Babalık izni nispeten yeni bir kavram olup uluslararası sözleşmelerle öngörülmeyen bir izindir. Analık izni kadar yaygın olmasa da bazı ülkelerde mevcuttur.
Babalık izni, çalışan bir babanın çocuğunun doğumundan veya evlat edinilmesinden hemen sonra verilen, istihdama karşı korumalı, analık iznine göre oldukça kısa süreli bir izindir. Kısa süreli olması nedeniyle, babalık izni alan işçiler bu sürede genellikle tam ücret ödemeleri almaya devam etmektedir.
Doğumdan önce babalık izninden yararlanılamaz. Çocuğun tahmini doğum tarihi belirlenmiş ve işverene bildirilmiş olsa da eğer doğum gerçekleşmediyse babalık izni alınamaz. Bebek doğduktan sonraki gün izin başlar. Çoğul doğum gerçekleşmiş bile olsa analık iznindeki gibi ek bir süre söz konusu değildir. Yalnızca bir izin süresi vardır.
Babalık izni tek seferde alınmaktadır. Bazı ülkeler ise babalık iznini daha çok ebeveynlik izninin bir parçası olarak değerlendirmektedirler. İlk olarak 1967’de Macaristan’da ve 1974’de İsveç’te başlayan ebeveynlik izni düzenlemesinin, erkek işçilerin ebeveyn olarak rolünün resmi biçimde tanınması anlamına geldiği ifade edilmektedir. Babalık izninin süresi ve ödenecek ücret miktarı ülkeden ülkeye değişmektedir. Bu kimi zaman ülkenin politikasına göre kimi zaman da şirket ile çalışanlar arasındaki anlaşmaya göre belirlenmektedir. Bazı ülkelerde babalık iznine hak kazanmak için belli bir süre çalışmış olma koşulu mevcuttur. Örneğin Singapur’da en az 3 aydır çalışmakta olan ve anne adayıyla resmen evli olan kişiler ücretli babalık iznine hak kazanmaktadırlar. 33
Babalık izninin amacı, annenin emzirme döneminde iyileşmesine, yeni doğan bebekle iletişim kurulmasına, bebekle ilgili bürokratik işlemlerin yapılmasına ve varsa diğer çocukların bakımına katkı sağlayıp, diğer aile ile ilgili sorumluklara katılmak için anneye yardımcı olmayı sağlamaktır. Bu konuda yapılan çalışmalar babalık izni kullanımının, annedeki sağlık komplikasyonlarında azalma, doğum sonrası ruh sağlığının daha hızlı düzelmesi, bebeğin daha sakin olması ve uykusuz gecelerinin azalması gibi anneler ve bebekler üzerinde olumlu etkileri olduğunu göstermektedir. Bu nedenle pek çok ülkede işverenler, babaların bebekleri doğduğu zaman yıllık izin, mazeret izni gibi yollara başvurmasını önlemek, iş-yaşam dengesini sağlama eğiliminde olan yetenekli işçileri elde tutmak için, ulusal mevzuatlarında ücretli veya ücretsiz babalık iznine ilişkin hüküm bulunmasa bile toplu sözleşme anlaşmaları ile bu izni sağlamaktadırlar.34
Buna karşılık örneğin Amerika Birleşik Devletleri'nde, azınlıkta olan birkaç işveren babalık izni alanlara ücretli izin vermektedir. Buna karşılık işverenlerin, babalık izni için sadece ücretsiz izin vermeleri veya bu amaçla tahsis ettikleri hastalık izni veya
33 Dewi Ariyani, “Paternity Leave (Cuti Ayah): Apa, Bagaimana, dan Untuk Apa?”, YIN YANG. Vol. 12 No. 2 2017, s.354-356
34 ILO, a.g.e., s.52; Riia O’ Donnell, “What is a Paternity Leave Policy? (And Should My Business Have One?)”
yıllık izin talep ederek babalık izni almak isteyen çalışanlara izin vermeleri, çok daha yaygın bir uygulamadır.35
Birçok ülkede analık/doğum izni, “annelik izni”nden (maternity leave) “ebeveyn izni”ne (parental leave) dönüşmüş olmasına rağmen “babalık izni” (paternity leave) henüz çok az ülkede ebeveyn izni içinde uygulanır durumdadır. AB’ye üye ülkeler babalara, çocuklarına bakmaları için en az bir seçenek sunmaktadırlar. Ya doğumun akabinde kısa bir süre babalık izni ya da doğumdan sonra ve çocuğun karakterinin ilk şekillendiği yıllara kadar ebeveyn izni. Bu ülkelerde babaya özgü izin hakları, ayrı bir haktan ziyade ebeveynlik izninin bir parçası olarak düzenlenmiştir.
Bunun nedenleri arasında babalık izninin annelik iznine göre daha yakın tarihlerde gündeme gelmesi (örneğin Kıbrıs, Çekya ve İrlanda’da 2016-2018 yılları arasında babalık izin hakkı tanınmıştır), babalar tarafından bu iznin kullanılmasına ilişkin yoğun bir talebin bulunmaması ve genel olarak çocuk yetiştirmenin annenin asli görevleri arasında görülmesidir. Örneğin Japonya, yaklaşık 1 yıl süreyle en uzun ücretli babalık izni (ebeveyn izni biçiminde) tanıyan ülke olmuştur. Ancak yüksek rekabetli çalışma koşulları nedeniyle Japonya’da babaların neredeyse hiçbirisi babalık iznini kullanmamaktadır.
Kullanım oranı %3 düzeyindedir. Çünkü babalık izni almanın bir erkeğin mesleki itibarına zarar verebileceği ve gelecekteki kazanç potansiyelini etkileyebileceği düşünülmektedir. Nitekim birinci dünya ülkelerinin de dahil olduğu birçok ülkede babalık izni ya hiç yoktur ya da bir haftayla sınırlı tutulmuştur.36
Babalık ve ebeveyn izninin, ekonomik, sosyal ve demografik sonuç üzerindeki olumlu etkisine rağmen, Avrupa'daki babalar tarafından kullanılan izinlerin de düşük olduğu görülmektedir. Araştırmalar, ödeneğin miktarı, uygun fiyatlı çocuk bakım hizmetlerinin varlığı, izin düzenlemelerinin esnekliği, cinsiyet normları ve kültürel beklentiler dahil olmak üzere babalar tarafından izin alımını etkileyen çok sayıda kilit faktörün olduğunu göstermektedir. Yapılan yeni politika düzenlemeleriyle bu sorunun http://www.gocmenanneler.com/genel/dogum_izni_karsilastirmasi.html, (30.09.2019); Parental Leave
Systems, OECD Family Database, 2019, s.7,
http://www.oecd.org/els/soc/PF2_1_Parental_leave_systems.pdf, (18.12.2019)
belli bir oranda çözülebileceği düşünülmektedir. Bunlar arasında, iyi telafi edilmiş bireysel izin hakları gibi babaları doğrudan izin almaya teşvik eden politikalar, esnek ve bireysel ihtiyaçlara uyumlu izin düzenlemeleri gibi, iş ve aile yaşamını dengeleyen sürdürülebilir bir çözüm oluşturmayı amaçlayan politikalar yer almaktadır.37
Nitekim bu alanda yapılan çalışmalar analık izninin çocuk gelişimi için önemini vurgularken, babalık izni ve ebeveyn izni etkilerinin de çocuk üzerinde uzun süreli olumlu sonuçları olduğuna vurgu yapmaktadır. Çocuğun doğumundan sonra uzun süreli izin alan babaların, bebeğin bakımına daha fazla dahil olmasının bebeğin bilişsel gelişimi için oldukça faydalı sonuçlar verdiği ve güçlü baba-çocuk bağları geliştirmenin anahtarı olduğu ifade edilmektedir.38
Yeni baba olmuş çalışanların, kısa süreli babalık izninin yanı sıra bazı koşullara bağlı olarak daha uzun süreli olan ücretli ve ücretsiz ebeveyn izni alma hakları da bulunmaktadır. Bu haklar evlat edinen babalar için de mevcuttur. Bunun yanı sıra esnek çalışmayı talep edebilirler ancak mevzuatta babalık nedeniyle esnek çalışma hakkı düzenlenmediği için işverenler tarafından makul gerekçelerle reddedilmeleri de söz konusu olabilir.39
Tablo 2.2.’de AB’ye üye ülkelerde ve Türkiye’de ücretli babalık izni ve babalığa ilişkin ücretli ebeveyn izinleri ile ilgili düzenlemeler yer almaktadır. Tablonun ilk bölümünde (1-2-3 nolu sütunlar) babalık izninin süresi ve yapılan ücret ödemelerine yer verilmiş ve bu ödemelerin oranına göre izin süresinin gerçekte ne kadarlık bir zaman dilimine karşılık geldiği hesaplanmıştır (Tam oranlı eşdeğer hafta). İkinci bölümde (4-5-6 nolu sütunlar) ebeveyn ve evde bakım izni adı altındaki izinin aynı esaslar çerçevesinde hesaplaması yer almaktadır. Üçüncü bölümde (7-8-9 nolu sütunlar) izinlerin toplam süreleri aynı esaslarla verilmiştir.
37Janna Van Belle, “Paternity and Parental Leave Policies Across The European Union”, https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1666.html, (23.08.2019)
38 Nora Reich, “Fathers' Childcare: The Differences Between Participation and Amount of Time, Journal of Family and Economic Issues”, Hamburg, January 2012, s.8; Christine Aumayr Pintar, “Progress in Paterniy and Parental Leave For Fathers- Are Baby Steps Enough?”, https://www.eurofound.europa.eu/tr/publications/blog/progress-in-paternity-and-parental-leave-for-fathers-are-baby-steps-enough, (26.02.2020)
39 “What Paternity Rights Do Employees Have?”,
https://elliswhittam.com/blog/paternity-rights-Tablo: 2.2. AB’ye üye ülkelerde ve Türkiye’de babalara sunulan ücretli izin hakları 2018 (Babalık, ebeveyn ve evde bakım izni)
Ücretli babalık izni Babalara ücretli ebeveyn ve evde bakım izni
Kaynak: Parental Leave Systems, OECD Family Database, 2019, s.7, http://www.oecd.org/els/soc/PF2_1_Parental_leave_systems.pdf, (18.12.2019) 31.01.2020 itibariyle İngiltere AB üyeliğinden ayrıldığı için tabloda yer almamıştır.
Yukarıdaki tabloda da gözlendiği gibi doğumun akabinde verilen ücretli babalık izinleri değerlendirildiğinde 1,5 gün ile en kısa izin Malta’da iken 5 hafta ile en uzun
babalık izni Portekiz’dedir. AB ülkelerinin %80’ninde babalık izni süresi 1.5 gün ile 15 gün (2 hafta) arasında değişirken, %25’inde 1 hafta veya daha kısadır. Diğer taraftan Almanya, Avusturya, Hırvatistan ve Slovakya’da ücretli babalık izni düzenlemesi yoktur.
Almanya ve Hırvatistan babalık iznini ebeveyn izni içinde düzenlerken Slovakya’da ücretli olarak verilen babalık veya ebeveyn izni mevcut değildir. Bu durumda bebeği olan baba mazeret izni veya ücretsiz izin almak durumundadır. AB’ye üye ülkelerin yarısında babanın önceki kazançlarının tamamı ödenirken, sadece İrlanda’da ödeme oranı %50’nin altındadır. Genel olarak değerlendirildiğinde babalık izni için verilen sürelerin kısa ama yapılan ödemelerin yüksek olduğu söylenebilir.
Babalara sunulan ücretli ebeveyn (sadece babalar tarafından kullanılabilecek izinler) ve evde bakım hizmetlerine ilişkin izinler ülkeler arasında önemli ölçüde değişiklik göstermektedir. Öncelikle AB’ye üye ülkelerin yaklaşık 3/4’ünde ücretli ebeveyn izni içinde sadece babaların kullanacağı izin süresi ve evde bakım iznine ilişkin bir düzenleme yoktur. Belçika, Fransa, İsveç, Lüksemburg ve Portekiz’de 10 haftanın üzerinde izin süresi hakkı varken, Almanya, Hırvatistan, Romanya ve Finlandiya’da 4 ile 8 hafta arasında değişmektedir. Ebeveyn ve evde bakım izni ödeme oranları, babalık izni ücretlerinden daha düşüktür. Bu dönemde babanın önceki kazançlarının tamamını ödeyen ülke yoktur, en yüksek ödeme oranı %85 ile Romanya’dadır. Ücretli izin hakkını düzenleyen diğer ülkelerde ödeme oranları %13 ile %77 arasında değişmektedir.
Genellikle izin süresini kısa tutan ülkelerde ödeme oranının yüksek olduğu ve izin süresi uzadıkça ödeme oranının düştüğü gözlenmektedir.
Babalık izni, aile içinde özellikle çocuğun büyüme ve gelişmesi üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. Zaman içinde babalık izniyle ilgili kurallar iyileşmiştir. Bunun bir göstergesi de gittikçe daha fazla ülke babalık izniyle ilgili düzenlemeleri açıkça belirlemektedir. 2013 yılında 167 ülkeden 79'u babalık iznini tanımıştır.
Sonuç olarak, babaların çocuğun yetişmesindeki önemli rolü ve iş yaşam dengesinin sağlanması bakımından aile sorumluluğuna ortak olmasının gerekliliği, babaların ebeveyn izni alma eğilimlerini artırmaktadır. Ancak bazı ülkelerde izin alma konusundaki idari zorluklar ve izin süresince yapılan ödemelerin düşüklüğü endişe
yaratmaktadır. Bu endişe özellikle eğitim düzeyi ve geliri düşük olan mavi yakalı çalışan babalar üzerinde en büyük etkiye sahip olmaktadır.40