Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nde Jean Jacques Rousseau ve Etkis

Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nin, elitizm teorileri arasındaki yerini belirlemeye çalışmak; elitizm literatüründeki yerini konumlandırmaya çabalamak; aynı zamanda modelin özgünlüğünü de belirginleştirmek anlamına gelecektir. Liberal demokrasilerin şu anki durumu ile ilgili olarak Kurtbaş şu tespiti yapmaktadır: “Günümüz liberal demokrasileri, belli bir çoğulculuğu sağlamakla birlikte, eşitliği ve cumhuriyetçiliği yeterince sahiplenememektedirler. Öte yandan, sadece cumhuriyetçi erdemlere vurgu yapan ülkeler ise demokratik modeli yeterince uygulayamamaktadırlar. Aşağıda cumhuriyetçiliğin olası sıkıntılarını öncelikle, Rousseau üzerinden açıklamaya çalışacağız” (Kurtbaş, 2017: 408).

Rousseau devleti, kapitalist ve egemen sınıfları proletaryaya karşı koruyan alet olarak tanımlarken (Mosca, 20013: 217) bununla birlikte, devleti hukuki bir kurum olarak görür ve yönetim sayesinde siyasal iktidarı kullanarak, kontrol mekanizmasını sağladığını ifade eder (Rousseau, 2017: 54). Günümüz liberal demokrasileri Kurtbaş’a göre, belli bir çoğulculuğu sağlamakla birlikte, eşitliği ve cumhuriyetçiliği yeterince somutlaştıramamaktadır. Öte yandan, sadece cumhuriyetçi erdemlere vurgu yapan ülkeler, rejimlerini yeterince demokratik kılamamaktadırlar (Kidder ve Oppenheim, 2013: 199). Bunun yanı sıra, erdemleriyle hareket eden vatandaşların, demokratik eşitliğe dayanan bir toplumun ilkelerini ortaya koyabileceğini belirten Rousseau (2002: 20), alternatif siyasal ilkeleri benimseyen devletlerin, erdemi ön plana çıkaran daha iyi yönetim biçimlerini yaratmaları gerektiğine inanmıştır (Wokler, 2003: 84).

Elit insanların güçleri ile elde ettikleri siyasal eşitsizliği, diğer insanların zararına olacak şekilde yararlandıklarını ve bu ayrıcalıkların “daha zengin, daha saygın, daha güçlü, hatta zorla başkalarına boyun eğdirtecek durumlar” yarattığını ifade eden Rousseau (akt. Bottomore, 1996: 132), bu ayrıcalıkların halk için kimi zaman kolaylaştırıcı, kimi zaman ise zorlaştırıcı durumlar ortaya çıkarttığını ifade etmektedir. Bu bağlamda, güzelliklerin en sıradan çizgilerin bir araya gelmesinden başka bir şey olmadığını belirten Rousseau (2008: 42), bu sebeple de erdemin de genel iradelerin bir araya gelmesinden başka bir şey olmadığını ifade etmektedir.

Genel iradenin daima doğru ve kamu yararına yönelik olduğunu, halkın

Rousseau, bu nedenle de bu tür kararların kötü niyetli insanların eline geçmesi halinde, pekâlâ koz olarak kullanılabileceğinin altını çizmektedir (Gültekin, 2001: 203). Nitekim demokrasi düşüncesinde üst sınıf (azınlık) ile alt sınıf (çoğunluk) arasında iki ihtimalden söz eden Rousseau; ilki üst sınıf (azınlık) yönetime gelirse, yalnızca belirli kişilerin problemleriyle meşgul olunacağından çoğunluğun problemlerinin ve refahının göz ardı (Rousseau, 2017: 63) edilebileceği ihtimalinden söz eder. Öte yandan, terim anlamıyla, toplumun ana kesiminin dışında kalan bir grubu düşündüren alt sınıf ise (Marshall, 1999:44) yönetimin başına geçerse bu, doğal düzene aykırıdır. Çünkü halkın devlet işleriyle ilgilenmek için sürekli olarak bir araya gelmesi düşünülemez (Rousseau, 2017: 63). Bu konuda Güçlü Demokratik Elitizm Modeli, erdemli ve güçlü bir elitizmin kaçınılmaz, tarihsel bir gerçek olduğundan hareketle, iki nedenden dolayı elitli yönetimi savunmaktadır:

Birincisi, zaten tarihte bütün toplumlarda küçük bir azınlık toplum, çoğunluğu

yönettiğinden elitizm doğal bir gerçekliktir. Bu açıdan, elitli bir siyasetin yollarını aramak; reel siyasete katkı sağlamak açısından daha gerçekçi bir tutum olacaktır. İkincisi ise, Güçlü Demokratik Elitizmin resmettiği erdemli ve güçlü elitler Rousseau’nun ifade ettiği gibi belli bir kişinin veya zümrenin değil; kendi özel çıkarları dışında toplumun genelinin menfaatlerini önceleyecektir. Burada Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’ndeki elit tasviri, Rousseau’daki üst sınıftan doğrudan ayrışmaktadır. Nitekim Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nde elitler, sadece bir seçkin sınıf değil, bir dizi üst niteliğe sahip seçkinlerdir.

Rousseau söz konusu olduğunda Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nin ilgilendiği bir diğer husus, “genel irade”dir. Bütün insanların varlığını ve tüm gücünü genel iradeye teslim ederek, her bireyin bütünün bölünmez bir parçası haline getirileceğinin altını çizen Rousseau, bu sözleşme ile ortak benliğin oluşacağını ve genel iradeye uymayanlar olduğu takdirde de bütün topluluğun onları uymaya zorlayacağını açıklamaktadır (Rousseau, 2017: 15).

Rousseau genel irade ile alınan kararların, yasaların ve toplum adına yapılan hükümet faaliyetlerinin meşru olacağını (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 270); kötülüğün aslında bireysel iradenin genel iradeyle çatışmasından ibaret olduğunu belirtmiştir. Bu sebeple de kötüler arasında özgürlük olamayacağını (Rousseau, 2008: 42), genel iradenin her bir vatandaşın en doğru iradesi olacağına inanan Rousseau, vatandaşların genel

iradeye itaat ettikleri zaman, kendi hakiki doğalarına itaat etmekten başka bir şey yapmadıklarını iddia etmektedir (Heywood, 2014a: 110).

Ne var ki genel iradenin yanılmazlığı ve insanların genel iradeye uymaya zorlanmalarının Rousseau tarafından “özgürlüğe zorlanma” gibi bir ifadeyle meşrulaştırmaya çalışmasının, otoriter hatta totaliter yönetim biçimlerine kapı aralayan bir takım okuma biçimlerini mümkün kılabileceği ve bu durumun demokrasi açısından belli riskleri beraberinde getirebileceği iddia edilebilir (Yıldız, 2011: 6).

Rousseau Genel İradeyi açıklarken “halkın kendi kendini eşitlik ve özgürlük çerçevesinde idare etmesini hedefleyen, genelin refahını ve çıkarını gözeten” açıklamasında bulunan Rousseau, egemenliğin yürürlüğe konulmuş şekli olarak tanımlanan genel iradenin (Tunçay, 1986: 326), toplumun menfaati için yürürlüğe konulduğunu belirterek, bu iradenin asla yanılmayacağının da altını çizmektedir (Kapani, 2013: 78). Demokrasi kuramına yaptığı vurgu ile ve egemenliği bölünemez/devredilemez olarak niteleyen Rousseau, halk egemenliğini tüm egemenliklerin, hatta anayasanın bile üstünde görmektedir. Demokrasileri oligarşik yapılar olarak niteleyen Rousseau, halk egemenliğinin temsilcilere aktarılmasına da karşı çıkmakta ve bu durumda artık halkın özgür olmadığını ve yok olduğunu savunmaktadır (Rousseau, 2017: 42). Bu bağlamda, Güçlü Demokratik Elitizm Modeli, genel iradeyi kamu yararıyla, genel ahlâkla bütünleştiren Rousseau’dan büyük oranda faydalanmaktadır. Bu bağlamda Rousseau’nun yönetimde erdeme bakışı ve yönetimde genel iradeyi yüceltişi ile Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nin erdeme yaklaşımı arasında bir örtüşme sezilmektedir.

18. yüzyıl Aydınlanmasının kozmopolit yaklaşımına yönelttiği eleştirileri ve yönetici-yönetilen ilişkilerini Genel İrade kavramı etrafında yeniden kurgulamasıyla, milliyetçi düşüncenin önemli kalemlerinden biri kabul edilen Rousseau (Örs, 2015: 330), demokrasi aracılığıyla insanların özgürlüğe veya bir yasaya itaat ettiklerini, bu sayede ise

kendilerine itaat ettiklerini savunmaktadır (Heywood, 2014a: 109). Bu itaatin onu

meydana getiren insanlar arasında akdedilen bir sözleşmeye dayandığını belirten Rousseau, doğa halinden düzenli toplum hayatına geçişi sağlayan bu sözleşme ile insanların iradelerini birleştirdiklerini ve kendilerini (bireysel iradelerini) bütün hakları ve yetkileri ile birlikte bir topluluğa devrettiklerini ifade etmektedir.

Genel irade ile ilgili olarak denilebilir ki Güçlü Demokratik Elitizm Modeli, demokratik işleyişte, popülizme kıskacına düşmemek kaydıyla, bireysel hak ve

özgürlükleri yeknesak görmediği ölçüde, Rousseau’nun “genel irade” kavramını benimsemektedir. Keza Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’ne göre, yönetimde esas olan, kamu yararı, vatan ve milletin kadim değerleri ve ortak geleceğidir. Bu noktada Güçlü Demokratik Elitizm Modeli, Rousseau’dan ve Rousseau’nun “genel irade”nin Cumhuriyetçi vasıflarından ziyadesiyle faydalanmakta; ancak güçlü elitizmi savunduğu için de Rousseau’dan ve onun genel irade yaklaşımından ayrışmaktadır. Dolayısıyla “elitin sistemin kusuru olmadığı, garantisi olduğu, demokrasiyi yozlaşmaktan ve yok olmaktan koruduğu düşüncesini benimseyen” (Öztürk, 2012: 7), Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nde demokrasinin garantisi olarak halkın yönetimdeki etkisi ve aktifliği öne çıkmakta, ancak elitlerin gücü ve rolü de en bunun kadar vurgulanmaktadır.

Bu çerçevede, Kurtbaş, Rousseau’ya yaklaşımını analitik olarak şöyle özetlemekte ve halk ile elitlerin bir demokraside sahip olmaları gereken işlevi şu şekilde ortaya koymaktadır: “Güçlü Demokratik Elitizm Modeli, cumhuriyetçi vurgularıyla Rousseau’dan da pek çok unsuru alır. Fakat Rousseau’dan bazı önemli konularda ayrışır. Şöyle ki; Rousseau mili iradenin yekpare bir varlık olduğunu öngörür; oysa modern toplumların parçalı yapıda olduğunu biliyoruz. Rousseau’da farklı kesimlerin temel hak ve özgürlükleri garanti altına alınmış görünmemektedir. Hâlbuki modern demokrasi temel hak ve özgürlükler üzerine inşa edilmiştir. Biz herhangi bir cumhuriyetin, temel hak ve özgürlükler olmadan gerçek bir demokrasiye dönüşebileceğini düşünmüyoruz. Bu noktada temel hakların vazgeçilmezliği açısından Rousseau’dan net bir şekilde farklılaşıyoruz ve bu noktada önemli oranda rolü ve işlevi; güçlü elitler ve aktif yurttaşlar arasında bölüştürüyoruz. Ancak, dayanaksız, temel hak ve özgürlük iddialarının; devleti, devletin meşruiyetini, milli birlik, toplumsal düzen ve ahengi aşındırmak ve böylece sistemik bir muhalefet yapmak için araçsallaştırılmaması gerektiğini de savunuyoruz. Bu noktada, güçlü elitlerin rolünün önemli olduğunu ve toplumsal düzeni ve ahengi sağlayıcı fonksiyonlarının da bulunduğunu iddia ediyoruz” (Kurtbaş, 2017: 408-409).

3.2.1.2. Güçlü Demokratik Elitizm Modeli’nde Jürgen Habermas ve Etkisi