlgili Olayları da İçine
Alan Birinci Kitabının Tercümesi, Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülay Öğün Bezer, Yüksek Lisans Tezi,
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1998, s. IV;
754 Şaban Ali Düzgün, İki Dünyanın Karşılaşması: Müslüman ve Latin Batı Dünyası Arasında Haçlı
Seferleri Dönemindeki İlişkiler, Türkler Ansiklopedisi, c.6, s.669; Dinselliğin teminini savaşla elde
etmeye çalışan Orta Çağ”ın mistik anarşistleri için bkz. Norman Cohn, The Pursuit of the Millennium;
Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists of the Middle Ages, rev. and expanded ed.,
Oxford University Press, New York 197; Norman Cohn, The Pursuit of the Millennium; Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists of the Middle Ages, rev. and expanded ed., Oxford University Press, New York 1970.
755 Işın Demirkent, Haçlı Seferleri Tarihi, Dünya Kitapları, İstanbul 2007.s. 306; Işın Demirkent, Haçlı
Seferleri ve Türkler, Türkler Ansiklopedisi, cilt 6, s.651;
Özellikle İslâm düşmanı birçok papazların, Hz. İsa’ya kul, kiliseye tebaa sağlamak, Kudüs'ü, Müslümanların hâkimiyetinden kurtarmak ve Müslümanları, Anadolu’dan atmak ve tekrardan Hristiyanlığı bölgeye hâkim kılmak gayesiyle başlattıkları seferlere verilen genel ada, ‘Haçlı Seferleri’ denir.757 Haçlı Seferleri, Haçlı Savaşları ya da Haçlı Akınları, 1095758-1270759 arasında, Avrupalı Katolik Hristiyanların, Papanın çok çeşitli vaatleri ve talepleri üzerine, Müslümanların elindeki Orta Doğu toprakları (Kutsal Topraklar) üzerinde, askeri, siyasi ve ekonomik kontrol kurmak için düzenledikleri askeri akınların tamamına verilen ada ‘Haçlı Seferleri’ denir.760
Haçlı Seferleri, 15 Ağustos 1096761 yılında başlayan ilk sefer ile 1291’de Latin Hristiyanlarının, Doğu’da son kaleleri olan Akka’dan çıkarılmalarına kadar süren yaklaşık 200 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönem içerisinde dokuz büyük sefer yapılmış ve bu seferler arasında bazı küçük girişimler de olmuştur.762
Türklerin Anadolu’daki hâkimiyetlerini güçlendirmeleri ve özellikle Bizans’ın Türklerin eline geçmesinin her an gerçekleşebileceği ihtimalinin belirmesi üzerine başta Bizans olmak üzere bütün Avrupa devletleri Türklere karşı
757 Raşid Erer, age, Bilgi Yayınları, Ankara 1993,s.15;
758 Papa II. Urbanus Clermont Konsili sırasında 27 Kasım 1995 düzenlenen açık hava toplantısında din
adamları ve halka Haçlı Seferlerine katılmaya davet etmesi birçok kaynak bu tarihi haliyle seferin başlangıcı olarak kabul edilir. Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler” Türkler Ansiklopedisi, c.6, s.652; Historiens Grecs (Doğu Romalı Tarihçiler), 2 Cilt, Paris 1875-1881; Işın Demirkent, “Haçlı
Seferleri Kaynaklarının Büyük Külliyatı”, Belleten, Sayı:210, s.868; Işın Demirkent, Haçlılar maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, C. XIV s.526; Râşid Erer, Türklere Karşı Haçlı Seferleri, (Yeni Edisyon), Kaktüs Yayınları, Üsküdar – 2002,s.6;
759 1095-1291 yılları arasında toplam dokuz sefer düzenlenmiş bunlardan en büyükleri Anadolu üzerinden
giden ilk üç sefer olmuştur. Dördüncüsü İstanbul’a yönelmiş, beşinci ve diğer seferler ise Doğu Akdeniz, Mısır ve Tunus kıyılara hücum şeklinde olmuştur. Güray Kırpık, Haçlı Seferleri Tarihinin Kaynakları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/3 Spring 2009, s.1438
760 Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler” Türkler Ansiklopedisi, c.6, s.651; Raşid Erer,
Türklere Karşı Haçlı Seferleri, Bilgi Yayınları, Ankara 1993,s.15;
761 Doğu’da ve Batı’da sefer hazırlıkları devam ederken ilk sefer Hz. Meryem'in göğe uçuş günü olan, 15
Ağustos 1096 tarihinde hareket etti. ; Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler” Türkler
Ansiklopedisi, c.6, s.651; Işın Demirkent, Haçlılar maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul, C. XIV s.526;Birsel Küçük Sipahioğlu, Haçlı Devletleri, Türkler Ansiklopedisi, c.6,s.687; Ayhan Can, Fulcherıus Carnotensıs'ın Haçlı Vakayinamesinin Türkiye İle İlgili Olayları
da İçine Alan Birinci Kitabının Tercümesi, Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülay Öğün Bezer, Yüksek Lisans
Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1998, s. IV; İbrahim Ethem Polat,
Uluslararası Suçlar ve Tarihi, Doğu ve Batı Kaynaklarında Haçlı Seferleri’nde Yaşanan İnsanlık İhlalleri, Ankara 2009, Sayı: 5/6, s.5; Özgür Türker- S. Serkan Ükten, Haçlılar, Moğollar ve Ortadoğu’da Haçlı –Moğol Münasebetleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Dergisi, Ankara – 2014, s.321;
762 Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler” Türkler Ansiklopedisi, c.6, s.651.; Raşid Erer,
birleşmiştir.763Papa’nın emriyle, sayıları yüzleri, hatta binleri bulan vaizin,764 Avrupa’nın şehir, kasaba ve köylerini tek tek dolaşarak halkı kutsal toprakların özgürlüğü için savaşmaya ve maddi destekte bulunmaya çağıran gayretleri, haliyle dini nitelikte bir savaşı meydana getirmeyi başarmışlardır.765 Papazlar özellikle de, Kudüs’ü ziyaret eden Hristiyan kardeşlerimize şöyle kötülük ediyorlar diye birçok yalan vaazları ile halkı galeyana getirmeyi başarmışlardı.766 Tamamına yakın vaizin ise zaten bölgeyi bilmeyen kimseler olmaları hasebiyle kulaktan kulağa dolma birçok yalan yanlış birçok bilgilerle insanları Müslümanlara karşı zehirlemeye başlamışlardır. Böylece hak ve hakikatten uzak söz ve davranışlardan dolayı yıllarca sürecek bir savaşın başlamasına vesile olmuşlardı.
Haçlı seferleri olarak ele aldığımız bu savaşlar, Avrupalıların, kutsal saydıkları Kudüs ve civarını “kâfir Müslümanlardan” temizlemek ve hac yollarını emniyete almak maksadıyla, İslâm dünyasına karşı uzun ve meşakkatli bir mücadelesidir. Haçlı seferleri, sıradan Avrupalıyı kutsal topraklara savaşa çağıran, Hristiyan din adamlarının, “günahkârların kanlarıyla yıkanın”, “inançsızları öldürün” ve “Hz. İsa’nın öcünü alın”767gibi vaazları, onların niyetlerini bariz bir şekilde açığa vurmaktadır. Hristiyan
dini düşüncesinde başlangıçta hoş görülmeyen savaş mefhumu, zaman içerisinde değişime uğrayarak özellikle de, Kudüs yolcuları için savaşın bir erdem haline getirilmesi, bu uğurda ölenlerin de tüm günahlarından arınmış olacakları kabul görmeye başlaması, inançlar üzerine vurulmuş en büyük yanılgıydı.768 Haçlı zihniyetine sahip bu başıboş halk kitleleri, dünyasal menfaatlerine dinsel bir kılıf bularak, yıllarca sürecek olacak olan bu seferler, bölgenin acılar çekmesine sebep olmuştur.769
Hristiyanlık âlemi, 11. yüzyılın sonlarında o güne kadar böylesine görülmemiş bir bakış açısıyla, Hristiyan ilahiyatının savaş konusunda yeni bir içtihadı anlamına gelmekteydi. Barışın ve hoşgörünün sembolü olan İsa’nın takipçilerinin tarihin “en kanlı katliamlarına” girişecekleri savaşlar için uğraşlarının hepsinin kutsal sayılması ve
763 İbrahim Ethem Polat, age, İstanbul 2007, s.55; Güray Kırpık, Haçlı Seferleri Tarihinin Kaynakları,
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic Volume 4/3 Spring 2009, s.1438
764 Rodney Stark, Tek Gerçek Tanrı, Tek Tanrıcılığın Tarihsel Sonuçları, çev. Çiğdem Özüer,
İstanbul 2005, s.171;
765 Rodney Stark, age, İstanbul 2005, s.172;
766 Raşid Erer, age, Bilgi Yayınları, Ankara 1993, s.24; 767 Rodney Stark, age, İstanbul 2005, s. 182.;
768 Albrecht North, Müslümanlıkta ve Hristiyanlıkta Kutsal Savaş ve Mücadele, çev. İhsan Çatay,
İstanbul, 1999, s. 147.;
sevaba tahvil edileceği düşüncesi, tamamıyla Haçlı seferlerine çağrının başlangıcında ortaya atılan yepyeni ve barbarca bir düşünceydi.770
Haçlı seferlerine katılanlar için meşruiyet sağlayan en önemli etken Hz. İsa’nın doğup büyüdüğü Kudüs şehridir. İlahi dinler için kutsal bir mekân olan Kudüs ve çevresi Hristiyanlar için tövbelerin kabul edildiği, günahların bağışlandığı hac mekânıdır. Hz. İsa’nın doğduğu, Bethlehm’deki mağara, Zeytun dağı, Gethsemane bahçesi ve Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği yerler hacı olmak isteyen Hristiyanların ziyaret etmeleri gereken yerlerdir.771
Haçlı seferlerinin, birçok siyasi olarak da sebepleri bulunmaktadır. Haçlı seferlerinin siyasi sebepleri olarak şunları söyleyebiliriz: Haçlı seferlerinin siyasi olarak ana hedefi Türk ilerleyişinin önünü kesmektir. Anadolu’da Türk hâkimiyetinin artması ve Avrupa’nın en büyük devleti olan Bizans’ın Türklerin eline geçmesinin her an gerçekleşebileceği ihtimalinin belirmesi ve bunun gerçekleşmesi halinde Türklerin, Avrupayı tehdit edeceğine yönelik bütün Avrupa ülkelerinde bir korku yaşatmasıdır.772
“Kutsal toprakları kurtarma” sloganı, Haçlı seferlerinin hedefini açıklamaktan ziyade gizlemek amacıyla kullanılmıştır. Haçlı seferine katılanlara günahlarının affını ve uhrevî mükâfat vaat eden kilise siyasî amacını gerçekleştirmek için dinî motiften faydalanmıştır. Haçlı seferi çağrısı, siyasî hedef geri plâna itilerek geniş kitleleri galeyana getirecek motiflerle işlenip “inançsız” dedikleri Müslüman Türklerden intikam, buna karşılık Hz. İsa’ya ve din kardeşlerine gösterilecek sevgi ifadesi olarak anlatılınca, katılım beklenenden de çok fazla oldu. Gerçekten de bu heyecan, bu dinsel sloganlar, Batı toplumunu harekete geçirdi. Ama hareketin asıl sebebi bu değildi; asıl sebep, sosyal ve ekonomik durumdu.773
Avrupa’da nüfus sayısı çok hızlı artmaktaydı. Bu artışı önlemek için birçok tedbir alınıyordu ancak bu tedbirler fazla bir işe yaramıyordu. Öte yandan devir, kolonileşme devriydi. Üstelik Haçlı seferi için vaazlar verildiği dönem, kuraklık yüzünden tarımda büyük bir çöküntünün yaşandığı vaktü zamana rastlar. 1094 yılındaki
770 Runciman, Steven, çev. Fikret Işıltan, Haçlı Seferleri Tarihi: Birinci Haçlı Seferi ve Kudüs
Krallığının Kuruluşu, Ankara 1998: Türk Tarih Kurumu Yayınları c. I, s.465.
771Işın Demirkent, Haçlılar maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, C. XIV
s.526; Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler” Türkler Ansiklopedisi, c.6, s.651; Steven Runciman, Haçlı Sef. c.I, s.30.;Hacı Mehmet Altuntaş, İbnü’l-Esir’in (1160-1232) El-Kâmil Fi’t-
TarihAdlı Eserine Göre Haçlı Seferleri, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa-2007, s.7
772 İbrahim Ethem Polat, İbrahim Ethem Polat, Haçlılara Kılıç ve Kalem Çekenler, Vadi Yayınları, İstanbul
2007,, s.55.
773Işın Demirkent, Haçlılar maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, C. XIV
sel felâketini ve salgın hastalıkları ertesi yıl, kuraklık ve açlık sıkıntıları izlemişti. İncil’de yazılı “sokaklarında süt ve bal akan,” Kudüs topraklarına yerleşmek efsanesi topraksız köylüleri cezbediyordu.774
Haçlı seferlerinin gerçek niteliği oldukça karmaşık bir konudur. Kullanılan semboller, katılımcılar ve başlangıçtaki düzenleyici kişilerin kimliği, bunun bizatihi dini bir sefer olduğunu gösteriyor olmasıdır. Haçlıların Avrupa’da içinde bulundukları sosyal ve iktisadi durumu dikkate alan bazı araştırmacılar, bu seferlerin din dışında da bir kısım nedenlerinin olduğunu ve hatta bunların daha önemli etkenler olduğunu ileri sürerek dini niteliği ikinci plana itmektedirler. İlahi dinler için kutsal bir mekân olan Kudüs ve çevresi Hristiyanlar için tövbelerin kabul edildiği, günahların bağışlandığı hac mekânları olarak kabul görmelerindendir.775