Grafik 2.12 Nominal Döviz Kuru Değişimi (TL/ABD Doları %)
1992 Gerçekleşenler
Merkez Bankası Parası
Trilyon 61,6– 66 88 Yıllık % Değişim 40 – 50 100 Toplam İç Varlıklar Trilyon 73,8 -80,8 101,80 Yıllık % Değişim 27 – 39 75,00 Toplam İç Yükümlülükler Trilyon 80,6 – 86,4 117,50 Yıllık % Değişim 38 - 48 101,00 Bilanço Trilyon 132,6 -142,3 178,90 Yıllık % Değişim 37 - 47 85,00
Kaynak: TCMB 1992 Yıllık Raporu
Ancak, Hazine TCMB’den kullanabileceği kaynakların sınırına yılın ilk çeyreğinde ulaşmış ve daha başlangıçta programdaki hedeflere ulaşılması imkânsız hale gelmiştir. Yılın geri kalanında para politikası kurdaki aşırı dalgalanmaları gidermeyi amaçlamıştır. Buna yönelik olarak TCMB bir taraftan döviz satarak döviz piyasasına müdahalede bulunmuş, diğer yandan artan likiditenin döviz piyasasına baskı yaratmasını engellemek için açık piyasa işlemleri ile aşırı likiditeyi çekmeye çalışmıştır. Döviz kurları
122
üzerindeki baskılar, ancak yaz aylarındaki döviz girişleri ile azalmış, Merkez Bankası rezervleri de bu aylarda artmaya başlamıştır.
Para programı hedef değişkenlerinden olan Merkez Bankası Parası açık piyasa işlemlerindeki yükümlülüklerin sürekli artması sonucu hedeflenen tutarın çok üzerinde büyümüştür. Sonuç olarak; enflasyon ve bütçe açığı varsayımları altında uygulamaya koyulan 1992 para programı mali baskınlık sonucu başarısızlıkla sonuçlanmıştır183.
Kamu açıklarının kontrol altına alınamamasının parasal programın uygulanmasını olanaksız hale getirdiğinin görülmesi üzerine 1993 yılında para programı açıklanmamış, bu dönemde para politikası finansal piyasalarda istikrarın korumasına, kur ve faizlerin istikrarlı hareketine odaklanmıştır. Bu kapsamda, artan likiditenin kurlar üzerindeki baskısı rezerv kaybına yol açmadan kontrol edilmeye çalışılmıştır. Yılın ikinci yarısında kamu açıklarının tahkim operasyonu ile giderilmeye çalışması ve bunun bütçe dışı kaynaklarla gerçekleştirilmesi sonucu borçlarının bir bölümünün TCMB üzerinde kalması ve parasallaşması enflasyon üzerinde olumsuz baskı yaratan bir unsur olmuştur. Hükümet kısa vadeli ekonomik hedeflerinden ilkinin kamu bütçesi üzerinde baskı yaratan faizleri düşürmek olduğunu açıklamıştır. Bu hedef 1993 yılına kadar Türk Lirasının ABD dolarına karşı değerlenmesi ve bu sürecin devam ettirilmesi hedefi ile birlikte değerlendirildiğinde, ekonomide adeta iki tane nominal çıpa oluşmuştur. Aynı anda iki nominal çıpa sağlamaya çalışmak ekonomi açısından sürdürülmesi zor ve maliyeti yüksek bir uygulamadır. Bu çerçevede bir taraftan döviz kurunun baskılanarak kurların değer kaybetmesine izin verilmemesi, diğer taraftan faizler üzerinde aşağı yönlü baskı oluşturulmaya çalışılması ve buna yönelik olarak Hazine ihalelerinin iptal edilmesi ile oluşan belirsizlik ortamı döviz talebini de tetikleyerek 1994 likidite krizine zemin hazırlamıştır.
183
123
2.1.8. 1994-2001 Kriz Yılları
1991 yılında yaşanan durgunluğa rağmen; 1990-1993 döneminde ortalama yıllık büyüme hızı % 6,1 dolayında gerçekleşmiştir. Bu dönemde, reel kurda aşırı değerlenme, kamu kesimi faiz- dışı açığının genişlemesi, reel işgücü maliyetinde artış, kısa vadeli dış yükümlülüklerin hızla büyümesi, cari açıkta sıçrama, kredi notunun düşürülmesi ve Hazine ihalelerinin iptali gibi olaylarla sarsılan güven ortamı finansal kriz için yeterli koşulları oluşturmuştur.
Yaşanan kriz, Türk lirası ve dövize müdahale ederek piyasa faizi ve kur belirlenmesini öncelikli kılmış; geçici çözümler üretmek yerine, 5 Nisan Kararları olarak bilinen ve kalıcı önlemler içeren ve bozulan iç-dış dengeleri kısa sürede yerine getirmeyi amaçlayan bir istikrar paketinin açıklanması ile Türkiye ekonomisi yeni bir sürece girmiştir. Açıklanan istikrar paketinde; kısa sürede enflasyonu düşürüp, finansal piyasalarda ve döviz piyasasında dengeyi oluşturma, istikrarsızlığın temel nedenlerinden olan yüksek kamu açıklarına ve cari açığa kalıcı çözümler üreterek, dış talebe dayalı sürdürülebilir büyüme amaçlanmıştır. Ayrıca TCMB’nın özerkliğini koruyucu, bankaların denetimini ve parasal denetimi artırıcı, kamu açıklarının azaltılmasını içeren bir dizi düzenleme de yer almıştır. İlave olarak, yüksek oranlı bir devalüasyon yapılmış184
ve yönetilen kur politikasından vazgeçilerek, kur tespiti piyasaya bırakılmıştır. 5 Nisan’da 1 ABD doları=23.032.-TL olan kur, 6 Nisan’da 1 ABD Doları=31.989.-TL’ye, 7 Nisan’da da 1 ABD Doları=39.853.-TL’ye yükseltilmiştir.
Para politikasının etkin uygulanması amacıyla yapılan en önemli düzenleme; TCMB ile Hazine ve diğer kamu kuruluşları arasındaki kredi ilişkisinin yeniden belirlemesidir. Hazinenin TCMB’den kullandığı kısa vadeli avansların önce sınırlandırılması sonra da kademeli olarak sıfırlanması kararlaştırılmış, TCMB’nın bağımsızlığına önem verilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda, 1994’te TCMB Kanunu’nda
184
124
yapılan değişiklik ile %15 olan kısa vadeli avans kullanım oranının %1995’te %12, 1996’da %10,1997’de %6 ve 1998’de %3 olması öngörülmüştür.
TCMB’nın piyasalarda kaybolan güveni yeniden sağlayabilmesi ve parasal kontrolü daha etkin hale getirebilmesi için, döviz tevdiat hesapları lehine çalışan mevduat munzam karşılık oranları Türk lirası lehine değiştirilmiş ve bankaların tüm pasifleri üzerinden disponibilite uygulanmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra bankalardaki tasarruf mevduatının tümüne güvence getirilmiştir. Aynı yıl IMF ile imzalanan stand-by anlaşması çerçevesinde bir para programı hazırlanmıştır. Merkez Bankası bilançosunda yer alan Net İç Varlıklar (NİV) ve Net Uluslar arası Rezervler (NUR) kalemlerine hedefler konmuştur (Tablo 2.10). Net İç Varlıklar=Kamuya açılan net nakit krediler+fon hesapları+banka dışı kesimin mevduatı+bankalara açılan nakit krediler+açık piyasa işlemleri+diğer kalemler+değerleme hesabıdır.
Yılsonunda sabit fiyatlarla 293 Trilyon Türk lirası olması hedeflenen NİV yaklaşık 271,5 Trilyon Türk lirası gerçekleşme ile hedefe uygun bir seyir izlemiştir. Nur’da ise yılsonunda, Mart ayı sonuna göre 1 Milyar ABD dolarlık bir artış hedeflenmiş, mevduat faizlerindeki yükselişin Türk lirası mevduata yönelik talebi artırması, güven ortamının yeniden sağlanması ile sistem dışına çıkan dövizin sisteme geri dönmesi ve cari işlemler fazlası verilmesi, bu hedefe de ulaşılmasına imkân vermiştir.
Tablo 2.10: TCMB Bilanço Büyüklükleri
Bilanço Büyüklükleri 1993 1994 Hedef 1994 Gerçekleşen
Rezerv Para (Trilyon TL) 101.70 - 184,50
Net Dış Varlıklar (Miço ABD Doları) 17,00 - -10,40
Net İç Varlıklar (Trilyon TL) 112,50 293,00 282,60
125
ABD Doları dışındaki yabancı para cinsinden olan hesaplar, 31 Mart 1994 tarihindeki çapraz kur değeri üzerinden ABD dolarına dönüştürülmüştür.
1993 yılında 6,4 Milyar ABD dolar olan ödemeler açığı, dış ticaret açığının %70 gibi yüksek bir oranda azalmasının da etkisiyle, 1994 yılında 3.6 Milyar ABD doları fazlaya dönüşmüştür. Böylece, uluslar arası döviz rezervlerinde önemli artışlar görülmüştür.
Bu dönemde kur politikası, enflasyonla mücadelede nominal çıpa olarak kullanılmış, böylece en fazla enflasyon kadar kur artışı öngörülmüştür185
.Döviz talebini azaltmak amacıyla, uygulanan faiz ve kur politikaları ile birlikte rezervlerin etkili yönetimi, döviz rezervlerini artırarak kur üzerindeki baskıyı azaltmıştır. Yılsonunda Türk lirası ABD Doları karşısında %198,6 değer kaybetmiş olmasına rağmen, istikrar programı neticesinde Nisan-Aralık döneminde Türk lirasının ABD doları karşısındaki değer kaybının %16,3 gibi sınırlı bir düzeyde kaldığı ve sene sonu döviz kuru hedefinin tutturulduğu görülmektedir.
TCMB’nın piyasadan döviz satın alması sonucu oluşan likidite fazlasının sterilizasyonunda, açık piyasa işlemlerinin yanı sıra bankalar arası para piyasası işlemleri de kullanılmıştır. Kamu-dışı kesimlerin dış borçlanma olanaklarının yeniden elde edilmesiyle krizden çıkış, tahmin edilen süreden daha kısa zamanda gerçekleşmiş ve mali piyasalarda istikrar sağlanmıştır.
185TCMB Yıllık Rapor,1994, s.52.
126
Kaynak:TCMB
İstikrar programı öncesinde üç aylık dönemde %4 artan GSMH, istikrar programının uygulamaya konulmasının etkisiyle sonraki aylarda daralmış ve yılı % 6’lık bir düşüşle tamamlamıştır186
. GSMH Büyüme oranları 1987 fiyatlarıyla hesaplanmıştır (Grafik 2.14). Kaynak:TUİK 186 TCMB Yıllık Rapor, 1994,s.14-15. -10 0 10 20 30 40 50 60