Gerçek, Algılanan ve Potansiyel Çıkar Çatışması

Çıkar çatışmasına yönelik ikinci tip sınıflandırmada gerçek (fiili) çıkar çatışması, algılanan (görünürde) çıkar çatışması ve potansiyel çıkar çatışması şeklinde üçlü bir ayrıma gidilmektedir (OECD, 2005a: 7).

1.4.2.1. Gerçek Çıkar Çatışması

Çıkar çatışması kavramı ile gerçek çıkar çatışması aynı anlamda kullanılmaktadır. Bu çıkar çatışması ile şu anki mevcut durum veya geçmişte yaşanan bir çıkar çatışması durumu ifade edilmektedir (OECD, 2003: 24; OECD, 2005a: 97). Gerçek çıkar çatışması (actual/real conflict of interest), kamu görevlilerinin özel çıkarlarının, mevcut görev, yetki ve sorumlulukları ile doğrudan çatışması durumunda ortaya çıkmaktadır⁷. Daha açık bir ifadeyle kamu çıkarı ile özel çıkar arasında doğrudan bir çatışma söz konusu olmaktadır (Demmke, Henökl ve Moilanen, 2007: 15). Gerçek çıkar çatışması durumları, yolsuzluğa ve yozlaşmaya yol açabilmektedir (ICAC, 2004: 2).

Gerçek çıkar çatışmasında, kamu görevlisinin özel çıkarı, görevini ve performansını doğrudan etkilemektedir. Özel çıkara örnek olarak, kamu görevlisinin aile ve akrabalık bağları, dini inanç, mesleki, ideolojik ve siyasi yakınlık, kişisel varlıklar, yatırımlar ve borçlar, kayda değer miktarda ailevi iş ilişkileri, bir finansal çıkar elde etme veya büyük bir zarardan kaçınma vb. verilebilir (OECD, 2005a: 23).

7Gerçek bir çıkar çatışmasının belirlenebilmesinde OECD tarafından geliştirilen testin uygulanması mümkündür (OECD, 2005a: 23).

Bir kamu kurumunda ihale komisyonunda yer alan bir kamu görevlisinin o kurumun ihalelerine katılan bir şirketin hisse senetlerine sahip olması (OECD, 2003: 57); bir kamu kurumunda görev yapan avukatın istifa veya emeklilik gibi bir nedenle görevden ayrıldıktan sonra, görev yaptığı kuruma karşı dava alması; öğretim elemanı alımı için oluşturulmuş komisyonda görev yapan bir kamu görevlisinin, birinci derece akrabalarından birinin de başvurduğu toplantıda komisyon üyesi olarak görev alması gerçek çıkar çatışmasına ilişkin örneklerdir.

1.4.2.2. Algılanan (Görünürde) Çıkar Çatışması

Kamu görevinin tarafsız ve objektif bir şekilde yerine getirilmesini etkileme “ihtimal”i bulunan çıkar çatışmasının, görevi etkilemese bile, dışarıdan bakanlar tarafından görevi etkiliyormuş gibi algılanabilmesi mümkündür (Şen ve Usta, 2010: 527-528). Dışarıdan bakanlar tarafından, kamu görevlilerinin özel çıkarlarının, kamusal görevlerini olumsuz yönde ve kamu çıkarına aykırı bir şekilde etkiliyormuş gibi görünmesi algılanan/görünürde çıkar çatışması (apparent conflict of interest) olarak tanımlanmaktadır (ICAC, 2004: 2, Demmke, Henökl ve Moilanen, 2007: 15). Diğer bir ifadeyle, bir kamu görevlisi, görevini yerine getirirken kişisel çıkarlarının etkisinde kalacağı bir konumda görünüyor veya algılanıyorsa, algılanan çıkar çatışmasından bahsedilebilir (Gençkaya, 2009: 306).

Bu çıkar çatışması biçiminde, gerçekte bir çıkar çatışması olmasa da, kamu görevlisinin özel çıkarlarının, görevini ve performansını etkileyebilecek bir durum gibi görünmesi veya algılanması söz konusu olmaktadır (OECD, 2003: 24; OECD, 2005a: 97). Bu yönüyle değerlendirildiğinde, algılanan çıkar çatışması, hem kamu görevlisine hem de çalıştığı kuruma karşı gerçek çıkar çatışması kadar ciddi anlamda zarar verebilir. Bu yüzden, algılanan çıkar çatışmasına, gerçek çıkar çatışması gözüyle bakılmalıdır. Kamu görevlisinin karşı karşıya kaldığı durumun gerçek bir çıkar çatışması olup olmadığı tespit edilene ve şüphe ortadan kalkana kadar, algılanan çıkar çatışması, gerçek çıkar çatışmasıymış gibi kabul edilmelidir (OECD, 2005a: 25).

Algılanan çıkar çatışmasında, bir kamu görevlisinin özel çıkarları görevini veya performansını etkiliyormuş gibi algılanabilmekte fakat gerçekte böyle durumun olup olmadığı kesin olarak bilinmemektedir (OECD, 2003: 57). Bu yüzden, algılanan çıkar

çatışması durumu için daha fazla araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır⁸. Bu araştırma ile kamu görevlisinin kişisel çıkarları ile pozisyon ve yetkileri incelenmeli, buna göre yargılamada bulunulup hüküm verilmelidir. Araştırmadan sonra, kamu görevlisinin yasal sınırlar içinde kalarak yolsuzluk yapmış veya etik dışı davranışta bulunmuş olduğu ortaya çıkabilir. Kamu görevlisinin resmi görev alanı ve kişisel çıkarları netleştiği zaman, çıkar çatışmasının olup olmadığı ortaya çıkarılabilir. Bu bağlamda, kamu görevlisi görünürde çıkar çatışması durumu ile itham edilmiş olsa da, araştırma sonucunda gerçek bir çıkar çatışması durumunun olmadığı sonucuna varılabilmesi de mümkündür (OECD, 2005a: 25).

Bir üniversitede görev yapan Akademisyen A’nın kardeşi B, abisinin görev yaptığı bölüme Araştırma Görevliliği başvurusunda bulunmuş, akademisyen A’nın görev almadığı sınav komisyonunca yapılan yazılı sınav ve mülakat sonucunda başarılı olarak göreve atanmıştır. Bu olayda sınav süreçlerinde ve mülakat komisyonunda akademisyen A görev almadığı için gerçek çıkar çatışması bulunmamaktadır. Fakat olaya dışarıdan bakanlar, her ne kadar sınav süreçlerinde görev almasa da, akademisyen A’nın komisyon üyelerini etkilemiş olabileceklerini düşünecekler, dolayısıyla kayırmacılık algısı oluşabilecektir. Bu nedenle söz konusu olayda algılanan/görünürde çıkar çatışması bulunmaktadır.

1.4.2.3. Potansiyel Çıkar Çatışması

Bir kamu görevlisi, görevini yerine getirirken ileride özel çıkarlarının etkisinde kalacağı bir konumda ise, potansiyel bir çıkar çatışmasından bahsedilebilir (Gençkaya, 2009: 306). Bu bağlamda, potansiyel çıkar çatışmasının (potential conflict of interest), kamu görevlilerinin özel çıkarlarının gelecekte sahip olacakları kamu görevleriyle (yetkileriyle) çatışması ihtimalinden kaynaklandığı söylenilebilir (OECD; 2005a: 97; OECD, 2003: 24; Demmke, Henökl ve Moilanen, 2007: 15). “Zaman ayarlı bomba” olarak nitelendirilen (Davis, 2001: 15) bu çıkar çatışması türü, kamu görevlilerinin karşı karşıya kaldığı birçok durumu kapsamaktadır (Demmke vd., 2007: 30):

· Hediye veya diğer menfaatleri kabul etme,

8Algılanan (görünüşte) çıkar çatışmasının belirlenebilmesinde OECD (2005a: 25) tarafından hazırlanan testin uygulanması mümkündür.

· Resmi görevi dışında ikincil bir işte çalışmadan kaynaklanan durumlar,

· Akrabalık veya yakınlık (mesleki, toplumsal, etnik, aile, dini gruplar, ev arkadaşlığı gibi) ilişkilerinden kaynaklanan durumlar,

· Önemli ve gizli bilgilere sahip olma,

· Yabancı ülkelerde görev alma ve ülkeyi temsil etme, · Yakın arkadaş ve akrabalara gizli bilgilerin verilmesi,

· Sivil toplum kuruluşları ve şirketlere üyelik ve/veya bu kuruluşlarda danışman olarak görev yapma,

· Diğer mesleki faaliyetler, · Görev sonrası istihdam,

· Kamu görevlisinin bulunduğu makam ve yetkileri karşılığında ücret alması veya maddi bir menfaat elde etmesi,

· Konuşma ve konferansa katılımlarda ücretsiz tatil ve yemek masraflarının karşılanması.

Potansiyel çıkar çatışmasında, kamu görevlisinin özel çıkarları ile resmi görevleri arasında hâlihazırda bir bağlantı söz konusu olmayabilir. Fakat kamu görevlisinin özel çıkarlarının, ileride resmi görevini/performansını değiştirecek şekilde etkileme ihtimali söz konusu olduğunda bir çıkar çatışması durumu ortaya çıkacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, potansiyel çıkar çatışması durumlarının algılanan ve gerçek çıkar çatışması durumlarından farklı olduğu ve bunları ayırırken çok dikkatli davranılması gerektiğidir⁹.

Bir velinin çocuğunun sınıf öğretmenine dizüstü bilgisayar hediye etmesi; aynı kamu kurumunda görev yapan kamu görevlisi eşlerden birinin yönetim, diğerinin denetim biriminde görev yapması; özel bir ilaç şirketinde üst düzey yönetici olarak görev yapan bir kişinin, sektörü düzenleyen bir üst kurula yönetici olarak atanması; Belediye Fen 9Potansiyel bir çıkar çatışmasının belirlenebilmesinde OECD tarafından hazırlanan testin uygulanabilmesi mümkündür (OECD, 2005a: 25).

İşleri Müdürünün emekli olduktan sonra bir şirket kurarak eski kurumundan ihale alması vb. durumlar potansiyel çıkar çatışmasına örnek olarak verilebilir.

Potansiyel çıkar çatışması durumlarında, kamu görevlisinin vereceği kararların, ileride muhtemel olarak etkilenme ihtimali söz konusu olmaktadır. Bu bağlamda, çıkar çatışmasının önlenmesine yönelik düzenlemelerde en önemli yeri potansiyel çıkar çatışmalarının belirlenmesi oluşturmaktadır.