Gündem Belirleme Süreci

Gündem belirleme yaklaşımına göre medyanın bir olayı sunum şekli toplumun o olaya vereceği önemi belirlemektedir. Bununda ötesinde medya toplumun siyasal, sosyal ve ekonomik önceliklerini belirlemekte ve buna bağlı olarak gündem sıralamasını etkilemektedir. Bu etkiyi kabul eden görüşe göre

X1

X2

X4

X5

X6

gündem belirleme birbirlerini etkileyen unsurların etkileşimi şeklinde bir süreç gerektirmektedir. Konu ile ilgili yapılan bilimsel araştırmalar medyanın önem verdiği ve etkili bir şekilde üzerinde durduğu konuların kamu gündemine yansıdığını ortaya koymuştur. Yani medyanın gündeminde olan konular toplumun gündemini de şekillendirmektedir (Yüksel 2001: 27). Çoğunlukla medya yolu ile şekillenen gündem konularından bazılarını genel başlıklar halinde sıralayacak olursak; siyaset, ekonomi, toplumsal ve sosyal diğer konular bunlardan bazılarıdır. Medya kamu gündemine olan bu etkisi ile önemli bir güç olarak kabul edilmektedir. Đletişim sürecinde kaynağın hedef (alıcı) üzerindeki kontrolü ya da otoritesi şeklinde tanımlanabilecek güç kavramı, genel manada medyanın gücü olarak kabul edildiğinde, medyayı yöneten, denetleyen ya da bu kitle iletişim araçlarına sahip olan patronların bu gücü kullanma yönü ile etkisi de bilinmektedir (Erdoğan ve Korkmaz, 1990: 56).

Gündem belirleme yaklaşımına göre üç ayrı gündem sürecinden söz edilmektedir. McQuail bu sürecin unsurlarını oluşturan gündemleri “Siyasal ya da diğer ilgi gruplarının sahip oldukları gündem; haber önemliliği ve algılanan izleyici performansıyla yapılandırılan ve etkilenen medya gündemi ve medya gündeminden etkilendiği tahmin edilen kamu gündemi” (Windahl ve diğerleri, 1992: 209) şeklinde belirtmektedir. Bu üç gündem arasındaki ilişkiyi tanımlayan Rogers ve Dearing’in şekil 5’de belirtilen modeli ise süreçler arasındaki etkileşimleri ve bu süreçleri etkileyen diğer etkenleri ortaya koyması bakımından önemlidir.

Şekil 5: Rogers ve Dearing’in (1987) “Gündem ve Saptama Modeli” Denis McQuil / Sven Windahl Kitle Đletişim Modelleri, çeviren Konca YUMLU, Đmge Kitabevi, Ankara, 1997:127).

Kişisel deneyim ve seçkinler ile diğer kişilerarası iletişim

Kitle iletişim araçları gündemi Kamu gündemi Siyasal gündem

Gündemdeki konu veya olayın önemli olduğunun gerçek dünya göstergeleri H ab er e le y ic il er , et k il ey ic i m ed y a v e d ik k at ç ek en h ab er i çe ri k le ri

Şekil 5 gündem belirleme süreci yönü ile yorumlandığında; gün içinde meydana gelen olaylar içinden ya da yapılan araştırmalar sonucunda elde edilen veriler haber eleyicileri tarafından değerlendirilerek bir seçime tabi tutulmaktadır. Seçim sürecini geçen haberler medya tarafından etkileyici ve dikkat çeken bir şekilde topluma sunulmaktadır. Đzleyicileri etkileyen medya gündemi, kamu gündemini, kamu gündeminin ise siyasal gündemi etkilediği belirtilmektedir. Bu durumda gündemlerin her birinin diğer bir gündemi etkilemeye uygun yapıda ve etkileşimde olduğu görülmektedir. Bununla birlikte gündem sürecini etkileyen bir takım başka faktörlerin de olduğu ifade edilmektedir. Kişisel deneyim ve seçkinler ile gerçek yaşam göstergeleri bu etkenlerden bazılarıdır (Yüksel, 2001:29).

McCombs ve Shaw’ın gündem belirleme yaklaşımına eleştiriler de yapılmaktadır. Bunlardan biri “medyanın birey üzerinde dolaysız etkisi var mı?” ya da “Gündem belirleme bireyler arası etki yoluyla mı oluşur?” sorularına verilen cevapların her zaman açık ve tatmin edici olmamasıdır. Yine bireylerin, baskı gruplarının ya da siyasi partilerin gündemleri gibi birbirinden farklı gündemlerle uğraşılmak zorunda olunması ve bunun gibi pek çok gündeme bu modelde yer verilmemesi de eleştirilmektedir. Ayrıca bu modelde gündemin toplumun bireylerinin var olan gereksinimlerinin bir sonucu olarak mı oluştuğu, yoksa medyanın haber kaynağı olarak ifade edilen seçkinlerince mi tayin edildiği açık değildir (McQuil ve Windahl, 1994: 97).

Etkileşimli üç gündeme yer verilen Dearing ve Rogers’in modelinde üç gündemin de eşit güce sahip olması eleştirilmiştir. Çünkü bu model doğrusal bir modeldir ve bu modelde gündem belirleme sürecine etki eden faktörler arasındaki dinamik ilişki tanımlanmamıştır. Watson’un ileri sürdüğü eleştiriler doğrultusunda modelde siyasal gündem, kamu gündemi ve medya gündemi arasındaki dengeler ortadır. Bu modelde bir terazideki denge gibi kamu gündemi ortaya yerleştirilmiştir (Watson, 1998:114). Yapılan bu eleştirilere rağmen gündem belirleme yaklaşımının bir süreç olarak görülmüş olması ve süreçte yer alan etkili unsurların tanımlanmış olması bakımından bu model önem taşımaktadır.

Gündem belirleme yaklaşımının daha iyi anlaşılması için bu süreçte yer alan unsurlara ayrı ayrı değinmek gerekmektedir. Çünkü her bir gündem unsuru başlı başına bir araştırma konusudur (Yüksel, 2001: 30). Nitekim bu güne kadar bu

unsurlarla ilgili pek çok araştırma yapılmış ve bu araştırmaların sonucunda da geliştirilmiş pek çok varsayım bulunmaktadır.

Gündem belirleme yaklaşımının dayanağı sayılan “gündem” kavramı, zamanın berlirli bir noktasında önemlilik sırasına göre dizilmiş konular ve olaylar listesidir (Yüksel, 2001: 31). Bir okulda yapılan veli toplantısında görüşülmesi istenilen konuların sıralanışı nasıl ki toplantı gündemini oluşturmakta ise aynı şekilde televizyon haberlerindeki sıralamada televizyon haber gündemini oluşturmaktadır. Kısaca gündem, dinamik bir etkileşim içinde yer alan konular bütünü şeklinde tanımlanabilir. Bu dinamik yapıda bazı konular öne çıkarken bazı konular ise önemini yitirmektedir ( Windahl ve Signitzer 1992: 112). Oluşturulan gündemler aslında bu akışkanlığın bir görüntüsünü topluma sunmaktadır.

Bir toplantıda her birine “gündem maddesi” adı verilen ve görüşülmesi uygun görülen konuların, diğer bir deyişle konu başlıklarının bir sıralaması yapılmaktadır. Dolayısıyla gündem maddesi kavramı, belirtilen toplantıda görüşülmek üzere gündem sıralamasına giren olayın ait olduğu kategori ya da konuyu ifade etmektedir. Bu yönü ile bakıldığında en basit toplantıdan en genel ve önemli toplantıya kadar her etkinliğin gündem ya da gündem maddeleri olduğu bilinmektedir. Medya yönü ile bakıldığında her haber bir gündem maddesidir. Gündem maddesi olan haber çevre kirliliği ile ilgili bir konuya önem veriyorsa bu hem yerel, hem ulusal, hem de bütün dünya toplumlarını ilgilendirebilecek gündem maddesi olabilecektir. Sadece ülkeyi ilgilendiren bir konu ise bu ülkenin tümünü kapsayan bir gündem maddesi sayılmaktadır. Bunun yanında sadece bir şehri ilgilendiren bir konu ise bu durumda yerel gündem maddesi olarak kabul edilmektedir. Petrol fiyatları, terör saldırıları, savaşlar, açlık ve kıtlık, AIDS gibi bulaşıcı hastalıklar dünya gündemi, özelleştirme, sekiz yıllık zorunlu eğitim, eğitimde reform çalışmaları ülke gündemi, ilin havaalanı, doğalgaz, teşvik yasası, çevre düzenlemesi-yeşil alan, şehir içi ulaşım konuları şehir gündemi maddeleridir. Medya, haber akışı içerisinde öncelik ve önem verdiği konuları etkili ve daha fazla zaman ayırarak topluma sunmak suretiyle bu konuları toplumun gündemine taşımaktadır. Medya gündeminde yer alan konuların her birinin aynı önemle işlenmediği bir gerçektir. Bu durum, her konunun bir değerliliği ya da “önemliliği” olduğunu göstermektedir (Yüksel, 2001:31). Bireyler ve toplumlar arasında önemlilik kavramı konu bazında değişkenlik gösterebilmektedir. Ancak ortak

paydanın olduğu konularda gündemlerin oluşması çok daha kolaydır. Bu nedenle medya toplum yararına olan konulara daha fazla önem ve ağırlık vermektedir.

4.4.3 Gündem Belirleme ve Gündem Saptama Sürecine Etki Eden Faktörler

Bireylerin yaşadıkları toplumsal yapı, toplumun siyasal ve ekonomik olaylara karşı gösterdikleri duyarlılık, fertlerin eğitim durumu, kitle iletişim araçlarını takip etme düzeyi, gündem belirleme ve gündem saptama sürecinde yer alan önemli etkenlerden bazılarıdır. Yine diğer iletişim araçları, kişilerin önceden edindiği deneyimler, bireylerin yönelimleri üzerinde etkili olmaktadır. Belirtilen bütün bu değişkenler her bireyin ortaya koyacağı tepkinin ya da göstereceği davranışın tetikleyicileri olmaktadır. Bu nedenle kitle iletişim araçlarının gündem belirleme ve saptama sürecinde önemli rol oynadıkları kabul edilmektedir.

Toplum ve kitle iletişim araçlarının gündemleri arasındaki ilgileşim her zaman aynı olamayacağı gibi tüm iletişim araçları arasında da aynı olmadığı bilinmektedir. Medya bir olayı ilk defa halkın gündemine taşıdığı gibi, daha önce aktarılmış veya topluma ulaşılmış haberleri yeni bir boyutla ya da yeni bir bakış açısı ile sunarak da kamu gündemini etkilemektedir. Bu şekildeki bir etki de gündem belirleme ve saptama etkinlikleri içinde sayılmaktadır.

Medyanın gündem belirleme ve gündem saptama etkisinin, siyasal ve sosyal bilinci yüksek olan lisans ve lisansüstü öğrenim görmüş bireyler üzerinde daha az olduğu belirtilmektedir. Bu özelliğe sahip kişilerin daha az yönelim gereksinimleri bulunmaktadır. Buna karşın öğrenim düzeyleri düşük, siyasal ve sosyal bilinci düşük bireyler üzerinde ise gündem belirleme ve saptama etkisi daha yüksek oranda olacaktır. Yine bazı konularda bireylerin başvuracakları enformasyon kaynakları az ya da yetersiz ise medyanın gündem belirleme ve gündem saptama etkileri artacaktır. Bir örnek vermek gerekirse dış politika, uluslar arası ilişkiler ile ilgili konularda medyanın etkisi artacak, vergi politikaları ve fiyat artışları gibi günlük yaşamda herkesi yakından ilgilendiren bazı konularda ise azalacaktır (Taban, 1995: 39-40). Çünkü bireyler dış politika ve uluslararası ilişkiler ile ilgili mesajları daha çok medyadan haber alma durumundadır.

4.5. Medya Gündemi

Medyanın gündem oluşturma etkisi yanında bu çalışma kapsamında medyanın kendi gündemini belirlemesinin de nasıl gerçekleştiği konusu üzerinde durulmasının gerekli olduğu kanaati bulunmaktadır. Medya gündeminin nasıl oluştuğunu, medya gündeminin nelerden etkilendiği ya da nelerin medya gündemini belirlediğini araştıran farklı çalışmalar bulunmaktadır. Rogers ve Dearing medya gündemini “belirli bir zaman dilimi içinde medyada yer alan olaylar ve sorunlar” listesi biçiminde tanımlamaktadır. Yine medya gündeminin nasıl oluştuğuna dair yapılan çalışmaları değerlendiren Shomacker ve Reese medya içeriği üzerindeki etkileri beş düzeyde değerlendirmektedirler. Bunlar; bireysel etkiler düzeyi, medya rutinleri düzeyi, kurumsal etkiler düzeyi, medya dışı etkiler düzeyi, ideolojik etkiler düzeyidir (1991:54).

4.5.1. Bireysel Etkiler

Medya çalışmalarının tutumları, değerleri, inançları, cinsiyetleri ve etnik kökenleri gibi bireysel nitelikleri ile yine bu çalışanların profesyonellik anlayışları medyada yer alan mesaj içeriğinin değerlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır (Đrvan, 2001-9: 74). Çünkü medya organın iş akışı ile ilgili her kademesinde çalışan bireyin kendine has değerleri bulunmaktadır. Bu durumda hazırlanan mesajlar ister istemez bireye has bu öznelliklerden az ya da çok etkilenecektir.

4.5.2. Medya Rutinleri

Medyanın polis karakolları, belediye, adliye, meclis gibi belirli yerlerde temsilcileri bulunmaktadır. Medya rutinleri bu alanlarda işlerini yapan medya çalışanlarının mesleklerini yaparken kullandıkları rutinleşmiş, yinelenen pratikleridir. Medya kuruluşlarının sınırlı kaynakları dikkate alındığında, sınırsız sayıda olayı haber haline getirmelerinin güçlüğü ortadır. Bu nedenle medya rutinlerinin kullanılması zorunluluğu bulunmaktadır. (Đrvan, 2001-9: 74). Belirlenen rutin kriterler ışığında olaylar haber haline getirilmekte ve sunulmaktadır.

4.5.3. Kurumsal Etkiler

Medya kurumlarındaki medya rutinlerine bakıldığında haber toplama işini düzenli hale getirmek üzere oluşturuldukları kabul edilmektedir. Medya kuruluşlarındaki haber üretim süreci açısından büyük benzerlikler olmasına karşın

kurumsal düzeyde yapılan araştırmalar ise medya kurumları arasındaki farklılıkların da medya gündeminin belirlenmesinde farklılıklara yol açtığı sonucunu ortaya koymuştur (Đrvan, 2001-9: 76-78). Farklı ideolojilere yandaşlık yapan ya da farklı ekonomik ve siyasal sistemlere hizmet eden medya organlarının gündemleri de bu hedeflerine hizmet edecek şekilde oluşturulmaktadır.

4.5.4. Medya Dışı Etkiler

Medya içeriğinin belirlenmesinde medya dışı faktörlerin önemli rolü bulunmaktadır. Gazeteci-haber kaynağı ilişkisi haberin oluşumunu açıklamaya yönelik faktörlerden en önemlisini oluşturmaktadır. Haber kaynakları içerisinde medya gündemini etkileyen bir diğer dış etken ise hükümet yetkilileridir (Đrvan, 2001-9: 80-81). En önemli haber kaynakları arasında yer alan hükümet ya da iktidar, medya gündemini belirleyen önemli dış etkenler arasında yer almaktadır. Bu faktörlerin dışında toplumun medyadan beklentilerinin olması da bir etken olarak önemini korumaktadır.

4.5.5. Đdeolojik Etkiler

Medya içeriğinin belirlenmesinde medyanın kendisine rol olarak yakıştırdığı ideolojik yapının diğer faktörlerden daha etkili olduğu kabul edilmektedir. Genel manada medyanın yayın/yayım politikasını da bu kapsamda görmek mümkündür. Medyanın daha çok hâkim sınıfların ideolojisini devam ettirme ve yayma rolünü üstlendiği kabul edilmektedir (Đrvan, 2001-9: 83).

4.6. Kamu Gündemi

Medyanın sahip olduğu gündemin kamu gündemi üzerindeki etkisi, medya, gündem, iletişim araştırmalarının en temel ilgi alanlarını oluşturmaktadır. Nitekim gündem belirleme araştırmalarının üzerinde yoğunlaştığı asıl alan da kamu gündeminin nasıl belirlendiğidir. Kamu gündeminin oluşması sürecini açıklamak için bu süreçte etkili olan değişkenlere kısaca bakmak gerekmektedir.

4.6.1. Olumsal Koşullar

Medyanın gündem belirleme gücü ile ilgili yapılan çalışmalarda medya gündeminin kamu gündemini belirlemesinde dikkate alınması gereken olumsal koşullar içinde; kamuya sunulan sorunların niteliği, izleyicilerin kişilik özellikleri,

bireylerarası iletişimin varlığı, medya türü ve mesajın sunulduğu zaman çerçevesi bulunmaktadır. Bu koşullar kamu gündeminin oluşmasında yer alan belirleyici etkenlerdir.

4.6.1.1. Sorunların Niteliği

Bu güne kadar yapılan araştırmaların sonucuna göre medya gündeminin kamu gündemini etkileme gücü, sorunun niteliğine göre değişiklik gösterdiğini ortaya koymuştur. Bu sonuca göre eğer mevcut sorun bireyi yakından ilgilendiriyorsa ve onu rahatsız eden bir sorunsa, bu tür sorunların medya gündeminden bağımsız olarak kamu gündemine yerleşebilme olanağı bulunmaktadır. Örneğin işsizliğin yoğun olarak bulunduğu bir bölgede -işsizlik sorunu rahatsız edici olduğu için- bu sorunun medyanın etkisi dışında da gündeme oturması olasıdır (Đrvan, 2001-9: 85-86). Bu durumun aksine bazı bilim adamları, bireyi rahatsız etmeyen sorunlar yönü ile medyanın gündem belirleme etkisinin daha belirgin olduğunu savunmaktadır.

4.6.1.2. Đzleyicilerin Kişilik Özellikleri

Medyanın gündem belirleme etkisinin bireye yansımasının ön koşulu, izleyicilerin ve okuyucuların medya içeriğine açık olmasına bağlı olduğu bilinmektedir. Bunun yanında diğer önemli faktörün ise bireylerin kişilik özellikleridir. Bu kişilik özellikleri arasında yaş, cinsiyet, eğitim durumu, gelir durumu ve sahip olunan meslek gibi sosyo-ekonomik faktörler yer almaktadır. Bu kişilik özellikleri farklı farklı olan bireylerin medyanın sunduğu mesajlara yönelik ilgileri de farklı olacaktır. Örneğin yapılan bir araştırmaya göre yaşlı insanlar daha çok cinayet haberine duyarlılık göstermektedir (Đrvan, 2001-9: 87). Yine Türkiye için örnek vermek gerekirse; kamu sektöründe çalışan insanlar, özelleştirme dolayısı ile işten çıkarmalar ve işsizlik konusundaki haberlere karşı daha ilgilidirler.

Bireylerarası iletişim daha çok medyanın etkisini azaltan bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Birey, bir olay ya da sorunla ilgili mesajı bir başka bireyin yorum süzgecinden geçtikten sonra alması durumu söz konusudur. Birey, medyadan önce bu iletişim sürecine maruz kalmış ise aynı konu ile ilgili medyanın sunacağı mesaja yönelik daha az ilgi duyacaktır.

4.6.1.3. Kişiler Arası Đletişimin Varlığı

Bireylerarası iletişim daha çok medyanın etkisini azaltan bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Birey bir olay ya da sorunla ilgili mesajı bir başka bireyin yorum süzgecinden geçtikten sonra alması durumu söz konusu olabilmektedir. Medyadan önce kişilerarası iletişim sürecine maruz kalan birey, aynı konu ile ilgili medyanın sunacağı mesaja yönelik daha az ilgili olacağı beklenmektedir.

4.6.1.4. Medya Türü

Gündem belirleme çalışmalarında üzerinde durulan bir başka önemli değişken ise medya türüdür. Geçmişte yapılan araştırmalara göre gazetelerin gündem belirleme etkisi televizyonlardan ve diğer medya türlerinden daha yüksektir (Đrvan, 2001-9: 89). Ancak günümüzde çok daha geniş kitlelere ve çok daha hızlı ve etkili bir şekilde ulaşan televizyonların gündem belirlemede gazetelere oranla daha etkili olduğu kabul edilmektedir. Bu durumda televizyon, radyo, gazete ve dergi gibi medya türlerinin gündem belirleme etkilerinin birbirinden farklı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.

4.6.1.5. Zaman Çerçevesi

Gündem belirleme yaklaşımına göre medyada dile getirilen sorunlar ya da konular belirli bir zaman dilimi içinde kamuoyunun öncelikleri haline gelmektedir. Zaman etkeni dikkate alındığında medya gündemi ile kamu gündemi arasında zaman bakımından tam bir çakışma yerine bir ardışıklık ilişkisinin var olduğu görülmektedir (Đrvan, 2001-9: 91). Yani medyanın gündeme getirdiği konuların toplum gündemine oturması belki bir zaman diliminin geçmesini gerektirmektedir. Medya gündeminin kamu gündemiyle örtüşmesi sürecinde gündeme taşınan konular da ayrı önemli bir etken olarak görülmektedir. Örneğin ülkemize yönelik yapılacak olan bir petrol ambargosunun çok önemli enerji sorununu yaratacağı bilinmektedir. Bu nedenle böyle bir ambargo durumunda medya enerji sorununu kısa zamanda kamu gündemine taşımış olacaktır. Ancak bunun yanında mevcut hükümete güvensizlik sorununun kamu gündemine getirilebilmesi için yıllar gerekebilir. Dolayısıyla birbirinden farklı sorunların kamu gündemine taşınması için farklı sürelere gereksinim bulunmaktadır.