Ebeveyn izni, küçük çocuklu ebeveynler için iş ve aile yaşamını uzlaştırmayı amaçlayan önemli bir önlemdir. Tüm AB üye ülkeleri, doğum iznini takip eden dönem için yasal ebeveyn izni hükümlerine sahiptir. Bununla birlikte, yasal izin hükümlerinde ülkeler arasında izin süresi, mali destek ve ebeveynlere sunulan esneklik seçenekleri açısından belirgin farklılıklar bulunmaktadır. Ayrıca, doğum iznini kullanan çalışanların oranında ve izin günleri sona erdikten sonra istihdam şekillerinde de ulusal farklılıklar mevcuttur. Ülkelerin büyük bir bölümünde babalara ücretli izin hakkı tanınarak, ebeveyn izni alma konusunda teşvikler sağlanmaktadır. Diğer taraftan yarı zamanlı çalışma ve ebeveyn izni kullanma gibi esnek uygulamalar yapılmaktadır. Tüm bu çalışmalara karşın;
ebeveyn izninin mali ve yasal koşulları, toplumda cinsiyet ayrımına bakış, çocuk bakım hizmetlerinin niteliği, insan kaynakları uygulamalarında ebeveyn iznine yaklaşım, iş güvencesizliği ve işsizlikle ilgili işgücü piyasası koşulları ebeveyn izninin alınma oranlarını doğrudan etkilemektedir.66
Tüm Avrupa ülkelerinde, çoğunlukla ebeveyn iznini kadınlar kullanmaktadır. Bu cinsiyet asimetrisi, ekonomik koşullara ve kültürel normlara dayanmaktadır. Bununla birlikte toplumsal cinsiyet eşitliğini geliştirici politika çalışmaları yapılmaktadır.
Babalara bireysel bir hak olarak veya babalar için aile temelli hakların ayrılmış bir parçası olarak ve aynı zamanda orta ya da yüksek kazanç oranında finansal desteklerle, erkeklerin ebeveyn izni almaları teşvik edilmektedir. “Kullan” ya da “kaybet” şeklinde sunulan, devredilemez ve tamamen ücretli bir ebeveyn izni hem cinsiyet eşitliğini sağlamak hem de çocukların gelişimine yatırım yapmak için çok önemlidir. Bu konuda yapılan araştırmalarda babalar tarafından izin alımının artırılmasının olumlu etkileri olarak aşağıdaki hususlara vurgu yapılmaktadır:
66 EFILW, “Parental Leave in European Companies”, Establishment Survey on Working Time 2004-2005, European Foundation fort he Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, 2007, s.5-6
evde cinsiyet eşitliğini arttırarak ebeveynlerin aile ve iş sorumluluklarını uzlaştırma yeteneğine katkıda bulunur,
kadınların işlerini, istihdam edilebilirliklerini ve işgücü piyasasındaki beklentilerini korumalarına yardımcı olur, kadınların bakım ve ev içi yükünü azaltır, kadınların sağlığını ve esenliğini iyileştirir,
erkeğin erkenden çocuklarının yaşamlarına katılımını teşvik eder, empati gelişimleri de dahil olmak üzere çocukların duygusal ve entelektüel gelişimleri üzerinde olumlu etkiler yaratır,
belki de en önemlisi, erkeklerin bakım hizmetlerine eşit katılımı, ücretli, devredilemez, eşit izin ile desteklenmesi, daha eşitlikçi, şefkatli bir toplum için zemin hazırlayabilir.
Nitekim ebeveyn izninde ödeneklerin mümkün olduğunca gelirin tamamı üzerinden hesaplanması, izin kullanımında esneklik sağlanması ve devredilemez babalar kotası şeklinde düzenlenmesi özellikle babaların izin alımını etkilemektedir. Avrupa Birliği genelindeki babalar, çoğu zaman izin almama nedeni olarak yetersiz ödenek miktarlarını belirtmektedirler. Örneğin devredilemez babalar kotası sunan İsveç ve İzlanda'da, ebeveyn izni kullanan erkeklerin oranının yükseldiği ya da Estonya'da babalık izni ödeneklerinin önceki kazançların %100'üne yükseltilmesinden sonra, izin alımının %50 arttığı ifade edilmektedir.
Aşağıda Tablo 3.1, 23 AB ülkesinde babaların ebeveynlik izni alımına genel bir bakış sunmaktadır. 2015 yılındaki Avrupa Parlamentosu verilerinden uyarlanan tabloda toplam ebeveyn izni içinde babaların ebeveynlik izni kullanma yüzdesi verilmektedir. 23 AB üyesi ülke için değerlendirildiğinde, babaların ortalama yüzde 10'unun ebeveyn iznini almakta olduğu görülmektedir. Tabloda da görüldüğü üzere en yüksek düzeyde babalık izni kullanan ülke İsveç’tir. 23 üye ülkede Yunanistan % 0,02 oranı ile babaların ebeveyn iznini en düşük kullandığı ülke olurken, İsveç % 44 ile babaların en yüksek ebeveyn izni aldığı ülkedir. Yukarıda da söz edildiği gibi babaların ebeveyn izni alma oranını artırmayı amaçlayan çok sayıda politika girişimleri mevcuttur ve yapılan araştırmalar bu politikaların uygulanmasının babalar tarafından kabulü arttırdığını ortaya koymaktadır.67
67 Tim Shand, The need for fully paid, non transferable parental leave: Leaving inequality behind and giving our children the care they need, s.1-6, 2018, US,
Tablo: 3.1. AB Ülkelerinde Mevcut Ebeveyn İzni İçinde Babaların Ebeveynlik İzni Kullanma Yüzdesi
Kaynak: Janna van Belle, Paternity and parental leave policies across the European Union, RAND Corporation
2016, s.9
AB üyesi ülkelerin tümünde ebeveyn iznine ilişkin düzenleme bulunmakla birlikte uygulamasında farklılıklar mevcuttur. Genel olarak AB'de ebeveyn izin süresinin ortalaması 87 haftadır. Ancak ülkeler arasında, örneğin Kıbrıs'ta 18 hafta, Yunanistan'da ise ebeveyn başına 2 yıl olmak üzere, izin süreleri bakımından geniş farklılıklar mevcuttur. Ortalama ebeveyn ödeneği oranı kazançların yüzde 50'sidir. Ödenek sunan ülkelerde miktar, kazançların %25'i ila %100'ü arasında değişiklik göstermektedir.
Ebeveyn izninin süresinin uzunluğu ve ödenek farklılıklarının yanı sıra, ülkelerde hak kazanma kurallarına göre de farklılık görülebilmektedir. 14 AB ülkesinde ebeveyn izni bir aile hakkıdır ve ebeveyn izninin toplam süresi her bir ebeveynin izni almasına bağlıdır.
Bir başka deyişle ebeveynlerin isteği halinde mevcut ebeveyn iznini, tek bir ebeveynin kullanımı mümkün olabilir. 12 ülkede ebeveyn izni, ebeveynler arasında paylaşılamayan bireysel bir haktır; ancak sadece iki ülkede -Portekiz ve İsveç- ebeveyn izni, paylaşılan ve paylaşılmayan bir bölümden oluşmaktadır.68
http://www.europarl.europa.eu/cmsdata/139328/MenCare-Parental-Leave-Platform-Background-Paper-EU-Parliament-21.02.18.pdf ; Belle, a.g.e., (25.08.2019)
68
Ebeveyn izninin kullanımı da ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. İzin kullanımın esnek ve izin ücretlerinin yüksek olduğu Danimarka, Finlandiya ve İsveç’te ebeveynlerin çoğunluğu ebeveyn iznini kullanmaktadır. Bu ülkelerde kadınların çoğu ebeveyn izninden yararlanmaktadır. Bununla beraber geniş kapsamlı çocuk bakım hizmetleri ile diğer bakım ve istihdamı uyumlaştırma politikalarının mevcudiyetine bağlı olarak izin sonrası çalışmaya devam edebilmektedirler. 69
Bu bölümde, Esping-Andersen’in refah devleti sınıflandırmasına göre70 muhafazakâr refah rejiminde yer alan Almanya ve Avusturya ile sosyal demokratik refah rejimde yer alan İsveç ülkelerindeki ebeveyn izni uygulamaları karşılaştırılmaktadır.