GİRDİ-ÇIKTI ANALİZİ VE SENARYOLARDAKİ TEMEL PARAMETRE VE BÜYÜKLÜKLERİN TAHMİNİ

A T E J İ V E Y E N İ D E N Y A P I L A N M A S E N A R Y O L A R I yoğun tarım önem kazansa bile kırsal kesimdeki

işgücü talebinin bugünkü işgücü arzı seviyesine çıkması düşük bir olasılıktır. Kırsal kesimdeki kişi başına geliri artırmak için bu kesimden, kentsel kesime, tarımdan, sanayi ve hizmetlere işgücü ve nüfus transferi bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.

Nüfus sayımlarındaki verilere göre, tarım kesi-mi istihdamı Amasya ve Çorum’da 1985’den, Samsun’da ise 1990’dan beri azalmaktadır.

Tarımsal istihdamı koruyan tek il Tokat’tır ve bu ilde 1990 ve 2000 istihdam hacmi neredeyse aynıdır.

Bölgede 1990-2000 arası tarımsal kesimde istih-dam 119,4 bin kişi, diğer bir ifadeyle yüzde 12,5 azalmıştır. İlerde bu eğilimin devam etmesi bölge-nin tarım, sanayi ve hizmetler kesimlerindeki olan gelişmeler bağlamında neredeyse kesindir.

Bölgede tarımsal istihdamın hesaplanmasında bu eğilim bir veri olarak alınmış, ancak farklı se-naryolarda sektörlerde farklı hızlarda gelişmeler ve kır-kent arasında kişi başına gelirdeki farkın, değişik hızlarda kapanması öngörüldüğünden, se-naryoların her birinde, kırsal istihdamdaki azalma hızı diğerlerindekinden değişik tutulmuştur.

Senaryo A₀’da yani baz senaryoda, 1990-2000 arası tarımsal istihdamdaki azalışın aynı hızda devam edeceği varsayılmıştır. Senaryo A₁’de bu hız yüzde 20, Senaryo A₂’de yüzde 40, Senaryo A₃’de yüzde 60 artırılmıştır. Buradan hareketle 2000 Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri yayınındaki bölge tarımsal istihdamı, öngörülen hızlarda azaltılarak, her bir senaryo ve farklı yıllar için tarımsal istihdam tah-minleri yapılmıştır.

Bu tarımsal istihdam tahminleri ve girdi-çıktı anali-zinden elde edilen sanayi ve hizmetler kesimlerin-deki istihdamdan nüfus verileri ve nüfusun kent-kır arasındaki dağılımını hesaplayabilmek için nüfus-istihdam oranlarının bilinmesi gerekir. Bu oranların tahmin edilmesinde de yine nüfus sayımı verilerinden yararlanılmıştır. Bu yapılırken tarımsal

kesimde istihdam edilenlerin tümünün köylerde ve bucak merkezlerinde, yani kırsal kesimde, sanayi ve hizmetlerde istihdam edilenlerin tümünün kent-sel kesimde yaşadığı varsayılmıştır. Kentlerde yaşayanların bir kısmının tarımsal kesimde, kırda yaşayanların bir bölümünün de sanayi ve hizmet-lerde istihdam edildiklerinin bilinmesine karşın bu ikisinin birbirini götürecekleri bu hesaplama yönteminden doğan, hataların marjinal olacakları farz edilmiştir. İstatistiklerin titiz bir incelemesi bu yaklaşımı doğrulayacak niteliktedir.

Nüfus istihdam oranı bölgede tarım (kır) kesimin-de 1980, 1985, 1990 ve 2000’kesimin-de sırasıyla 1,87, 1,84, 1,67 ve 1,74 olmuştur. Kentsel kesimde ise nüfus-sanayi ve hizmetler kesimleri istihdam ora-nı ayora-nı tarihler itibarıyla 2,54, 3,32, 3,48 ve 3,74 olmuştur. Nüfus istihdam oranı tarım kesiminde düşme, sanayi ve hizmetler kesiminde yükselme eğilimindedir. Türkiye geneli için de aynı eğilim-ler söz konusudur. Ancak ülke genelindeki oran bölgeye görece tarım kesiminde daha yüksek, kentsel kesimde, sanayi ve hizmetler de daha düşüktür. 2000 yılında bölge tarımındaki oran ülke genelindekinden yüzde 25 daha yüksek, sanayi ve hizmetler kesimindeki oran ise bölgede ülke gene-lindekinden yüzde 20 daha fazladır. Ülke geneli ve bölge arasındaki bu farklılıklar, işgücüne katılma eğilimlerindeki farklılıklardan ileri gelebileceği gibi, bir ölçüde nüfus profi lindeki farklılıklardan da kaynaklanıyor olabilir. Nüfus tahminlerinde, bölgede 2000 yılındaki nüfus-istihdam oranları kullanılmıştır.

Tahmin edilmesi gereken son ilişki, yatırım (I)- gelir (Y) ilişkisidir. Bunun için 1968-2001 dönemi verileri kullanılarak bir regresyon analizi yapılmış ve şu sonuca varılmıştır: I=e^-3,222 Y^-1,133 (t=24,325, R²=0.95 ve n=33) Logaritmik ifadesiyle bu InI=-3,222+1,133InY’dir. 1,133 katsayısı, yatırımların gelir esnekliği olup, gelir yüzde 1 arttığında yatı-rımların yüzde 1,133 artacağını ifade etmektedir.

Senaryolardaki yatırımlar bu ilişki kullanılarak türetilmiştir.

Ş İ L I R M A K H A V Z A G E L İ Ş İ M P

İ V E Y E N İ D E N Y A P I L A N M A S E N A R Y O L A R I

Ş İ L I R M A K H A V Z A G E L İ Ş İ M P R O J E S İ

Bölge için içerikleri ve ayrıntıları aşağıda verilecek olan dört farklı senaryo üretilmiştir. Bu senaryolar incelenir ve yorumlanırken birkaç nedenle ihtiyatlı olmak gerekir.

Her şeyden önce senaryoların, büyüme hedefl eri dışındaki niceliksel özellikleri doğrudan ya da dolaylı olarak girdi çıktı analizine dayanmaktadır.

Girdi-çıktı tablosundaki katsayılar projeksiyon dö-nemi boyunca sabit kaldıklarından, baz yılından uzaklaştıkça, gelecekte üretim teknolojilerinde meydana gelebilecek değişiklikleri yansıtmaktan uzaklaşacaklardır. Gelecekteki teknolojik değişik-likleri bugünden bilmek büyük ölçüde olanaksız olduğundan, analizlerden çıkan sonuçları kısa ve orta dönem için gerçeğe daha yakın, olabilecek uzun dönem için ise, sadece eğilimleri yansıtan rakamlar olarak yorumlanması gerekir.

Senaryolar konusunda hatırda tutulması gereken ikinci husus, sonsuz sayıda senaryolar üretilebi-leceğidir. Sorun, bölge, ülkede ve dış dünyadaki mevcut ve muhtemel eğilimler ve gelişmeler bağlamında makul, olabilirliği olan, senaryolar üretmektir. Göz önünde bulundurulması gereken üçüncü husus ise, gerek girdi-çıktı tablosunun ge-rek üretim değeri –katma değer ve nüfus-istihdam oranı gibi parametrelerin istatistiki verilere olduğu kadar, bazı varsayımlara dayandığı noktasıdır. Bir senaryo sorgulanırken, sorgulanan husus aslında bu veriler ve varsayımlardır. Senaryolar oluşturu-lurken, makul olmayan verilerin ve varsayımların mevcut veri kaynakları ve mevcut bilgiler bağla-mında uygunluklarına azami dikkat gösterilmeye çalışılmıştır.

Gerek “Senaryoların Temel Çerçevesi: Mevcut Durum ve Muhtemel Gelişmeler Işığında Bölgesel Olanaklara Genel Bir Bakış” bölümünde, gerek yukarıda değinilen hususlar bağlamında dört farklı senaryo geliştirilmiştir. Senaryolardaki temel amaçlar bölgede kişi başına gelirin artırılması, kır-kent arasındaki kişi başına gelir farkının azaltılma-sı ve bölge kişi başına gelirinin ülke ortalamaazaltılma-sına yaklaştırılmasıdır.

Geliştirilen dört senaryoyu A₀, A₁, A₂ ve A₃ olarak numaralandırırsak; her bir senaryo bir öncekinden daha yüksek bir GSYİH büyüme hızı, daha yük-sek sanayi ve hizmet faaliyeti, daha az tarımsal istihdam, daha yüksek kişi başına gelir, kişi başına gelir itibarıyla daha az kır-kent ve bölge-ülke or-talaması farkları içermektedir. Tüm senaryolarda Türkiye geneli için kullanılan veriler Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın (2001-2005) dayandığı Uzun Vadeli Strateji’nin (2001-2023) öngördüğü hedefl erdir. Bu süre içerisinde ülke GSYİH’sının yılda yüzde 6, kişi başına gelirin de yüzde 4,8 hız-la büyüyeceği öngörülmüştür. Senaryohız-ların temel özellikleri itibarıyla kısa tanımları aşağıda, senar-yolar itibarıyla başlıca göstergelerdeki gelişmeler Tablo 4.4.1.1’de verilmiştir. Analizlerde kullanılan fi yatlar 2003 yılı sabit fi yatlarıdır. Tablo 4.4.1.1’de kişi başına gelirde bölge-Türkiye ve kır-kent oran-larında 2003 yılı için senaryolar itibarıyla görülen farklılıklar, bölgede tarımsal istihdam bazının 2000 yılı olarak alınması ve bu bazdan hareketle, 2001 yılından itibaren farklı senaryolarda tarımsal istih-damın farklı hızlarda azaltılması nedeniyledir.

A T E J İ V E Y E N İ D E N Y A P I L A N M A S E N A R Y O L A R I

4.1 SENARYO A

Bu baz senaryodur ve dışardan minimum müda-haleyle mevcut eğilimlerin devam edeceği büyü-me hızındaki göreli artışın verimlilik artışıyla sağ-lanacağı varsayımlarına dayanmaktadır. Bölgede tarımsal nüfus azalacak, bölge dışına göç yoğun olarak devam edecek ve yıllık nüfus artış hızı yüz-de 0,38’yüz-de kalacaktır. Bölgeyüz-de kişi başına gelir ve GSYİH artış hızları ülke geneli için öngörülenlerin epey altında kalacaktır. Kişi başına gelirde kır-kent farkı azalacak ve bölge-Türkiye farkı artacaktır.

4.2 SENARYO A

Bu; baz senaryonun başlıca göstergelerde hayli iyileştirilmiş bir halidir. GSYİH yılda yüzde 5,48, kişi başına gelir yüzde 4,45 hızda büyüyecektir.

Kişi başına gelirde kır-kent farkı devam etmesine karşın bölge-Türkiye farkı başlangıç yılına (2003’e göre) artacaktır. Sanayi ve hizmetlerde istihdam yükselecektir. Tarımdan, kırsal kesimden sanayi ve hizmetlere kentlere nüfus transferi daha yüksek bir hızda sürecek, nüfus artış hızı baz senaryoya görece yükselmesine, kentlerin emme kapasitesi-nin artmasına rağmen, bölge önemli ölçüde göç vermeye devam edecektir. Kırdan yüksek oranda göç nedeniyle kırsal kesimde kişi başına gelir artış hızı kentsel kesimden daha yüksek olacaktır.

4.3 SENARYO A

Bu senaryoda öngörülen GSYİH artış hızı Türkiye için öngörülenin üzerindedir. Kırsal kesimden göç hızlı bir şekilde devam edecek, kent nüfus artış hızı yükselecek, bölge dışına göç devam etmesine karşın yavaşlayacaktır. Bölge ekonomik yapısı, sanayi ve hizmetler lehine önemli ölçüde değişecek, bunun bir yansıması olarak bölgedeki büyük kentler, özellikle Samsun ön plana çıkacak-tır. Kişi başına gelir, Türkiye ortalamasına yakla-şacak, kır-kent gelir oranı yaklaşık yüzde 50’ye yükselecektir.

4.4 SENARYO A

Bu en iddialı senaryodur. 2004-2023 döneminde GSYİH’nın yılda yüzde 7,26, nüfusun yüzde 1,85, kişi başına gelirin yüzde 5,41’lik bir hızla artma-sını öngörmektedir. Bölge dışına göç neredeyse sıfırlanmakta, bölge kişi başına gelirinin ülke or-talamasına oranı yüzde 80’in üzerine çıkmakta, kır-kent arasındaki gelir açıklığı daralmakta, kent nüfusu kır nüfusunun 4 katına çıkmakta ve dönem sonunda nüfusun yüzde 80’i kentlerde yaşıyor olmaktadır (Tablo 4.4.1.2). Bu senaryoda sanayi ve hizmetlerde artan istihdama paralel olarak, böl-genin büyükçe kentleri daha da önem kazanmakta ve Samsun’un sırf bölge illerine değil, doğu ve batısındaki illerle İç Anadolu’nun kuzeydoğusuna hizmet veren bir eğitim, sağlık ve önemli bir ithalat, ihracat merkezi olması öngörülmektedir.

Alternatif senaryolarda ana ve alt sektörler iti-barıyla ve 2003 sabit fi yatlarıyla yatırım planı Tablo 4.4.1.3’de, GSYİH’nın sektörel yapısı Tablo 4.4.1.4’de, istihdamın sektörel dağılımı Tablo 4.4.1.5’de, nüfusun kır ve kent arasında da-ğılımı Tablo 4.4.1.6’da, sektörel verimlilik artışları Tablo 4.4.1.7’de, ve dönemler itibarıyla kentleşme oranları Tablo 4.4.1.8’de verilmektedir.

Senaryolarla ilgili ilave bilgiler, bölüm sonunda yer almaktadır. Senaryolar itibarıyla GSYİH’nın dönemsel büyüme hızları Ek 1 Tablo 1’de, Türkiye ortalamasına görece bölgede kişi başı-na gelir Ek 1 Tablo 2’de, kır-kent gelir oranları Ek 1 Tablo 3’de ve kentsel nüfus büyüme hızları Ek 1 Tablo 4’dedir.

Ş İ L I R M A K H A V Z A G E L İ Ş İ M P R O J E S İ ekil 4.4.1.1 Senaryo A1’e Göre Mekansal Gelişme

A T E J İ V E Y E N İ D E N Y A P I L A N M A S E N A R Y O L A R I