184 ÇOCUK PSIKOLOJtsl

gisayar oyunlan, ondaki yaratıcılık yeteneğinin gelişmesini de engel­

lemektedir.

Dikkat, algı, göz-el koordinasyonu ve muhakeme gibi bazı zihin­

sel işlevlerin gelişiminde yararlan bulunmasına karşın, bilgisayar oyunlan çocuğun gerçek anlamdaki oyun faaliyetini ve sosyal gelişi­

mini olumsuz bir biçimde etkilemektedir.

Ancak bu olumsuzluklanna rağmen bilgisayar oyunlan, çocuğun hayalgücünü geliştirmesi ve zihinsel gelişimi olumlu yönde etkile­

mesi açısından uyana ve eğitici bir işleve sahiptir. Bu nedenle bilgi­

sayar oyunlanyla süreli ve sınırlı meşgul olan çocuklann bu etkinlik­

ten yarar sağlayacaklan açıktır. Bu süre, ilköğretim yıllannda günde bir saati geçmemelidir.

Oyun Kuramları

En eski kuram, oyunun dinlenme gereksiniminden kaynaklandı­

ğını ve yorgunluğu gideren bir faaliyet olduğunu savunan görüştür.

Sonralan, ilk gerçek oyun kuramını ortaya atan, Herbert Spencer olmuştur. Spencer, oyunu, fazla enerjinin harcanması olarak nitelen­

dirmiş, böylelikle gerginliğin azalacağını savunmuştur. Spencer' e göre sağlıklı çocuklar, zayıflara oranla daha çok oyun oynamaktadır­

lar.

Haeckel'a göre çocuk, kısa bir süre içinde ırkının geçirdiği evrim­

den geçerek gelişir. Bu ''biyogenetik yasa"ya göre, çocuğun oyunlan da, eski kuşaklardan kalan faaliyetlerin bir parçasıdır.

Daha sonralan, bu görüş üzerinde duran Stanley Hall, çocuğun evrimiyle toplumun evrimi arasında bir ilişki kurmuştur. Hall'ın

"Recapitulation (tekrar) kuramı"na göre, bir birey, yaşamı boyunca, daha önce kendi türünün geçirmiş olduğu gelişme seyrinin aynını geçirecektir. Oyun, bunun açık seçik bir belirtisidir.

Kari Groos,

20.

yüzyılın başında ortaya attığı kuramında, oyunun gerçek yaşama alışma egzersizi olduğunu belirtir. Oyun, bireyi, gün­

lük yaşamında karşılaşacağı zorluklardan korunmaya hazırlar. Gro­

os, çocuktaki kavga gibi ilkel (saldırganlık) eğilimlerinin oyun yoluy­

la boşalabildiğini kabul eder.

Karr'a göre oyun, bedenin gelişimini sağlayan, uyana bir etken­

dir. Bazı alışkanlıklar oyun yoluyla yinelenirken edinilir. Karr'a gö­

re, oyunun bir de anndırma işlevi vardır. Oyun, bireyde var olan

an-OYUN VE ÇOCUKTA iLGiLER 185 ti-sosyal eğilimlerden onu arındırır. Zararlı olan bu eğilimler, oyun

yoluyla kanalize edilir, yönlendirilir. .

Vygotsky, oyunu, anlam çıkarma ve öğrenmeye yönlendirme ola­

rak kabul eder. Oyunun çocukta neleri özgür kıldığını, neleri sınırla­

dığını ortaya koymak istemiştir. Yine Vygotsyky, oyunun haz verici özelliğini olduğu kadar, kurala yanını da vurgulamışbr.

Piaget'ye göre oyun, egoyu bütünüyle tatmin eden bir eylem tü­

rüdür. Dolayısıyla çocuk, gerçek dünyada, gerçek durum ve nesne­

lerle başanyla baş etmesini öğrendiğinde, oyun davranışı kendiliğin­

den ortadan kalkar. Oyunu duygulann dışa^vurumu olarak tanımla­

yan Freud, çocuklann, oyun ortamında iç dünyalannı, duygulannı açığa vurduklannı ve gerçek yaşamda başa çıkamadıklan olaylan oyuna getirerek, bu olaylann üstesinden geldiklerini söylemiştir. Ro­

usseau, her ne kadar oyunun çocuğun doğal, kendiliğinden başlayan özgür bir davranışı olduğunu belirtmişse de onu izleyen Pestalozzi, Froebel ve Montessori gibi eğitimciler, oyunun doğal değil, amaçlı bir davranış olduğu görüşünü savunmuşlardır. Onlara göre çocuk, oyun aracılığıyla işbirliği, paylaşma ya da yetişkinlere itaat etme davranışlannı geliştirebilmelidir.

ÇOCUKTA iLGiLER

Çocuğun yaşamında önemli rolü olan ilgiler, öğrenilmiş birer gü­

düdürler (motivdirler). Çocuk bir şeyden yararlanacağını görünce onunla ilgilenir, bu da öğrenmeyi güdüler (motive eder).

Gerçek ilgiler, bireyin yaşamında bir gereksinimi karşıladıklan için süreklidirler. Bu nedenle gereksinme ne denli kuvvetli olursa, il­

gi de o derece kuvvetli ve uzun süreli olur. Çocuk ilgilerle birlikte dünyaya gelmez. O, bu ilgileri bazı deneyimler sonucu, öğrenme yo­

luyla geliştirir. ilgilerin gelişiminde bireysel farklılıklar önemli bir yer tutar. ilgilerle fizyolojik ve zihinsel gelişme arasında bir paralel­

lik görülür. Başka bir deyişle, normalden daha hızlı veya daha yavaş gelişen çocuk, ilgileri açısından da, yaşıtlanna kıyasla farklılık göste­

rir.

ilgiler, çocuğun öğrenmeye karşı hazırlıklı oluşuyla yakından

186 ÇOCUK PSiKOLOJiSi

bağlantılıdır. Örneğin, çocuğun gücü ve kas koordinasyonu gelişme­

dikçe, top oyunlarına ilgi gösteremez.

Ayrıca ilgiler, geniş ölçüde yakın çevredeki öğrenme olanakları­

na bağlıdır. Bu olanaklar yeterli olmadığı takdirde, çocuk ilgisini ge­

liştiremez. Bu da çevreyle ve bu çevrede bulunan diğer kişilerle bağ­

lantılıdır.

Fizyolojik ve zihinsel gelişmelerle birlikte ilgiler de yaşla değişir.

Yeni ilgiler geliştikçe de, çocukluk dönemindeki ilgiler değişikliğe uğrar ya da sınırlanır.

ilgilerin önemi, onların öğrenme için gerekli olan güdülenmenin (motivasyonun) kaynağını oluşturmalarından gelmektedir. Bir faali­

yete ilgi duyan bir çocuk, bunu gerçekleştirmek için daha fazla güç harcar. Bir çocuğun ilgilerini saptamak için en pratik yol, onun satın aldığı, oynadığı, biriktirdiği, yaptığı ve kullandığı objeleri gözlemek­

tir. Çocuğun ilgi alanını gösteren diğer ipuçları ise, sorduğu sorularla, konuştuğu konulardan ve seçip okuduğu kitaplardan elde edilir. Bu konudaki en olumlu yol ise, "Olanaklar elverseydi, en çok neye sahip olmak isterdin?" şeklindeki soruya verilen yanıtlara başvurmaktır.

KiTAP

Kitap, çocuğun zihinsel, duygusal ve sosyal gelişiminde önemli bir uyarandır. Gelişim süreci içinde çocuk, kendine özgü bir kişiliğe sahip olan bir bireydir. Çocuğun yetişkinden farklı oluşu, sadece bir basamak farkından değil, aynı zamanda bir nitelik ve zihniyet far­

kından kaynaklanır. Çocuk, "eksik bir yetişkin" değil, fakat zihinsel, bedensel, duygusal ve sosyal gereksinimlerini tamamlamak isteyen, kelimenin tam anlamıyla bir "kişi"dir. Bu nedenle çocuk kitaplarının hazırlanmasında, çocuğun kişiliğinin, içinde bulunduğu büyüme ol­

gusunun ve gelişiminin çeşitli evrelerinin sürekli olarak göz önünde bulundurulması gereklidir. Bir kitabın çocuğun ilgisini çekmesi için, o kitabın bazı gereksinmelere yanıt vermesi gerekmektedir. Bu ge­

reksinmelerin başında sevgi gelir.

Çocuğun duygusal gelişiminde olsun, genel anlamda eğitimde ol­

sun, "sevgi", "şefkat" ve "güven" kavramlarının yeri ve önemi

bü-OYUN VE ÇOCUKTA İLGİLER 187 yüktür. İşte bu nedenle çocuklar, kendilerine sevgi ve güven ileten kitaplara büyük ilgi ve gereksinme duyarlar. Ancak çocuk kitabı ya­

zarken, sadece bu gereksinimi göz önünde tutmak son derece hatalı ve yetersizdir. Yazarlar, birtakım gerçekçi konulan işlemenin yanın­

da, yer yer çocuğa olumsuz yanlar üzerine eğilmek ve onlar üzerin­

de düşünmek olanağını da vermelidirler. Bütün bunlar yazar tarafın­

dan dengeli bir biçimde gerçekleştirilmeli, kitabın aynı zamanda ço­

cuğun eğlenme gereksinimini de karşılamak zorunda olduğu akıl­

dan çıkanlmamalıdır.

Lene Mayer-Skumanz bu konuda şunlan söylemektedir: "Dünya­

da olup bitenlerin tümü, çocuk kitaplarına konu olmaya elverişlidir.

Açlık, sevgi, aşk ve ölüm gibi; önemli olan bunların nasıl yazıldığı­

dır."

Çocuk Kitaplarının Niteliği

Çocuklar için kitaplar yazılması ve uyarlanması, oldukça yeni bir durumdur.

19.

yüzyıl sonuna kadar çocuk, yetişkin bir insan minya­

türü olarak kabul edilmiş ve her şey onun olgun bir insan görüntü­

sünde biçimlenmesi için hazırlanmışhr.

19.

yüzyıl sonunda ortaya çıkan yeni akımla birlikte, çocuk arhk farklı düşünülmeye başlanmıştır. Yetişkinler için yazılan kitaplar ye­

rine, giderek çocuğun gereksinmelerine yanıt verecek kitaplar kale­

me alındı. Bu kitapların başında, serüven öyküleri, hayali seyahatler, masallar, ahlaki değerleri güçlendirme amaçlı çocuk romanları gel­

mektedir.

Türk Kütüphaneciler Demeği'nin

17-19

Nisan

1979

tarihleri ara­

sında düzenlemiş olduğu Uluslararası Sempozyum'a katılan Fransız uzman Neveu, kitabın önemini açıklarken: "Kitap, ancak çocuğun ki­

şiliğine saygı gösterdiği sürece ideal bir iletişim araadır," demiştir.

Çocuk kitabı yazarının, bir yapıh oluştururken, iki noktaya önem vermesi gerekmektedir: Bunlardan ilki, kendi çocukluk günlerini ha­

tırlayarak o dönemdeki hayal gücüne dönebilmesi, ikincisi ise evren­

sel olan farklı kuşakları çocuklar için yeniden yaratabilmesidir. Ya­

pıt, çocukların yanı sıra, yetişkinlerin de ilgisini çekmelidir. Çocuk kitabı yazan, çocuk okuyucuyla yetişkin okuyucu arasındaki farkı bilmeli, öykülerini sadece çocuklar hakkında değil, fakat çocuklar için yazmalıdır. Çocuklar için yazı yazmanın verdiği hazlardan biri

188 ÇOCUK PSIKOlDJlSI

de, onlann eğlendirici niteliğinden gelmektedir. Aynca çocuk kitabı yazan, günlük yaşamı içinde çocuğu heyecanlandıracak konuların neler olduğunu bilen bir kişi olmalıdır.

Çocuk, kişiliğinin gelişiminde bir modelle kendini özdeşleştirir.

Bu model, başlangıçta anne baba ve yakın akrabayken, zamanla yeri­

ni arkadaşa, film ve kitap kahramanlarına bırakır. Bu bakımdan, ki­

tap kahramanlanrun ahlaki ve sosyal açıdan sağlıksız olması, çocu­

ğun kendisini kötü bir modelle özdeşleştirmesine neden olur. Bu da, çocuk kitabı yazarlarının yüklendikleri görevin ne denli önemli ol­

duğunu ortaya koymaktadır.

Okuma İlgisinin Yaşlara Göre Gelişimi

Başlangıçta çocuk, kolayca elinde tutabileceği kısa öykülerle, il­

ginç resimleri içeren küçük kitapları sever. Bu kitaplar, çoğunlukla gerçekdışı olaylardan oluşmaktadır. 3-4 yaş çocukları, kendilerine resimli öykü kitaplarının okunmasını isterler. Çocukların büyük bir bölümü birtakım hayali serüvenlerden oluşan öyküleri dinlerken bü­

yük zevk duyarlar ve bu öykü kahramanlarıyla kendilerini özdeşleş­

tirirler.

Pressey ve Robinson'a göre, okuma ilgisi yaşla artarı>. Entelektü­

el açıdan gelişimin yanında, okul deneyimlerinin de katkısıyla ço­

cuk, daha gerçekçi olur ve hayali konulan saçma bulur. ^6-7 yaşların­

daki çocuklar, doğa, hayvan ve diğer çocukları da içine alan, kısa ve bol resimli öykülerden özel zevk duyar.

6 yaş çocuğu, yatağa yathktan sonra, yanm saat kendisine kitap okunmasını ya da kitaplara bakma hrsah verilmesini ister. Gesell'e göre bu dönem, bir çocuğun okumaya olan ilgisini kamçılamak için en uygun evredir.

Cinsiyet Faktörü

Çocuk kitaplarının seçiminde cinsiyet faktörü konusu, uzmanlar­

ca uzun süre araşhnlmış ve okuma ilgisinin kızdan erkeğe değiştiği noktasında görüş birliğine vanlmışhr. Genellikle, erkekler spor, gezi, serüven, makine, bilim ve ünlü kişilerin yaşamlarını içeren yayınlan okumayı severlerken; kızlar, romantik romanlarla, kendilerini ilgi­

lendiren öykü ve şiir kitaplanru okumaktan zevk duymaktadırlar.

Bu konu yaşlara göre ele alındığında sonuç şudur:

OYUN VE ÇOCUKTA lLGlLER

189 8

yaşında, okuma ilgisinde cinsiyet faktörü önemli bir rol oynar.

Kızlar, erkeklere oranla daha fazla okuyabilirler. Seyahat, serüven, coğrafya, ilk çağlara ait öyküler, okuma konusunda en belirgin ilgi alanlanru oluşturur. Çocuk ve hayvanlara ilişkin kitaplarla peri masal­

lan hala ilgiyle okunur. Giderek öykülerdeki mizahtan hoşlanma baş­

lar. Resimli serüven ve kahramanlık dergilerine olan ilgi hala sürmek­

tedir.

9-10

yaş çocuğu, izcilik, serüven ve dehşet veren öykülerle güldü­

rülere, araç ve icatlara, ünlü kişilerin yaşamlanna ilgi duymaya başlar.

1 1

yaşındaki çocuk, özellikle serüven ve heyecan verici öykülere öncelik tanır. Bu dönemde, erkekler için sevilen konular bilim ve bu­

luşlar; kızlar için ise okul ve aile yaşamını içeren konulardır.

12

yaş, tarih ve efsane kahramanlanyla okumaya en fazla ilgi du­

yulan yaş olarak belirlenmiştir. Cinsel olgunluğa erişilen bu dönem­

de, özellikle kızlarda, aşk öykülerine ilgi önem kazanır.

Okuma Zevki ve Kültürü

Kitap okumak, insanı diğer canlılardan ayıran önemli bir özellik ve zihin gücünün geliştirilmesinde yararlı bir araçtır. lyi bir okuma alış­

kanlığının iki temel koşulu vardır. Bunlar, okuma sabn ve okuma zev­

ki' dir. "Okuma kültürü" denilen bu iki alışkanlık da, aile ve okulda ka­

zanılır. Bu nedenle, okuma ilgisinin geliştirilebilmesi için aile, okul ve toplum, çocuğa bu doğrultuda faaliyet olanak.lan hazırlamalıdır.

Hurlock'a göre, çocuğun okuma zevkini, kültürel koşullar etki­

ler3>. Çocuğun, okuması gerekeni ve kendi cinsi için uygun türü ve sayıyı, sosyo-ekonomik ve kültürel faktörler belirler. Orta ve daha üs­

tün sosyo-ekonomik çevre çocuklan, anne, baba ve öğretmenlerinin uygun bulduk.lan kitaplan okurlar. Buna karşılık, sosyo-ekonomik düzeyi düşük kesimlerden gelen çocuklar, kendilerine yol gösteril­

meksizin, istediklerini okumakta ya da hiç okuyamamaktadırlar.

% 73'ü kırsal kesimden gelen

15-18

yaşlanndaki

214

ilkokul me­

zunu suçlu genç üzerinde yaptığımız araştırmadan elde ettiğimiz bulgulann daı·ı, Hurlock'un görüşlerini doğrular nitelikte olduğu

(") Söz konusu araşbrma, 7 Temmuz 1983'te Londra'da yapılan '1ntemational Soci­

ety for the Study of Individual Differences" Kongresi'nde, Juı:ıenile Delinquency in Turkey başlıklı bir bildiri olarak sunulmuştur.

190 ÇOCUK PSIKOLOJlSI

dikkatimizi çeker. Bu inceleme sonunda, suçlu gençlerin 3 59.3'ü­

nün kitap okuduğu, hemen hiçbirine kitap seçiminde yol gösterilme­

diği belirlenmiştir. Bulgulanmıza göre, okunan kitaplann 3 30'unu resimli kahramanlık ve savaş kitaplannın, yani (çizgi roman) "co­

tipi ilkel kitaplara ilgi duyduk.lan anlaşılmaktadır. 1 1 yaşından sonra önemini yitiren bu tür kitaplara gençlerimizin yönelmelerinde, hiç kuşkusuz 3 77 annenin, 3 41 babanın okuma-yazma bilmediği ya­

kın çevrenin etkisi büyüktür.

Ancak, gerek okuma ilgisinin yoğunluğunda, gerekse okuma miktannda, bireysel farklılıklann öneminin de büyük olduğunu akıl­

dan çıkarmamak gerekir. Örneğin, üstün yetenekli -gifted- çocuklar, normal çocuklardan iki veya üç kat daha çok okur ve okuma

amaçla-Tablo: 1

ÇOCUK KİTAPLARININ YAŞLARA _GÖRE DACILIMI

'Jl.1 'Jl.1 "'2 'Jl.1 'Jl.1 T<itaplan Çocuk Romanlan Romanlar

OYUN VE ÇOCUKTA İLGiLER ¹⁹¹ n bilgi edinmek noktasında yoğunlaşır. Çocuklara okuma ilgisi ka­

zandırmak üzere okulda öğretmenler iki temel görüşten söz ederler:

Bunlardan ilki, çocukların süraUi okumalarını sağlayacak okuma ye­

teneğini geliştirmek; ikincisi ise, onlarda okumaya karşı büyük bir arzu uyandırmak ve zengin okuma malzemesi hazırlamakhr. Çocuk­

larda Psiko-Sosyal Olgunluğun Ölçülmesi konulu araşhrmamızda, hangi yaşta ne tür kitap okunduğu ve çocuk kitaplarının seçiminde cinsiyet faktörünün ne boyutta olduğu ele alınmışhr. Elde edilen bul­

gular şu şekilde özetlenebilir:

Araşhrmamızda, hangi yaşta ne tür kitap okunduğu ve çocuk ki­

taplarının seçiminde cinsiyet faktörünün değerinin ne olduğunu araşhran itemlerden elde ettiğimiz bulgulara göre, 6 yaşında en çok öykü türü kitapların okunduğu (% 31), bunu serüven ve savaş kitap­

larıyla yani comics türü kitaplarla (% 27), masal (% 20) ve bilgi ve kültür yayınlarının (% 16) izlediği saptanmışhr.

8 yaş çocuklarımızın en çok serüven ve savaş kitaplarını okuduk­

ları (% 39), bunu öykü (% 28) ve masal kitaplarıyla (% 23), bilgi ve kültür yayınlarının (% 9) izlediği belirlenmiştir.

10 yaş deneklerimizde, serüven ve savaş kitaplarının yalnızca bu yaş için değil, tüm yaşlar içinde de en çok okunan kitap türü olduğu görülmüştür (% 44). Bunu sırasıyla öykü kitapları (% 25), bilgi ve kültür yayınlarıyla (% 12), masal kitapları (% 10) ve eğitici ve edebi çocuk romanları (% 5) izlemektedir.

12 yaş çocuklarımız çoğunlukla serüven ve savaş kitapları oku­

maktadırlar (% 35). Bunu eğitici ve edebi çocuk romanlarıyla (% 23), öykü kitapları (% 17), bilgi ve kültür yayınlan (% 9) ve masal kitapla­

rı (% 6), resimli aşk romanları (% 5) izlemektedir (Bkz. Tablo: 1).

Araştırmalarımız sonucunda elde ettiğimiz bulgular, kitap seçimi konusunda, cinsiyetler arasında belirgin bir farkın olduğunu ortaya koymuştur. Masal kitapları çoğunlukla kızlar tarafından seçilmekte (6 yaş % 32, 8 yaş % 41, 10 yaş % 6, 12 yaş % 8), buna karşılik serüven ve savaş kitaplarını seçmekte erkek denekler çoğunluğu oluşturmak­

tadır (6 yaş % 55, 8 yaş % 60, 10 yaş % 51, 12 yaş % 41). Yine kızların dikkate değer derecede fazla okudukları başka bir kitap türü de öy­

külerdir (6 yaş % 48, 8 yaş % 34, 10 yaş % 41, 12 yaş % 19) (Bkz. Tab­

lo: 2).

Gazetelerde çocukların ilgi gösterdikleri konulan cinsler

açısın-192 ÇOCUK PSIKOWJISI Tablo: 2

ÇOCUK KİTAPLARININ CİNSLERE GÖRE DACILIMI

H.l�anlula

Belgede PROF. DR. HALUK YAVUZER, 1965 yılında lstanbul Üniversitesi Edebiyat (sayfa 184-192)