Araştırma alanı olarak belirlenen Elazığ ilinin genel bir çerçevede kısaca tanıtılmasında yarar görülmektedir.
1.1 Tarihi
Bu günkü Elazığ 1837 yılına kadar Harput şehrinin bir mezrası konumundadır. Bu nedenle Elazığ ilinin geçmişi ve ilk yerleşim yeri olan Harput’ta kısaca değinerek başlamak gerekmektedir. Elazığ kent merkezinin yerleşim yerinin yaklaşık 5’km kuzey doğusunda kurulu bulunan Harput tarihi süreci içinde çok değişik isimlerle anılmıştır (Danık, 1999: 17).
Elazığ ilinin geçmişi olan Harput Türk hâkimiyetinden önce sırasıyla Huriler, Hititler, Urartular, Medler, Persler, Romalılar, Sasaniler-Araplar ve Abbasilerin hâkimiyetinde kalmıştır.1015’li yıllarda Anadolu’ya başlayan Türk akınları 1071 Malazgirt savaşından sonra Anadolu’nun kapılarını Türklere açılmasını sağlamıştır. Harput yöresine gelen Türk beylerinden Çubuk Bey (1085) Harput’u almıştır. Türk hakimiyetindeki Harput, Çubukoğulları, Artukoğulları, Anadolu Selçukluları, Dulkadiroğulları, Akkoyunlular ve Osmanlı egemenliklerini yaşamıştır (Elazığ Đl Yıllığı, 1992;21-24).
1.1.1 Harput ve Elazığ Adının Kaynağı
Asur ve Hitit yazıtlarında Harput’tan söz edilmektedir. Bu yazıtlarda Harput yöresine Işuva denildiği bilinmektedir. Yine Asurlulara ait Kapodokya metinlerinde Karpota adıyla geçen yerin Harput olduğu ileri sürülmektedir. Bizans kaynaklarında ise Harput’a Kharpeta denilmektedir. M.Ö. 13.yy da Harput, Harputaş olarak adlandırılmıştır. Urartular döneminde Supanı adının kullanıldığı belirtilmektedir. Bunların dışında Hinzit, Ziyata, Castellum, Hısn-ı Ziyad, Hartabırd adlarının da Harput için kullanıldığı bazı kaynaklarda belirtilmektedir.
Harput’ta yaşayanlar kolay ulaşım sağlamak ve tarım arazisine daha yakın olmak amacıyla ovaya yerleşmeye başlamasıyla bu ovada yeni ve hızla büyüyen bir
yerleşim yeri oluşturmuştur. Osmanlı döneminde bu yerleşim yerinin adı mezra’dır. Sultan Abdülaziz in bu yerleşim yerini bayındırlaşmasıyla Aziz in yaptırdığı kent anlamında Mamuret-ul Aziz adını almıştır. Bu ad halkın dilinde daha kolay söylenecek şekilde El-aziz biçimine dönüşmüştür. Bu ad 17 Kasım 1937 de El- aziz’e gelen Atatürk’ün önerisiyle Bakanlar Kurulu Kararı alınarak Elazık olarak değiştirilmiştir. Azık diyarı anlamına gelen bu kelime de söylenişindeki zorluk nedeniyle 10 Aralık 1937 de yine Bakanlar Kurulu Kararı ile Elazığ şeklinde değiştirilmiştir (Elazığ Đl Yıllığı, 1992;21-24).
1.2. Coğrafi Yapısı ve Đklimi
Elazığ Doğu Toroslar’ın Güney ve Batı uzantıları ile çevrili bir konumda yer almaktadır. Elazığ Doğu Anadolu Bölgesinin batısında ve bölgenin ulaşım yollarının kesiştiği önemli bir coğrafi konumda bulunmaktadır. Đl sınırları, güneyinde Diyarbakır, batısında Malatya, doğusunda Bingöl, Kuzeyinde Tunceli ve Erzincan illeri ile çevrili bulunmaktadır. Đlin kara parçası baraj gölleri ile çevrili olduğu için adeta bir yarımada görünümündedir. Ülkemizin önemli barajlarından olan Keban ve Karakaya Baraj gölleri il sınırlarını çevrelenmiştir. Đl topraklarının % 57’sini dağlar, % 15 ini ovalar, % 1 ini yaylalar ve % 27 sini platolar oluşturmaktadır. Bu toprakların %92’si tarıma elverişlidir. Toprakların % 25’ini ormanlık alanlar oluştururken % 8’i tarıma elverişli değildir.
Elazığ’ın belli başlı dağları Doğu Toroslar grubunda yer alan Hasan Dağı, Bulutlu Dağ, Karga Dağları, Hazar Dağı ve Murat Dağı’dır. Yine Murat vadisinin güneyinde bulunan Akdağ, kuzeyinde Karaömer dağları ilin en yüksek noktalarını oluşturmaktadır. Kuzeyde Munzur Dağları Elazığ sınırları içine uzanmaktadır. Sıralanan bu dağların yükseltileri 2500 metreyi geçmemektedir.
Elazığ ilinin kurulu bulunduğu alan Elazığ Ovasıdır. Diğer önemli ovalar Uluova (en büyük ovadır), Kuzova, Palu Ovası, Behramaz Ovası’dır. Đlin önemli akarsuları Murat Suyu, Peri Çayı, Heringet Çayı, Fırat Nehri ve Behramaz Deresi’dir. Önemli gölleri ise Hazar Gölü, Keban Baraj Gölü, Cip Baraj Gölü, Karakaya Baraj Gölü ve Kalecik Baraj Gölüdür.
Elazığ Doğu Anadolu Bölgesinin karasal iklim özelliklerine sahip olmakla birlikte son yıllarda yapılan baraj göllerinin etkisiyle, bu iklim yapısı bir geçiş iklim yapısına dönüşerek, bir nevi karakteri bozulmuş Akdeniz iklimi olarak
sembolize edilmektedir. Đlin yıllık sıcaklık ortalaması 12,9 derece, yıllık yağış ortalaması 440 mm’dir.
1.3. Sosyal Yapı
Sosyal yapı kapsamında Elazığ ilinin nüfus yapısına, eğitim yapısına ve ekonomik yapısına kısaca değinilecektir.
1.3.1. Nüfus
Elazığ ili Doğu Anadolu bölgesinin büyük illerinden biridir. Cumhuriyet döneminde yapılan ilk nüfus sayımında Elazığ ilinin genel nüfusu 213770 olarak belirlenmiştir. Nüfus artışı ve yoğunluğu uzun yıllar ülke ortalamasının altında seyretmiştir. Son 12 nüfus sayımı sonuçlarına göre Türkiye genelinde yıllık nüfus artışı binde 22.96 iken bu oran Elazığ’da ancak binde 13,32 olarak gerçekleşmiştir. Bu verilere göre Elazığ göç veren iller arasında yer almaktadır. Son yıllarda ülkede yaşanan terör nedeniyle kısmen de olsa göç alan illerden biri olarak görülmektedir. (Elazığ Đl Yıllığı, 1992;22-24). DĐE’nin 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Elazığ kent merkezi nüfusu 267000 merkez ve ilçelerin toplam nüfusu 366839, köylerde yaşayanlar 206094, toplam nüfus ise 572933 kişidir. Elazığ’ın genel nüfus artış oranı yüzde 13,97’dir. Bu artış şehir merkezinde yüzde 29,16, köylerde ise yüzde -8,41’dir. Bu verilere göre Elazığ köylerinde nüfus hızla azalmaktadır. Bu durum köyden kente göç olduğunu göstermektedir (DĐE, 2006).
Yapılan Nüfus Sayımlarına Göre Elazığ Đli Nüfusu Yıllar Đlçeler Bucak/Köy Toplam Yoğunluk 1927 - - - - 213,770 23 1935 39,516 216,673 256,185 28 1940 36,311 154,051 190,366 20 1945 38,209 160,078 198,081 21 1950 42,186 171,144 213,330 23 1955 59,466 182,813 242,275 26 1965 106,180 216,547 322,727 35 1975 175,675 242,249 417,924 46 1985 237,446 250,506 493,952 53 1990 272,790 225,435 498,225 54
2000 366,839 206,094 572,933 - Elazığ Yıllığı, (1992:28-32) ve DĐE, 2006)
1.3.2. Eğitim
Elazığ’ın geçmişi olan tarihi Harput, Osmanlı Devletinin en önemli ilim ve eğitim merkezlerinden biri olarak bilinmektedir. Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Müslümanların medreselerinin yanı sıra Alman, Amerikan ve Fransız misyonerlerinin açtığı okulların da olduğu bilinmektedir (Elazığ Đl Yıllığı 1992: 91). Günümüzde ise ilde 8 okul öncesi, 429 Đlköğretim okulu ve 47 lise ve meslek lisesi bulunmaktadır (Elazığ Milli Eğitim Müdürlüğü 2005-2006 Öğretim Yılı Kayıtları 2006). Yine Fırat üniversitesi Elazığ kent merkezinde ve ilçelerinde birçok fakülte ve bağlı meslek yüksekokulları ile ilin önemli eğitim merkezi konumundadır.
1.3.3. Ekonomi
Cumhuriyet dönemi öncesi Elazığ’da sanayileşmenin izlerine rastlanmakta ise de asıl sanayileşme hareketi Cumhuriyet dönemi ile başlamaktadır. Şeker Fabrikası, Çimento fabrikası, Krom fabrikası, Azot Sanayii gibi tesislerin kurulması, bakır, çinko madenlerinin işletilmesi bu dönemle birlikte yoğunlaşmaktadır. Özellikle Keban Barajının yapımından sonra orta ölçekli ve küçük ölçekli imalat sanayi işletmelerinin sayısı artmıştır (Elazığ Đl Yıllığı 1992: 119-130). Son yıllarda kurulan Organize Sanayi Bölgesinde irili ufaklı birçok işletme faaliyet göstermektedir. Yine hayvancılık organize sanayi bölgesi de yörede hayvancılığa dayalı ekonomik gelişmeye katkı sağlamaktadır.
Ülkede özelleştirme hareketinin başlamasıyla birlikte kamuya ait büyük yatırımların önemli bir bölümü özelleştirilmiştir. Bu işletmelerden bazıları özelleştirme sonrası kapanmıştır. Devlet yatırımlarının azalması özel yatırımların beklenen hızda artmaması, Elazığ’da yüksek olan işsizlik oranını daha da olumsuz etkilemiştir.
Elazığ tarihi Harput yerleşkesi, Hazar Gölü, Baraj Gölleri ve kış sporları ile iç ve dış turizm bakımından önemli bir turizm potansiyeline sahip olmakla birlikte bu potansiyelini değerlendirebilmiş değildir. Turizm alanlarının ilin konomik gelişimine katkısının olması için etkili bir tanıtım yapılması gerekmektedir.