• Uyum Zorlukları: Hızlı büyüme dönemlerinin sürekli değişken
liğine uyum sağlayabilmek, duygusal yönden rahatsız edici
dir. Yavaş büyüme dönemlerindeyse, uyum sağlamak çok da
ha kolaydır.
• Enerji Düzeyi: Hızlı büyüme, enerji tüketici olduğundan, bu dönemlerde çocuklar çabuk yorulurlar. Bu da onları huysuz ve tedirgin yapabilir. Yavaş büyüme dönemlerindeyse, çocuğa oyun ve diğer faaliyetler için daha çok enerji kalır ve çocuk daha neşeli, birlikte yaşanması daha kolay bir davranış içine girer.
• Beslenme Gereksinmeleri: Yaşamın ilk iki ya da üç ayında ve er
genlik döneminde hızlı büyüme nedeniyle beslenme gereksi
nimleri en üst düzeye ulaşır. Büyüme gereksinimlerine göre yeterli miktarda ve gerekli türde gıdalarla beslenemeyen ço
cuklar, yorgun ve huysuz olurlar. Oyuna ve okul ödevlerine
az ilgi duyan bu çocukların sosyal uyumları da genellikle bo
zuktur.
• Isı Dengesinin Sürdürülmesi: Yavaş büyüme dönemlerinde be
den genellikle ısı dengesini korur. Hızlı büyüme dönemle
rindeyse bu denge bozulduğundan, çocuk iştahsızlık, genel olarak bitkinlik, huysuzluk ve anti-sosyal davranış gösterebi
lir.
• Beceriksizlik: Hızlı büyüme dönemlerinde çocuk beceriksizce davranır. Daha önce hareketleri düzgün ve iyi olan çocuk, bu dönemde hantallaşabilir ve sık sık tökezler. Büyüme yavaşla
dığındaysa, bu beceriksizlik iyi bir motor davranışla yer değiş
tirir<8>.
Bedensel Gelişimi Etkileyen Temel Faktörler
Bedensel gelişim için yeterli beslenmeye, ısı ve nem ortamına ge:-
}
reksinim vardır. Ancak, bu koşullarda genetik elemanlar ve ho
�
nal büyüme uyarılır ve gelişme sağlanır.
J. M. Tanner, bedensel gelişimin türü ve hızında, kalıhm ve çevre
fa�-��emine değin
��
ğÖ
re, bedensel gelişimi etkileyen temel faktörler şu başlıklarda toplanabilir:
36 ÇOCUK PSiKOLOJiSi
• Kalıtım: Bu etkenin büyüme üzerindeki önemi çok büyüktür.
Genetik büyüme planı, bir bakıma tüm büyüme olgusunun içerdiği fonksiyon ve kavramlar biçiminde formüle edilebilir.
• Irk: Doğumla birlikte siyahların beyazlara oranla iskelet gelişi
mi açısından daha üstün olduklan görülür. Bu farklılık, zenci çocuklardaki diş gelişiminin daha önce başlamasıyla ortaya çı
kar. Beslenme ve diğer çevresel koşullann yeterli olması halin
de, zenci çocukların iskelet gelişimindeki üstünlükleri 2-3 yıl sürer.
• Beslenme: Yetersiz beslenme, büyümeyi geciktirir. Yetersiz bes
lenmenin sürekliliği, bedensel ve zihinsel gelişimi olumsuz yönde etkiler. Biri 1911-1953 yıllannda, diğeri 1920-1940 yılla
nnda gerçekleştirilen iki araşbrmada, savaş sonrası yıllarda besinin azalmasına koşut olarak boy gelişmesinde belirgin bir düşme saptanmışbr.
• Hastalık: Kısa süreli hastalıklar büyümede kalıcı bir gerileme
ye neden olmamakla birlikte, hastalıkta izlenmesi gereken bes
lenme rejiminin (diyet) uzun süre aksaması ya da yetersiz ola
rak devam etmesi, çocukta birtakım gelişim bozukluklanna yol açabilir. Geçirilen büyük bir hastalık, çoğu kez büyümenin yavaşlamasına neden olur. Böyle durumlarda çocuğun sağlığı
na kavuşmasıyla birlikte akranlarına yetiştiği görülür.
• Psikolojik Bozukluklar: Ruhsal zorlanma (stress), yavaş gelişme
ye, ender olarak da bedensel gelişmede gerilemeye neden olabi
lir.
• Sosyo-Ekonomik Statü: Farklı toplumsal katmanlardan gelen ço
cuklar, her yaş grubunda farklı beden ölçüsüne sahiptirler.
Yapılan araştırmalar, ekonomik açıdan üstün ve sağlıklı koşul
larda büyüyen çocuklann, ekonomik açıdan düşük düzeydeki çocuklara oranla daha gelişmiş olduklanru göstermiştir. Bu farklılığın oluşumunda beslenme, uyku, egzersiz ve boş za
manlann değerlendirilmesi etkenlerinin rol oynadığı saptan
mıştır.
tık Beş Yılda Gelişim Modeli ve Kritik Yaşlar
Knobloch ve Pasamanick'in, 1974'te gerçekleştirdikleri, yaşamın ilk beş yılını içeren model, gelişim konusuna ilginç bir yorum
getir-GELlŞIMIN INCELENMF.Sl 37
mektedir. Knobloch ve Pasamanick'e göre, sağlıklı bir gelişimin olabilmesi
beş
davranış türünün bütünleşmesine bağlıdır.Bunlar:
1. Algı, duygu, hareket tepkileri ve göz-el koordinasyonunu (eş
güdümünü) içeren uyum,
2. Başın dengesi, oturma, ayakta durma, emekleme ve yürümeyi içeren tüm motor (hareki, devinimsel) dauranışlar,
3.
Objeleri el ve parmaklan kullanarak yakalama ve kavramayı içeren gelişmiş motor dauranış,4. Cümleler, yüz ifadeleri, mimik ve sözcüklerle kavrayışı içeren dil faaliyeti,
5. Beslenme becerisi, tuvalet eğitimi, bağımsızlık ve işbirliğini içe
ren kişisel-sosyal davranış'br.
Knobloch ve Pasamanick, Amold Gesell'in çalışma ve ölçümleri
ni geliştirerek, gelişimin ilk
beş
yılında bazı kritik ay ve yaşların varlığını savunmuşlardır. Bu kritik ay ve yaşlar şöyle özetlenebilir:
• Birinci yılın ilk üç ayında, bebekler göz kürelerinin hareketini sağlayan "oculomotor" kasların kontrolünü kazanırlar. Dört haftalık yenidoğan, başının üstünde asılı duran bir objeyi he
men fark etmez, ama obje, çocuğun görme çizgisinin üzerinde hareket ettirilirse, çocuk onu sınırlı bir alan içinde baş ve göz hareketleriyle izler.
• tık yılın ikinci çeyreğini oluşturan 16. ve 28. haftalarda, başı ve bedenin üst kısmını destekleyen kaslarla, el ve kolların hare
ketini sağlayan kaslann kontrolü kazanılır. Bebek, yashklarla desteklenmiş olarak oturmaktan hoşlanır ve başını destek ol
madan dik tutabilir, bazen bir kolunu bir objeye uzatabilir.
• tık yılın üçüncü çeyreği olan 28. ve 40. haftalar arasında, gövde ve parmaklardaki kontrolün geliştiği görülür. Çocuğun bu evre
de başparmağını kullanabilmesi, yakalama becerisini geliştirir.
• 40. ve 52. haftalar arasında, çocukların bacaklarıyla ayaklannı kontrol edebildikleri ve bu evrede destekle ayakta durup yü
rüyebildikleri görülür. Bacaklar gövdeyi taşıyacak kadar kuv
vetlidir, ama vücuttaki denge zayıfhr. Çocuk rahatça oturabi
lir, vücudunu döndürebilir ve düşmeden bir yana eğilebilir.
Yüzükoyun yatarken dönüp oturabilir, yerde sürünerek ilerle
yebilir ya da emekleyebilir.
38
ÇOCUK PSiKOLOJiSi
• İkinci yılda yürüme ve koşma gelişir, çocuklar küçük ve bü
yük tuvaletlerini kontrol etmeyi başarırlar. Konuşmaya başlar
lar ve kişisel kimliğe sahip olmak isterler.
• İki ve üç yaşlarında çocuklar, dili bir düşünce aracı olarak kul
lanabilirler.
• Dördüncü yılda çocuklar gerek kişisel yaşamlarında, gerekse ev ortamlarında daha bağımsız olmaya başlarlar. Dört yaş ço
cuğunun motor davranışı daha mükemmelleşmiş ve çocuk her hareketi tek başına yapabilir hale gelmiştir.
• Beşinci yılda motor kontrol olgunlaşmış, dil oldukça yeterli bir biçimde ifade edilebilir hale gelmiş ve sosyal uyum görül
meye başlamışhr. Çocuğun hareketleri gelişmiş, dengesi ku
sursuz hale gelmiştir<">.
Bedensel Gelişimin Yönü
Bedensel gelişimi gösteren diyagramlar incelendiğinde, gelişim olgusunun düzenli bir biçimde gerçekleştiği dikkati çeker. Bebeklik ve ergenlik dönemindeki iki hızlı büyüme evresi dışında, uygun ko
şullar içindeki kız ve erkek çocukların gelişimleri önceden tahmin edilebilecek bir düzen içinde olmaktadır. Ağırlık ve boy gelişiminin yanı sıra, gerek kas, gerekse iskelete ve iç organlara ilişkin gelişimde de benzeri düzenli ölçümler birbirini izler. Büyük ölçüde ergenliğe bağlı olan hormona} değişiklikler davranışı etkilediği gibi, daha fötal dönemde hızlı bir biçimde gelişmiş olan beynin faaliyeti de, çocuğun öğrenme kapasitesini artırır, çevreyi taklit etmesini ve uyumunu sağ
lar.
Hem doğum öncesi (prenatal), hem de doğum sonrası (postnatal) dönemlerdeki gelişimde, iki temel ilkenin varlığı kabul edilmektedir.
Bu ilkelere göre, bedensel gelişimde şu iki yön izlenmektedir:
• Gelişimin "cephalocaudal" Yönde Gerçekleşmesi ilkesi: Büyüme baştan ayağa doğru olur. Başka bir deyişle, yapısal ve işlevsel gelişim, öncelikle başa yakın bölgede gerçekleşir.
• Gelişimin "proximodistal" Yönde Gerçekleşmesi ilkesi: Bedensel gelişim, bedenin iç kısımlarından dışa doğru, merkezi
bölge-(") Travers, John F., The Growing Child, Boston College, Scott, Foresman and Co., Clenview Illinois, 1982.