Haberin Seçimi

Haber üretim sürecinin ilk aĢaması haber seçimidir. Haber üreten medya kuruluĢları ve haber üretim aĢamasında yer alan gazeteciler gün içerisinde meydana gelen olaylar arasından haberleĢtirmek üzere olayların bir kısmını seçmekte, bir kısmını ise çöpe atmaktadırlar. Bu aĢama haber üretiminin en önemli kısmıdır ve bu aĢamada muhabirler ve editörler rol almaktadır (ġeker, 2003: 16). Haber seçimi yayıncılığın her aĢamasında karĢılaĢılan sorunsal bir süreçtir. Bu süreç hangi olayların haberleĢtirileceği, haber oluĢturulduktan sonra haber merkezinde hangi haberlerin öncelikli olarak servis edileceği ve son olarak haberin editörler tarafından son seçimi olarak devam etmektedir. Editörün mesleki birikim ve sezgilerinin yanında evrensel ve yerel haber değerleri de editöryal süreçte etkili olmaktadır (ġeker, 1999: 14).

Gündem muhabirler ve editörler tarafından sıkı bir Ģekilde takip edilmektedir. Haber merkezlerinde sabah ve öğleden sonra olmak üzere iki kez toplantı yapılmakta, ilk yapılan toplantıda günün gündemi ve muhabirlerin takip edecekleri haberler belli olmaktadır. AkĢam yapılan toplantıda ise ana haber bülteninde yapılacak olan haberlere karar verilmektedir (Aker, 2010: 41).

Haber üretim sürecinin ilk halkasını oluĢturan muhabirler, mesleki bilgi birikimi ve yetenekleriyle önemli olduğunu düĢündüğü bir olayı haber için seçebilmektedirler. Dolayısıyla haber merkezinin dıĢında muhabirler de haber, haber olayı seçiminde etkili olabilmektedir. Muhabir için içinde bulunduğu coğrafyada yaĢanan önemli ve gündemi oluĢturan olaylar, seçim kararından bağımsız olarak haber değeri taĢıyan olaylardır. Ġster muhabir tarafından seçilsin isterse de haber merkezi tarafından belirlensin muhabir, haber yapacağı olayı seçtikten ya da olaya gönderildikten sonra haberin takibini gerçekleĢtirmektedir (ġeker, 1999: 12-14). Bu noktada konu muhabir tarafından belirleniyorsa muhabirin kamuoyunu iyi tanıması önem taĢımaktadır. Çünkü muhabir kamuoyunun istek ve beklentileri doğrultusunda yaĢanan olayları toplum gündemine sunmaktadır. Kamuoyunun hangi olay ve konulara karĢı ilgi göstereceğini bilmek de mesleki birikim gerektirmektedir. Muhabir kamuoyunun ilgisi dıĢında kendisi de gündem oluĢturabilir. Gündemde olmayan fakat kamuoyunun ilgisini çekebilecek olaylar haber haline getirilerek gündem oluĢturulabilir. GerçekleĢen olayların haberleĢtirilerek kamuoyuna sunulduğu olaylar ne derece ilgi çekiciyse o derece gündemde kalmaktadır (Güz, 2005: 81).

Muhabirler toplumu yakından ilgilendiren olayları kaleme alırken zamanlılık, gerçeklik, güncellik, yakınlık, önemlilik, ilginçlik ve anlaĢılırlık gibi birden fazla kriteri göz önünde bulundurmaktadırlar. (Girgin, 2002: 10-18). Bu kriterler haberin değerini belirlemekte ve bir olayın diğerinden ayrılmasını sağlamaktadır

Haberin seçim sürecinde iki soru ön plana çıkmaktadır. Bu sorulardan birincisi haber olayının seçilmesini sağlayan özelliklerin nelerdir? Bu özellikler haber değer etmenleridir. Ġkinci soru ise haberleĢtirilmek üzere seçilen olayın yaĢanılan gerçekliğe uygun olarak nesnel bir biçimde aktarılıp aktarılmadığıdır.

Olaylar gerçekte olduğu gibi nesnel bir biçimde mi haberleĢtirilmektedir yoksa bir takım güç odaklarının, ön yargıların kontrolü altında mı oluĢturulmaktadır? Bu iki sorunun cevabı bu ilk aĢamada büyük bir önem taĢımaktadır (ġeker, 2003: 16).

En yeni bilgiyi edinmek kamunun temel ihtiyaçlarından biridir. Bu ihtiyaç haber üretim sürecinde haberin güncel olma niteliğini beraberinde getirmektedir. Olayın gerçeklemesi ile haberleĢtirilerek sunulması arasındaki süre zarfı ne kadar kısa ise haber o derece değer kazanmaktadır. Medya kuruluĢları haberin seçim aĢamasında yeni olanı daima diğerlerinden önde aktarmak ister. Olayın önemliliği ise insanların kendilerine coğrafi, psikolojik, insani açılardan anlamlı gelmesiyle bağlantılıdır. Anlamlılık ve önemlilik unsurunu taĢımayan bir olay ilgi çekici olduğu için haber yapılabilmektedir. Ġlgi çekicilik haber seçim sürecinde önemli bir faktördür (ġeker, 2003: 15-16). Ġnsanlar için önem taĢıyan anlamlı olaylar ciddi haberin, insan yaĢamının ilginç yönlerini dair olaylar ise öykü haber tarzının ham maddesini oluĢturmaktadır (Tuchman, 1978: 47).

Medyanın yer ve zaman açısından sınırlarının olması bazı durumlarda haber değeri taĢıyan olayların medya içeriklerinde yer almamasına sebep olabilmektedir. Gazete için ortalama 15, televizyondaki ana haber bülteni için ise yaklaĢık 20 haberin üretilmesi gibi sebepler medya içeriklerini etkilemektedir (Yüksel, 2004: 31). Bu noktada hangi olayların haberleĢtirilmeye uygun olup olmadığı üzerine gazetecilerin yaptıkları uygunluk analizini Gans üç ana kategoriye ayırmaktadır. Üretim süreci açısından yapılan değerlendirmede, olayın yayın mecrasına uygunluğu ve biçimsel açıdan haberleĢtirilebilecek nitelikte olup olmadığı tartılmaktadır. Olayın esasına iliĢkin değerlendirmede olayın içeriği, elde edilen bilginin haber değeri ele alınmaktadır ve son olarak rekabetçilik değerlendirmesi yapılmaktadır. Bu değerlendirmede olayın medya organizasyonları ve gazeteciler arasındaki kesintisiz rekabet ortamına uygun olup olmadığı, rekabet yeteneği sorgulanmaktadır (Gans, 1979/2004‟den aktaran Küçüközyiğit, 2014: 10).

Ertan da haber seçiminde teknolojinin önem taĢıdığını belirterek, televizyon haberciliği için en önemli malzeme olan görüntünün elde yeteri kadar bulunmamasının, haberin seçiminde büyük rol oynadığını belirtmektedir. (Ertan,

2011: 26). Televizyon için görüntü vazgeçilmez bir nitelik taĢımaktadır ve haberin oluĢturulmasında en gerekli unsuru oluĢturmaktadır. Televizyon için oluĢturulan haberlerde, bazı durumlarda haber sadece görüntülerinden dolayı dahi diğer haberlerden daha çok değer taĢımaktadır ve haber bülteninde yer alabilmektedir. Ġlgi çekiciliğin çok önemli bir unsur olduğu haberlerde özellikle cinsellik, Ģiddet ve kan habercilere için haberi daha cazip bir unsur haline getirmektedir. Haberlerdeki ilginç görüntüler kalktığında haberler takip edilmez olmaktadır (Baudrillard, 1991: 22). Bu durum sadece televizyon için geçerli değildir.

Günümüzde görselliğin önemi televizyon kadar gazete için de geçerlidir. Hatta görseli olmayan bir olayın haberleĢtirilme Ģansı yok denecek kadar azdır. Fotoğrafı olamayan bir haber gazetenin arka sayfalarında yer almakta ya da habere hiç yer verilmemektedir. Gazete için fotoğraf büyük önem taĢımaktadır. Fotoğraflar gazeteyi estetik açıdan güçlendirdiği gibi haber içeriği açısından da desteklemektedir. Fotoğraf okurun haberi daha kolay ve hızlı anlamlandırmasını sağladığı gibi haberin doğruluğunun da bir kanıtı olmakta ya da olduğu varsayılmaktadır (https://www.fotografladık.blogspot.org).

Haber fotoğrafı, okurun haberle ilgili bilmesi gereken bilgileri görsel bir Ģekilde sunmaktadır ve haber fotoğrafı gazetede yer alan diğer fotoğraflara göre gerçeğe uygunluk açısından diğer görsel malzemelerden çok daha üstündür. Fotoğrafla birlikte okuyucu gazetedeki görüntüleri kendi gözüyle görüyormuĢ anlamlandırmaktadır (https://www.fotomuhabiri.com). Haber fotoğrafının okuyucu üzerinde yarattığı bu etki de onu haber değeri açısından önemli bir unsur haline getirmektedir.

Liberal medya yaklaĢımına göre olaylar haber değer kriterleri gözetilerek nesnel bir biçimde oluĢturulmaktadır. Haberdeki nesnellik kavramı tarafsızlık kavramıyla bağlantılıdır ve haber doğru ve gerçeğe en yakın Ģekilde oluĢturulmalıdır. Liberal yaklaĢım haber kuramcıları haberde nesnellik ve tarafsızlık ilkesin savunarak bunları ulaĢılması gereken idealler olarak görmektedirler. Burada amaç muhabirin profesyonel bir Ģekilde meslek ilkelerine sadık kalarak olayları takip etmesi, haber kaynaklarından aldığı bilgiyi aktarması ve doğru bir Ģeklide habere dönüĢtürmesidir

(Yüksel ve Gürcan, 2005: 65). Ayrıca liberal kuramcılarına göre, olayın içinde yer alan kiĢilerin görüĢlerine eĢit ve çoğulcu bir Ģekilde verilmesi tarafsızlık ilkesinin gereklilikleri olarak açıklanmaktadır (Dursun, 2001: 128-129). Haberde yer alan bilgilerin açık, anlaĢılır, kesin ve tutarlı bir Ģekilde verilmemesi, habercinin duygu, düĢünce ve sezgilerini habere katması, haber kaynağının güvenilirlik ve uzmanlığının tartıĢmalı olduğu durumlar liberal yaklaĢımcılara göre haberin nesnelliğini zedelenmesi ve tarafsızlığının zarar görmesini yol açmaktadır (Yüksel ve Gürcan, 2005: 68).

EleĢtirel yaklaĢımın haber üretim sürecine yönelik görüĢleri ise liberal yaklaĢımdan tamamen farklıdır. EleĢtirel yaklaĢıma göre haberin asıl amacı gerçeği gizlemektir ve medya egemen güçlerin, hâkim ideolojilerin yansımasıdır. Haber sosyolojisi konusunda yapılan araĢtırmalar haberin seçimi ve yapılandırılması sürecinde rol oynayan çeĢitli faktörlerin haberi gerçeklikten uzaklaĢtırdığını ileri sürmüĢlerdir. Bu faktörler toplumsal yargılar, haber kaynakları, yayıncının politikaları, sermaye kaynakları, editörün/muhabirin kiĢisel inanç ve yargıları, haber bürosunda yaĢanan sosyo-kültürel dinamikler, teknik ve mesleki normlar gibi unsurlardır (ġeker, 2003: 17-19). Haberin seçim ve içeriğinin oluĢturulması sürecinde etkili olan bu unsurların toplamı gazetecinin aldığı kararlara bir sentez niteliği yüklemektedir. Bu kararlar üzerinde haber merkezinin yapısı, örgütsel rutinler ve diğer baskılar gazetecilerin kiĢisel ve demografik özellikleri, çalıĢma koĢulları ve profesyonel değerlerinden daha etkili olmaktadır.

2.7.2. AraĢtırma

Haberin seçim sürecinden sonra araĢtırma süreci baĢlamaktadır. Gazeteci haberleĢtirmek üzere ele aldığı olay ile ilgi her türlü ayrıntıyı araĢtırmalı, haberde kullanılması yararlı görülen tüm kaynaklara ulaĢmalı, doğrulama aĢamasında tek kaynağa bağlı kalmamladır.

Gazeteci bu aĢamada yazılı metinlerin yanı sıra gerekli görülen durumlarda canlı kaynaklara da ulaĢarak haberde yer alacak bilgileri oluĢturmalıdır. AraĢtırma aĢamasındaki önemli nokta gazetecinin kendine sunulanla yetinmeyerek konu ile ilgili çeĢitli kaynaklara ulaĢarak araĢtırma aĢamasını gerçekleĢtirmesidir. AraĢtırma

aĢaması haber üretimi öncesi zorluklarla dolu bir süreçtir. Her olayın görünen bir yüzü olduğu gibi birde görünmeyen arka plandaki yüzü bulunmaktadır. Bu aĢamada gazetecinin yapması gereken görünenden fazlasına ulaĢarak mesleğin temel iĢlevlerinden birini yerine getirmek olmalıdır. AraĢtırma aĢaması olayları derinlemesine inceleyerek gerçeği arama aĢamasıdır. Bu aĢamada gazeteci eleĢtirel bir bakıĢ açısıyla hiçbir Ģeye inanmamalı ve her Ģeye olabilir gözüyle bakmalıdır. Bu nedenle bu süreç içerisinde dosyalar, kitaplar, gazete ve dergiler incelenir. ArĢiv taramaları yapılır ve belgelere ulaĢılmaya çalıĢılır. Fotoğraflara bakılır, kasetler ve filmler izlenir. AraĢtırma aĢaması mesleki deneyimin yanı sıra uzun süren emeklerle ilerleyen özveri ve sabır gerektiren bir süreçtir. Gazeteci ele alacağı konuyu belirledikten sonra kendisine bir takım sorular sormalıdır. “Neyi ortaya çıkarmak istiyorum? Konu hakkında ne bilmek istiyorum? Kaynaklara nasıl ulaĢabilirim? Hangi bakıĢ açısını sergilemem gerekli? Okura mutlaka neyi iletmeliyim? Haberde nesnel bir içerik ve sunuĢu nasıl gerçekleĢtirebilirim?...). (Girgin, 2008: 120-121).

2.7.3. Yeniden Seçim

Bu aĢamada haber yapılmak üzere seçilen olay, elde edilen bilgi ve belgeler sonucunda tekrar bir seçime tabi tutulur. “Hangi yan, hangi yön, ne ölçüde? Çünkü “iyi haber” kurgulamak için, konunun içerdiği öğelerin yanı sıra konunun ele alınıĢ biçimi, yani değerlendirme yöntemi de çok önemlidir. Örneğin, konut haberi yapmayı kararlaĢtıran haberci, araĢtırma sonrası toplu konut haberinde karar kılmıĢsa, bu aĢamada yeniden seçim söz konusudur. Hangi tür toplu konut, hangi yönüyle?” (Girgin, 2002: 49).

Bu aĢama haberci için belli bir deneyim gerektirmektedir. Çünkü haberci giriĢ cümlesi, haber akıĢı, kelimeler, fiiller, kullanılacak ayrıntılar, haberin fiziksel boyutu gibi hususlarda seçimlerini yaparken yanılmamalıdır. Bu deneyimi kazanmak için ise haberci ya çevresindeki uzman kiĢileri gözlemlemeli ya da deneyimli bir meslektaĢı kendisine yardımcı olmak üzere görevlendirilmelidir (Girgin, 2002: 49).

2.7.4. Ayıklama

Ayıklama aĢaması, haberin yazılmadan önceki aĢamasıdır. Haberin araĢtırılması sürecinde toplanan bilgiler değerlendirilir ve haberin oluĢumunda ihtiyaç duyulmayan bu bilgiler metinden çıkarılır. Bu ayıklama belirli bir bilinçle yapılmalıdır ve haberin ilginçlik, güncellik, önemlilik gibi değerleri korunmalıdır. Haber açık, net, akıllarda karmaĢaya yer vermeyecek bilgiler içermelidir.

Ayıklama aĢaması günümüz gazeteciliğinde, en az bilgi toplama kadar önemsenmesi gereken bir aĢamadır. Kaliteli haber, neyi içerdiği kadar, neyi içermediğiyle de tanımlanmaktadır. (Meyer, 1998: 10). Ayıklama aĢamasındaki amaç hedef kitlenin ilgisini azaltamamak, dikkatini dağıtmamak, anlamayı zorlaĢtırmamak için haber metnini gereksiz unsurlardan ayıklamaktır.

2.7.5. Biçimlendirme

Biçimlendirme aĢaması, haber metninin elde edilen bilgi ve belgeler doğrultusunda gazete ya da televizyon yayınına uygun bir biçimde yazılması sürecidir. Haber, 5N 1K kuralına uygun olarak sade bir dille, anlamda karmaĢaya ver vermeyecek açık, kesin ve somut ifadelerle, eylem ve anlam bütünlüğü bozulmayacak Ģekilde yazılmalıdır. Bir haber mutlaka 5N 1K kuralındaki sorularına cevap verir nitelikte olmalıdır. Ancak haberin içeriğine göre bu 6 sorunun önem ve yerleri değiĢebilmektedir. Bu noktada değiĢmeyecek olan, “Kim” ve “Ne” sorularının yanıtlarının daima haberin ilk paragrafında bulunması kuralıdır. “Neden” ve “Niçin” sorularının cevaplarının hedef kitlenin okumayı, izlemeyi ve dinlemeyi bırakmamaları için haberin uygun ve gerekli yerinde geciktirmeden verilmesi gerekmektedir. Okurlar genellikle haberin 10. satırından sonra “neden” ve “niçin” diye sormaktadırlar (Girgin, 2002: 49).

Meyer, haberin biçimlendirme aĢamasının taĢıdığı önemini “Haberi kurgulamak, biçimlendirmek, haberi iĢlemektir. Yani verilere dayanarak metne içerik, anlam kazandırmaktır. Bu bilgi iĢleme yöntemi, zaman içinde habercinin bu alandaki becerisini oluĢturacaktır. YaĢanan, izlenen, gözlemlenen ya da verilere ve tanıklara dayanılarak üretilen, yeniden kurgulanan eylem ve söylemleri, özetle

yaĢamın belirli kesitlerini kısa bir öykü gibi göstermek için gazetecinin çok özenli olması gerekmektedir.” Ģeklinde ifade etmektedir (Meyer, 1998‟den aktaran Girgin, 2002: 50).

Haber metni yazılırken gazetecilik etiğinin temel değerlerine sadık kalınarak, mümkün olduğunca sıfat kullanımından ve argo ifadelerden uzak durulmalıdır. Herhangi bir yanlıĢ yapılmaması adına haberde geçen isimler ve rakamlara dikkat edilmelidir. Haber kaynağından metin içerisinde bahsetmek kamuoyuna güven vermek açısından önemlidir. Bu nedenle haber kaynağının sözleri, alıntılar tırnak (“) içinde bolca kullanılmalı, (DıĢkaya, 2009: 48).

Haberin okuyucu üzerindeki etkileri haberin anlaĢılırlığı ile bağlantılıdır. “Haberciliğin temel ilkeleri olan zamanlılık, yakınlık, önemlilik, sonuç ve insanın ilgisini çekme bir gazeteci için ne kadar önemliyse, gazetecinin haberini yazarken okuyucusuna sade bir dille, doğru olarak, açıklık ve kesinlikle sunması o kadar önemlidir. Haber ne kadar sade, açık ve kesin olursa haberi okuyan, dinleyen, seyreden o kadar kolaylıkla haberi okur, dinler, seyreder, anlar. Gazetecinin görevi, olayların mantıklı bir sıra içinde neden ve nasıl oluĢtuğunu okuyucuya, dinleyiciye ve seyirciye anlatmadır. Yaldızlı kelimeler yanında, fazla önemli değilse olaya ait ayrıntılarda kullanılmamalıdır. Bu nedenle, kullanılan bütün cümleler, kısa ve tek fikirli olmalıdır. Kısa paragraflar tercih edilmelidir.” (Tokgöz, 1981: 90).

Haberi biçimlendirirken kullanılan teknikler kadar haberi üretenlerin olaya yaklaĢım tarzı da büyük önem taĢımaktadır. Haber yazarken muhabir ya da editör olaya tarafsız bir Ģekilde yaklaĢmalıdır. Olaylarla ilgili malzemeleri, bilgi ve belgeleri nesnelliği göz ardı etmeden toplamalıdır. Görüntü seçiminde de metin yazımında da bu ayrıntılara dikkat etmelidir.

2.7.6. Yayımlama

Yayımlanma aĢaması, haber üretim sürecinin seçim ve biçimlendirilmesinden sonraki en son sürecidir. Haberin yazımı ve denetimi yapıldıktan sonra haber en kısa sürede yayımlanmalıdır. Habercilikte zaman kavramı çok önemlidir ve muhabir en yeni bilgiyi, en kısa sürede topluma sunmakla görevlidir.

Ramonet, doğru, ilginç ve önemli haberlerin, rakiplere oranla önce verilmesinin, medyanın saygınlığını, dolayısıyla etkinliğini arttıran en önemli öğe olduğundan bahsetmektedir ve bu durumu „geciktirilmiĢ haber (yavaĢ haber), haber değildir‟ sözleriyle özetlemektedir (Ramonet, 2000: 39).

Haber üretim sürecinde haber olayının seçimi ile baĢlayan ilk aĢamadan haberin topluma ulaĢacak niteliği kazandığı son aĢamaya kadar etkili olan bir takım faktörler bulunmaktadır. Editöryal süreç üzerinde etkili olan bu faktörler farklı boyutlarda haber üretiminin her aĢamanda kendisini göstermektedir.