C. İDARENİN TARAF OLDUĞU UYUŞMAZLIKLARIN YARGI DIŞ
1. Genel Olarak Yargı Dışı Çözüm Yolları Kavramı
Herhangi bir sebeple idarenin yapmış olduğu faaliyetlerin hukuka aykırı olması ya da faaliyet hukuka uygun olsa dahi bu faaliyet sebebi ile bir zarara uğradığını iddia eden bireyler yargı organlarına başvurarak bu hukuka aykırılığın giderilmesini ve doğan zararın telafisini isteyebileceklerdir. Bu açıdan uyuşmazlıkların giderilmesi için yargı organlarına başvurmak en etkili yol olarak görülse de yargı organlarının iş yükünün fazlalığı ve davaların istenilen düzeyde ve makul süre içinde çözülememesi sebebi ile bireylerin haklarına uygun şekilde kavuşamamaları yargılamaya alternatif bir takım metotlarla uyuşmazlıkların giderilmesine yönelik ihtiyaçları artırmıştır. Üstelik uyuşmazlıkların yargı dışı yollarla giderilmesi sadece ulusal anlamda yargının iş yükünün azaltılması amacından da öteye geçmiş uluslar arası anlamda da uyuşmazlıkların giderilmesini sağlamak amacı ile de çalışmalar yapılmaya başlanmıştır70
.
69
Bu konuda ayrıntılı bilgi için GÖZÜBÜYÜK / TAN, a.g.e C. II, s. 181 – 208;GÖZLER, a.g.e. C. 2, s. 208 / 823 - 826; GÖZLER, Kemal / KAPLAN, Gürsel, İdare Hukuku Dersleri, Gün. 14. B. Bursa Ekin Kitabevi,2013, s. 823 – 826; KALABALIK, a.g.e. s. 114 – 131; ÇAĞLAYAN Ramazan, İdari
Yargılama Hukuku, 2. B, Ankara Seçkin Yayınevi, 2012, s. 107 – 116; DARENDELİ, a.g.e. s. 129
– 153; KARATEPE, a.g.e s. 243 – 244; ÖZKOL Adil, Uyuşmazlık Mahkemesi Kararları
Açısından İdari Yargının Görev Alanı, Ankara AÜHFY Yayın No 276, 1970.
70 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesindeki iş yükünün artması sebebi ile bu önemli kurumunun iş
yükünün azaltılması ve daha sağlıklı çalışabilmesi konusunda bir çalışma için baknz. AYBAY, Rona, “AİHM’ in İş Yükünün Azaltılması İçin Bir Öneri: “Zorunlu Uzlaştırma”, TBB Dergisi, S. 67, 2006, s. 111 – 120.
Birleşmiş Milletler Antlaşmasında da uyuşmazlığın devletlerarasında ya da devlet ve devletin egemenliğinde bulunan kişiler veya diğer kişiler arasında bir uyuşmazlık olup olmadığına bakılmaksızın uyuşmazlıkların barışçıl yollardan çözümlenmesi konusunun önemi vurgulanmıştır71
.
Anayasa Mahkememiz de uyuşmazlıkların bu tür alternatif çözüm yolları ile çözülebilmesini uyuşmazlıkların kısa sürede sonuçlanabilmesi açısından önemli görmüştür. Yüksek Mahkeme vermiş olduğu bir kararında uyuşmazlıkların çözümünde yargı yoluna alternatif yeni uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin önemini şu şekilde belirtmiştir;
“Anayasa'nın 9. maddesinde, yargı yetkisinin Türk Milleti adına
bağımsız mahkemelerce kullanılacağı öngörülmüştür. Bu madde uyarınca, yapılacak yargılamanın kişiler yönünden gerçek bir güvence oluşturabilmesi için aranacak nitelikler de 36. maddede belirtilerek "Herkes, meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz." denilmiştir. Anayasa'nın 141. maddesiyle de davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması görevi yargıya verilmiştir. Bu görevin ağır iş yükü altında yerine getirilmesi zorlaştıkça, uyuşmazlıkların çözümü için alternatif yöntemlerin yaşama geçirilmesi, yargıya ilişkin anayasal kuralların etkililiğinin sağlanması bakımından gerekli görülebilir.”72
Anayasa Mahkemesinin vermiş olduğu kararda da belirtildiği üzere ülkemizde yargılama sürelerinin bu kadar uzun olmasından şikâyet edilmesine rağmen tarafların yargı dışı uyuşmazlık çözümü yollarına fazla başvurmadıkları görülmektedir. 2011
71 Birleşmiş Milletler Antlaşması Uyuşmazlıkların Barışçıl Yoldan Çözülmesi başlıklı 6. Bölüm md. 33
– 38. “Süregitmesi uluslararası barış ve güvenliğin korunmasını tehlikeye düşürebilecek nitelikte bir uyuşmazlığa taraf olanlar, her şeyden önce görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaşma, hakemlik ve yargısal çözüm yolları ile bölgesel kuruluş ya da anlaşmalara başvurarak veya kendi seçecekleri başka yollarla buna çözüm aramalıdırlar”. (md. 33/1).
72
Anayasa Mahkemesinin 03.03.2004 tarih E. 2003/98, K. 2004/31 sayılı kararı. RGT 10.07.2004, RGS 25518.
yılında Hukuk Mahkemelerinde toplam 1.837.199 dava açılmış iken bu davaların sadece 917 tanesi sulh ile sonuçlanmış73
olması bu durumun önemli bir kanıtı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yargı öncesi çözüm usullerinin uygulanması hem vatandaşların idareyle olan ilişkilerini sağlamlaştıracak hem de yargı organlarının iş yükünün azaltılması konusunda önemli katkılar sağlayacaktır74
.
Amerika Birleşik Devletlerinde adalete ulaşma hareketlerinin bir sonucu olarak özellikle 1970 lerden sonra görülmeye başlanan ve mahkemede yargılama aşamasına geçmeden tarafların aralarındaki uyuşmazlığı müzakere ederek çözmelerine imkân tanınması ile Alternatives Disputes Resolation ya da kısaca ADR olarak bilinen uyuşmazlık çözüm yöntemleri kavramı ortaya çıkmıştır75
. Bu yöntemlerin ortaya çıkmasında Amerikan yargı sisteminin bakabileceğinin çok üzerinde olan iş yükü etkili olmuştur76
. Bu yöntemlerin geçmişi İngiltere’ de daha yeni olup 20 - 25 yıllık bir süreç zarfında bu yöntemler geliştirilmeye başlanmıştır77
.
Uyuşmazlıkların çözümünde kullanılan dava dışı usuller genel olarak alternatif uyuşmazlık çözümü kavramı olarak adlandırılmaktadır78
. 73 http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/ISTATISTIKLER/1996/hukuk_pdf/hukuk_web/2011%20hukuk%20 web-çıkan.pdf et. 31.05.2013. 74
ODYAKMAZ Zehra / ÇINARLI Serkan, İdari Uyuşmazlıklarda Yargı Öncesi Çözüm Usullerinin
Uygulanabilirliği, Ankara Orion Kitabevi, 2013, s. 18.
75 ÖZBEK Mustafa, “Dünya Çapındaki Adalete Ulaşma Hareketiyle Ortaya Çıkan Gelişmeler ve
Alternatif Uyuşmazlık Çözümü”, AÜHFD, C. 1, S. 2, 2002, s. 136 – 137; ÖZBAY, İbrahim, “Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları”, EÜHFD Atatürk’ün 125. Doğum Yılına Armağan, C. X, S. 3 - 4, 2006, s. 461 – 463; BİLGİN Hikmet, “Anglosakson Hukuk Sistemlerinde Arabuluculuk”,
Hukuk Gündemi Dergisi, Bahar 2009, S. 10, s. 17.
Amerika’ da alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin gelişiminin ayrıntılı açıklaması için ayrıca STONE Katherine, “Alternative Dispute Resolution”, Encylclopedia in Legal History, Research Paper No; 04 - 30, Oxford University Press 2004, p. 1 – 7.
76 ZOLLERS, Frances, “Alternative Dispute Resolution and Product Lialibility Reform” American
Business Law Journal, Vol. 26, Iss. 3, 1988, p. 479.
77
ILDIR Gülgün, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü (Medeni Yargıya Alternatif Yöntemler) Ankara Seçkin Yayıncılık, 2003, s. 31.
78 ÖZBEK Mustafa, “İdari Uyuşmazlıkların Çözümünde Yargılama Dışı Usuller (I), Birinci Bölüm Türk
Hukukunda ve Mukayeseli Hukukta İdari Uyuşmazlıkların Çözümünde Yargılama Dışı Usuller”,
Uyuşmazlıkları çözüme kavuşturma işlevi aslında devletin görevidir ve devlet bu işlevini yargılama gücünü kullanmak sureti ile yerine getirecektir79
. Bu açıdan yargılama geleneksel yöntemdir80
ve bireyler, yargıya uyuşmazlıklarını çözmek için son çare olarak başvurmaktadırlar81
. Alternatif uyuşmazlık çözüm yolları ise en geniş hali ile taraflar arasındaki uyuşmazlıkların yargılama ile çözülmesi dışında kalan uyuşmazlık çözüm yöntemleri olarak tanımlanabilecektir82
.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yolları taraflar arasındaki uyuşmazlık konusunun tarafların lehine çözülmesi ile beraber aynı zamanda mahkemelerde görülen dava sayısının azaltılmasına da önemli katkılar sağlayan çözüm yöntemleri olarak değerlendirilebilmektedir83
.
Tarafların geleneksel yargılama yöntemlerine başvurmalarına gerek kalmaksızın aralarındaki uyuşmazlığı gidermelerini sağlayan yöntemler genel olarak alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri olarak ifade edilebilir84
. Bu yöntemler en genel anlamda taraflar arasındaki uyuşmazlığı en kısa sürede, en mantıklı ve makul biçimde ve mümkün olduğu kadar kısa sürede gideren yöntemlerdir85
.
Alternatif çözüm yöntemlerinin faydaları genel olarak şu şekilde sıralanabilir; Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinde uyuşmazlığın giderilmesi için yapılacak
79 TANRIVER Süha, “Hukuk Uyuşmazlıkları Bağlamında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve
Özellikle Arabuluculuk”, TBB Dergisi, S. 64, 2006, s. 152.
80
"Traditional Litigation vs. Nontraditional Litigation." StudyMode.com, 2011.
http://www.studymode.com/essays/Traditional-Litigation-Vs-Nontraditional-Litigation-804670.html.
et; 13.07.2014.
http://www.ciarb.org/dispute-resolution/resolving-a-dispute/litigation/ et; 13.07.2014.
81 ATLAS, Nancy / HUBER, Stephen / HUBER, Wendy, Alternative Dispute Resolution: The
Litigator’s Handbook, American Bar Association 2000, p. 1.
82 ÖZBEK, a.g.e. s. 128; Benzer tanımlar için ILDIR, a.g.e. s. 26; ILDIR, a.g.m. s. 392; TANRIVER,
“Arabuluculuk”, s. 155; ÖZBAY, a.g.m. s. 460; ÖZBEK, “Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları”, s. 187; PEKCANITEZ / ATALAY / ÖZEKES, a.g.e. s. 759.
83 ÖZBEK, , a.g.e. s. 145.
84 MARTIN Elizabeth, Oxford Dictionary of Law, Fifth Edition, England Oxford University Press,
2001, p. 24; ATLAS / HUBER / HUBER, ıbıd, s. 2.
85
ARNAVAS, Donald, Alternative Dispute Resolution For Government Contract, Chicago CCH Incorporated, 2004, s. 1 – 2; STIPANOVICH, Thomas, “ADR and The Vanishing Trial: The Growth and Impact of Alternative Dispute Resolution” Journal Of Empirical Legal Studies, Vol. 1, Iss. 3, November 2004, p. 843; WECKSTEIN, Donald, “The Purposes of Dispute Resolution: Comparative Concepts of Justice”, American Business Law Journal, Vol. 26, Iss. 3, 1988, p. 605.
görüşmeler tarafların uygun göreceği bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilebilecektir; taraflar bu çözüm yöntemlerine ilişkin süreçleri denemekle bir şey kaybetmezler aksine bu yöntemde her iki taraf da kazanır, kaybeden yoktur86
. Yargılama süreçleri katı iken bu yargı dışı çözüm yöntemleri yargılamaya göre esnek yöntemlerdir ve yargılamanın hâkim kararı ile ilerlemesine karşılık bu yöntemler taraflara uyuşmazlık çözüm sürecinde ve sonucu üzerinde daha büyük oranda kontrol sahibi olma imkânı sağlamaktadır87. Üstelik bu yöntemlerle uyuşmazlıklar uyuşmazlık taraflarınca kolaylıkla giderilebileceği için bu yöntemler yargılama yoluna kıyasla daha az maliyetle ve daha kısa sürede sonuç vermektedirler88.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin diğer olumlu yönleri olarak taraflar arasındaki iyi ilişkileri korumaları, gizliliği sağladıkları için güvenilir olmaları, taraflar açısından sürecin olumlu sonuçlanabilme ihtimalinin yüsek olması, düşük maliyetli olmaları ve süreci daha fazla kontrol etme imkânı sağlayan yöntemler olmaları ve daha birçok olumlu özellik sıralanabilir89
.
Bugün ülkemiz açısından bazı düzenlemelerle uyuşmazlıkların yargı dışı yollardan çözümlenmesinin yasal altyapısı da sağlanmaya çalışılmaktadır. Örneğin son
86 SPEGEL Nadja, “Alternative Dispute Resolution; A New Era in Dispute Management?” Legaldate
May 1994, Vol. 6, Issue 2, 1994, p. 1.
87
STIENSTRA Donna / WILLGING Thomas, Alternatives to Litigation Do They Have A Place In
The Federal District Courts? Federal Judicial Center, 1995, p. 14.
88 PARTRIDGE, Mark, Alternative Dispute Resolution: An Essential Competency For Lawyers,
Oxford University Press, 2009, s. 13; MACKIE, Karl, A Handbook of Alternative Dispute
Resolution, Routledge 2013, p. 4; FOGEL Jeremy, “How To Make Control Of The Runaway
Litigation Train?” Pepperdine Dispute Resolution Law Journal, Vol. 5, Iss. 2, 2005, s. 377; ROSENBERG Joshua / FOLBERG Jay, “Alternative Dispute Resolution: An Empirical Analysis”,
Stanford Law Review, Vol. 46, No.6 July 1994, p. 1487; NIEMIC, Robert / STIENSTRA, Donna /
RAVITZ, Randal, Guide To Judicial Management of Cases In ADR, Federal Judicial Center, 2001, p. 22; HEISE, Michael, “Why ADR Programs Aren’t More Appealing: An Empirical Perspective”
Journal Of Empirical Legal Studies, Vol. 7, Iss. 1, March 2010, p. 66.
89 MEADOW, Carrie Mekel, “Ethics In ADR: The Many Cs of Professional Responsibility and Dispute
Resolution” Fordham Urban Law Journal, 2000 – 2001, p. 981 – 986; “American College of Trial Lawyers”, Handbook on Alternatives For Dispute Resolution, March 8, 1991,
http://www.actl.com/Content/NavigationMenu/Publications/AllPublications/default.htm et; 18.07.2014; ARMSTRONG, Phillip “Why We Still Litigate?” Pepperdine Dispute Resolution Law
yapılan yasal düzenlemelerle Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu90
çıkarılarak arabuluculuk kurumunun hukukumuzda uygulama alanı bulabilmesi sağlanmıştır.
Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanununun gerekçesinde91
yargı dışı alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin kullanılmasının uyuşmazlığı giderme konusundaki önemine yer verilmiştir.
“Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleriyle uyuşmazlıkların çözümü son yıllarda pek çok ülkenin kanun koyucularını meşgul etmektedir. Uyuşmazlıkların dava yolu ile çözümü yerine tarafların kendi iradeleri ile uzlaşarak uyuşmazlığa son vermeleri, toplumsal barışın korunması açısından tercih sebebi sayılmaktadır. Bu yolların geniş kapsamlı ve etkin bir biçimde işlerlik kazanması mahkemelerin iş yükünün azalmasına katkı sağlayacaktır. Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri, aslında yargı sistemi ile rekabet içinde olmadığı gibi, amaç yargısal yollara başvuru imkânını ortadan kaldırmak da değildir. Devlete ait olan yargı yetkisinin mutlak egemenliğine zarar vermeden uyuşmazlıkların daha basit ve kolay çözümü amaçlanmaktadır.”
Uyuşmazlıkların yargı organları dışındaki çözümüne, Alternatives Disputes Resolation, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü, Avukatlık Kanununun 35. maddesine göre uzlaşma, arabuluculuk yolu ile çözüm gibi değişik isimler verilse de bu yöntemlerin hepsi sulh olarak adlandırdığımız temel yapının içinde yer alan bütünün değişik uygulama yollarını oluşturmaktadır92
.
90 6325 Sayılı 2012 tarihli Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu, RGS 28331, RGT
22.06.2012
91
TBMM, Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Tasarısı ve Avrupa Birliği Uyum Komisyonu İle Adalet Komisyonu Raporları (1/486), Yasama Dönemi; 24, Yasama Yılı; 2, Sıra Sayısı 233, s. 4.
92
DEDEAĞAÇ Ender, 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununun Getirdikleri, Ankara, Ankara Barosu Yayını, 2011, s. 289.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin hepsinin amacı sulhe varmaktır93
. Yani taraflar arasındaki uyuşmazlığın sulh yolu ile barışçıl bir şekilde giderilmesini sağlamaktır. Bu çözüm yolları uyuşmazlıkların dava yolu ile çözülmesine oranla uyuşmazlıkları daha kısa sürede, daha hızlı ve basit bir şekilde çözümlemesinin yanında taraflar arasındaki dostane, iyi ilişkilerin sürdürülmesi bakımından da tercih edilmesi gereken çözüm yöntemleri olarak değerlendirilebilecektir94.