Ülkemizde hafta tatili uygulaması, 1924 yılında yürürlüğe giren 394 sayılı ‘Hafta Tatili Hakkında Kanun’ ile başlamıştır. Bu kanuna göre; onbin veya daha fazla nüfuslu şehirlerdeki bütün işyerlerinin haftada bir gün tatil yapmaları zorunlu tutulmuş(m.1); ancak kanunda sayılan bazı işyerleri (m.3) söz konusu hükümden istisna edilmişlerdir. Kanunda, Pazar günü hafta tatili olarak benimsenmiş; 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’da da aynı şekilde ifade edilmiştir. Buna göre; hafta tatili en az 35 saat olacak şekilde Cumartesi günü en geç saat 13.00'ten itibaren başlar. (m.3/A)
İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde, işçilere 7 günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilmesi öngörülmüştür. Ancak işçinin hafta tatiline hak kazanabilmesi için, o işyerinde tatil gününden önce haftanın belirlenen diğer iş günlerinde çalışmış olması koşulu aranmaktadır.(İş K. m.46/I) Buna göre; hafta tatilinden ayrı tutulan işyerlerinde Pazar günleri çalıştırılan işçilere
sıralı olarak o hafta bir başka gün izin verilmesi gerekir.70 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren ‘Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde de benzer bir ifadeye yer verilerek; yönetmelik kapsamına giren işlerde çalışan işçilere haftanın bir gününde kesintisiz 24 saatten az olmamak üzere hafta tatili verilmesinin zorunlu olduğu belirtilmiştir.(m.9) İşyerinde postalar halinde diğer bir deyişle vardiyalı olarak çalışan işçilerin hafta tatili, haftalık çalışma süresi olan 6 işgününü takip eden 7.gündür ve bu günün Pazar gününe denk gelmesi gerekmez.71
‘Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’te 18 yaşını doldurmamış genç ve çocuk işçiler için özel bir düzenleme getirilmiştir. Buna göre; çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri, kesintisiz 40 saatten az olamaz.(m.8)
Hafta tatilinde çalıştırıldığını ispat yükümlülüğü işçiye, hafta içinde kendisine bir gün izin verildiğini veya ücretinin ödendiğini ispat yükümlülüğü ise işverene aittir.72
Çalışılmayan hafta tatili için öngörülen o günün ücreti, işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın tam olarak ödenir.(m.46/II) Söz konusu ücretin hesabında çalışılmış gibi sayılan günler de hesaba katılır. Şöyle ki;
• Çalışmadığı halde kanunen çalışma süresinden sayılan haller ile günlük ücret ödenen veya ödenmeyen kanundan veya sözleşmeden doğan tatil günleri,
• Evlenmelerde yahut ana-babanın, eşin, kardeş veya çocukların ölümünde 3 güne kadar verilmesi gereken izin süreleri,
• Bir haftalık süre içinde kalmak üzere işveren tarafından verilen diğer izinlerle hekim raporuyla verilen hastalık ve dinlenme izinleri çalışılmış gibi sayılarak hafta tatili ücretinin hesabında dikkate alınır.(m.46/III)
70
İTO , s.147.
71 GÜNAY, Cevdet İlhan. İş Hukuku Yeni İş Yasaları, 3. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2004,
s.606.
Aynı şekilde; işyerindeki çalışmanın, zorlayıcı ve ekonomik bir neden olmaksızın haftanın bir veya birkaç gününde işverence tatil edilmesi durumunda da haftanın çalışılmayan günleri hafta tatili ücretinin hesabında çalışılmış gibi sayılır.(m.46/IV) Ancak zorlayıcı nedenlerden ötürü işin bir haftadan fazla süre ile tatil edilmesi durumunda, işçi yada işverence haklı nedenle derhal feshi oluşturan zorlayıcı nedenlerden dolayı çalışılmayan günler için ödenecek yarım ücret, hafta tatili günü için de ödenir.(m.46/son) Hafta tatili ücreti, işçinin asıl ücreti olduğundan, ücret ekleri ve fazla çalışma ücreti hesaba katılmaz.73
İşçinin tatil günü ücreti, çalıştığı günlere göre 1 güne düşen ücretidir.(m.49/I) Parça başına, akort, götürü veya yüzde usulü ile çalışan işçilerin tatil günü ücreti de, ödeme döneminde kazandığı ücretin aynı süre içinde çalıştığı günlere bölünmesi ile elde edilen ücrettir.(m.49/II) Saat ücreti ile çalışan işçilerin tatil günü ücreti ise, saat ücretinin 7,5 katıdır.(m.49/III)
Hasta, izinli veya diğer sebeplerle mazeretli olduğu halde bile aylığı tam olarak ödenen aylık ücretli işçilere, ayrıca hafta tatili ve genel tatil ücreti ödenmez. Ancak bunlardan ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışanlara, çalıştığı her gün için ayrıca bir günlük ücret ödenir.(m.49/son) Ancak burada ‘aylık ücret’ ile ‘aylık ödeme’ kavramları birbirine karıştırılmamalıdır. Ödeme şeklinin aylık olması, söz konusu ücrete ‘aylık ücret’ niteliği kazandırmaz. Nitekim aylık ücret; genellikle bir aylık çalışma karşılığında sabit bir miktar olarak taraflar arasında belirlenerek sonraki aylarda da aynı miktarda ödenen ücrettir.74
19.03.1981 tarih ve 17284 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 2429 sayılı ‘Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’da ulusal bayram günü, Cumhuriyet ilan tarihi olan 29 Ekim olarak belirlenmiştir. Buna göre ulusal bayram 28 Ekim günü saat:13.00’ten itibaren başlar ve 29 Ekim günü devam eder.(m.1) Aynı Kanuna göre genel tatil günleri ise; resmi ve dini bayram günleri ile
73 İTO, s.148.
yılbaşı ve 1 Mayıs75 günüdür.(m.2/I) Diğer bir deyişle; 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk'ü Anma ve Gençlik ve Spor Bayramı, 30 Ağustos Zafer Bayramı ile Ramazan Bayramı (arife günü saat 13.00'ten itibaren 3.5 gün), Kurban Bayramı (arife günü saat 13.00'ten itibaren 4.5 gün), 1 Ocak Yılbaşı tatili ve 1 Mayıs günü Emek ve Dayanışma Günü tatili Genel Tatil kapsamında ele alınır. Ulusal Bayram ve Genel Tatil günleri Cuma günü akşamı sona ererse, bunu izleyen Cumartesi gününün tamamı tatil edilir. Resmi daire ve kuruluşlar, Ulusal Bayram ve Genel Tatil ile Yılbaşı günü tatil edilir; ancak nitelikleri gereği sürekli görev yapması gereken kuruluşların özel kanunlarındaki hükümler saklıdır.(m.2/II) Buna karşılık; özel işyerleri sadece 29 Ekim günü kapatılmak zorundadır.(m.2/son)
İş Sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmelerinde Ulusal Bayram ve Genel Tatil günlerinde çalışıp çalışılmayacağına karar verilmediği sürece, söz konusu günlerde çalışılması için işçinin onayının alınması gerekir.(İş K. m.44/I) İş sözleşmesinde veya toplu iş sözleşmesinde ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışılacağına ilişkin bir hüküm varsa, işçi bu günlerde çalışmaktan kaçınamaz. Aksi takdirde, işverenin iş sözleşmesini derhal fesih hakkı söz konusu olur.76 Ancak; ‘Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’ ile 18 yaşını doldurmamış genç ve çocuk işçiler için özel bir düzenleme getirilerek; çocuk ve genç işçilerin, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılamayacakları hüküm altına alınmıştır.(m.9)
İşyerinde çalışan işçilere, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışmamaları durumunda bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak; çalışmaları durumunda ise ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti işverence ödenir. (m.47/I) Hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretlerinin tespitinde; fazla çalışma ücreti, primler, işyerinin temelli işçisi olarak normal çalışma saatleri dışında hazırlama, tamamlama, temizleme işlerinde çalışan işçilerin bu işler için aldıkları ücretler ve sosyal yardımlar hesaba katılmaz.(m.50) Yüzde usulünün uygulandığı
75 1 Mayıs günü, 27.04.2009 tarih ve 27212 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren
‘Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un 1. maddesi uyarınca 2429 sayılı Kanunun m.2/I.fıkrasına eklenmiştir.
işyerlerinde işçilerin ulusal bayram ve genel tatil ücretleri, hafta içinde işçinin elde ettiği yüzde ücretlerinin altıya bölünmesi suretiyle elde edilen günlük ücrettir.77
Geçici iş göremezlik ödeneği verilen işçinin, geçici iş göremezlik süresine rastlayan ulusal bayram, genel tatil ve hafta tatilleri, ödeme yapılan kurum veya sandıklar tarafından geçici iş göremezlik ölçüsü üzerinden ödenir.(m.48/I)
Gerek 4857 sayılı İş Kanunu’nda, gerekse konuyla ilgili Kanunlarda hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatillere ilişkin hükümlere aykırılık halinde uygulanmak üzere herhangi bir cezai yaptırım öngörülmemiştir.