Hemen her ülke mevzuatında yer alan analık / doğum izni, doğum yapan kadınların doğum öncesini ve sonrasını kapsayacak şekilde belirli bir süre çalıştırılmamalarını, diğer bir ifade ile izinli sayılmalarını düzenlemiştir. Doğum iznine ilişkin ILO sözleşmesi, izin süresinin en az 14 hafta olması gerektiğini öngörmektedir. Bu paralelde Avrupa ülkelerinde genellikle analık izni 14 haftadır. Bazı ülkelerde evlat edinme durumunda da anneye analık izin hakkı tanınmıştır. Bu düzenlemenin amacı, doğum yapan kadının çocuğu ile ilgilenmesi, bakımını yapabilmesi ve kendisinin de tekrar sağlığına kavuşabilmesini sağlamaktır. Analık izni boyunca izinli sayılan ve istihdamdan uzak kalan kadınlara, ülkelere göre süresi ve ödeme oranları değişmekle birlikte, nakit yardımlar yapılmaktadır. Bazı ülkelerde analık izni ayrı bir düzenleme ile ele alınırken, AB ülkelerinde toplumsal cinsiyet eşitliğine dayalı olarak izlenen politikalara uygun olarak genellikle ebeveyn izni adı altında düzenlenmiştir.29 Ancak yine de ulusal düzenlemelerdeki izin sistemlerinin çeşitliliği, uluslararası karşılaştırmalar yapmayı kimi zaman zorlaştırmaktadır.
Çok sayıda uluslararası düzenlemede de analık hali ile ilgili koruyucu hükümlere ihtiyaç duyulduğuna vurgu yapılmaktadır. 1948 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (UDHR) analık ve çocukluk döneminde, sosyal güvence kadar özel bakım ve yardım hakkına da sahip olunması gerektiğini belirtmektedir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (ICESCR) de doğumdan önce ve sonra makul bir süre boyunca annelere, ücretli izin veya yeterli sosyal güvenlik yardımını içeren izinlerin de dahil olduğu özel koruma önermektedir. 1979 tarihli Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) ise, temel bir hak olarak tanınan annelik hakkının korumasını güvence altına alacak özel önlemlerin gerekliliğini vurgulamaktadır.30
29 Melek Bütün, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Perspektifinden Çocuk Bakım Hizmetleri: Farklı Ülke Uygulamaları, Uzmanlık Tezi, T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ankara, 2010, s.47
30 ILO, “Maternity and Paternity at Work: Law and Practice Across The World”, Cenevre, 2014, s.1
Bir çalışana hamilelik sırasında veya yeni anne olduğunda sağlanan haklar, sadece doğum izni ve bu izin sürecince yapılan ödemelerle sınırlı değildir. Analık hali durumunda pek çok ülkede, kadınlar için analık izin hakkı çerçevesinde yapılan kapsamlı düzenlemeler mevcuttur. Bunların bazıları şöyle sıralanabilir:
* Hamile çalışanlar, bir hekimin tavsiyesi üzerine doğum öncesinde periyodik muayenelere ve bunun yanı sıra doğumu kolaylaştırıcı görüşmelere gitme hakkına sahiptirler. Bu durum için yıllık izinlerinden kullanmaya veya telafi çalışması yapmaya zorlanamazlar. İzinli sayıldıkları bu dönemde ücretlerini tam olarak alırlar.
* Çocuk doğurma yaşında olan, hamile olan ve yeni anne olan kadınların yaptıkları işte ve çalışma ortamlarında risk olup olmadığının Risk Değerlendirme çalışmaları ile belirlenmesi, çalışanın sağlığı, bebeğin sağlığı veya emzirme süreci ile ilgili risk tespit edildiği takdirde bunun ortadan kaldırılması veya azaltılması için, çalışma saatleri, çalışma koşulları veya işleri değiştirilmeli ya da riskin ortadan kaldırılmasına kadar olan sürede ücretli izinli sayılmalıdırlar.
* Çalışanların doğum iznine hak kazanmak için belli bir süre işyerinde çalışma zorunlulukları yoktur. Belirli bir süre öncesinden hamile olduğuna dair işverene bildirimde bulunan kadın işçi bu izin hakkına sahip olmaktadır.
* Doğum iznini kullanan kadın işçi duruma bağlı olarak ya ücretinin tamamını ya da ücretinin bir kısmını (ödenek) alma hakkına sahiptir.
* Kadın işçilerin sadece hamile olmaları veya doğum izninde bulunmaları nedeniyle işten çıkarılmaları haksız işten çıkarmadır. Eğer bu pozisyonda olan bir kadın işçinin işten çıkarılmak istenmesi söz konusu ise, öncelikle ona uygun iş teklifleri alternatif olarak sunulmalıdır.
* Hem anne hem de babanın kullanacağı paylaşımlı ebeveyn izni için, kadın işçinin doğum izninin tamamını kullanmadan, daha erken sona erdirerek ebeveynlik iznini kullanmayı diğer bir deyişle eşiyle paylaşmayı talep etme hakkı mevcuttur.
* Doğum izninden erken dönen kadın işçi, doğum iznine başlamadan önceki aynı işe, aynı şartlarla ve aynı koşullara geri dönme hakkına sahiptir. Ancak, bazı durumlarda örneğin, çalışan doğum iznindeyken işletmenin yeniden yapılandırılması söz konusu
olmuş ve eski işi mevcut değilse, aynı veya eşdeğer koşullara sahip uygun bir iş teklif etmek gereklidir. Esnek çalışmayı talep etme hakkı herkes gibi analık izninden dönen annelerin de sahip olduğu bir haktır.31
Analık daha kapsamlı olarak ebeveyn izni, iş ve aile yaşamındaki dengenin sağlanması ve sorumlulukların paylaşılması bakımından önemli bir konudur.32
31 “Statutory Maternity Leave Rights”, https://elliswhittam.com/blog/statutory-maternity-leave-rights/, (26.07.2019)
32 Kassia Angelica Sebalho Souza, A Comparative Study of Maternity/Parental Leave Policies in the US, Brazil, and France, A Thesis, Submitted to the Graduate of Faculty of St. Cloud State University in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Science in Social Responsibility, July, 2017, s. 19
Tablo: 2.1. AB’ye üye ülkelerde ve Türkiye’de annelere sunulan ücretli izin hakları 2018 (Analık, ebeveyn ve evde bakım izni)
Ücretli analık/doğum izni Annelere ücretli ebeveyn ve evde bakım izni
Tablo 2.1.’de AB’ye üye ülkelerde ve Türkiye’de annelere sunulan ücretli izinler ile ilgili düzenlemeler yer almaktadır. Tablonun ilk bölümünde (1-2-3 nolu sütunlar) analık izninin süresi ve yapılan ücret ödemelerine yer verilmiş ve bu ödemelerin oranına göre izin süresinin gerçekte ne kadarlık bir zaman dilimine karşılık geldiği hesaplanmıştır
(Tam oranlı eşdeğer hafta). İkinci bölümde (4-5-6 nolu sütunlar) ebeveyn ve evde bakım izni adı altındaki izinin aynı esaslar çerçevesinde hesaplaması yer almaktadır. Üçüncü bölümde (7-8-9 nolu sütunlar) izinlerin toplam süreleri aynı esaslarla verilmiştir.
Yukarıdaki tabloda da gözlendiği gibi en kısa doğum izni 6 hafta ile Portekiz’de iken, en uzun doğum izni 58 hafta ile Bulgaristan’dadır. Ancak bu arada bazı ülkelerde doğum izninin doğumla birlikte başladığı bazılarında ise doğum öncesinden başladığı unutulmamalıdır. AB ülkelerinin yarısından fazlasında anneler doğum sırasında 18 hafta ve üzerinde ücretli doğum izni alma hakkına sahiptir. Ülkelerin yaklaşık 1/3’ü annenin önceki kazançlarının tamamını ödemektedir. Ülkelerin yaklaşık 3/4’ünün ödeme oranları ise annenin önceki kazançlarının %75 ve üzerindedir. Ülkeler arasında İrlanda %49,5 ile en düşük ödeme oranına sahip ülkedir. Genel olarak değerlendirildiğinde analık izninde yapılan ödemeler yüksektir.
Annelere sunulan ebeveyn ve evde bakım hizmetlerine ilişkin izinler ülkeler arasında önemli ölçüde değişiklik göstermektedir. Örneğin 130- 146 hafta arasında değişen sürelerle Estonya, Finlandiya, Macaristan ve Slovakya ilk sıralarda yer almaktadır. Buna karşılık Kıbrıs, Hollanda, İspanya, İrlanda, Malta ve Yunanistan’da ücretli ebeveyn ve evde bakım izni hakkı yoktur. AB ülkelerinin 1/4' ünde ücretli izinlerin 50 hafta ve üzerinde olduğu dikkati çekmektedir. Ebeveyn ve evde bakım hizmetlerine ilişkin ücretli izinlerin 20 – 40 hafta arasında yoğunlaştığı gözlenmektedir. Ebeveyn ve evde bakım izni ödeme oranları, doğum izni ücretlerinden daha düşüktür. Bu dönemde annenin önceki kazançlarının tamamını ödeyen tek ülke Litvanya’dır. Genellikle izin süresini uzun tutan ülkelerde ödeme oranı düşük, kısa tutan ülkelerde ise ödeme oranının daha yüksek olduğu dikkati çekmektedir.