Gözlem herhangi bir ortamda ya da kurumda oluşan davranışları ayrıntılı olarak betimlemek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Ancak gözlem basit anlamda sadece normal durumlarda sık olarak görülmeyen davranışları ortaya çıkarmak için kullanılmaz. Eğer bir araştırmacı herhangi bir ortamda oluşan bir davranışa ilişkin ayrıntılı kapsamlı ve zamana yayılmış bir resim elde etmek istiyorsa gözlem yöntemi kullanılabilir. Gözlem yöntemi araştırmacının uygun bulduğu her türlü sosyal veya kurumsal ortamda bir veri toplama aracı olarak kullanılabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Nitel verilerin hepsi doğrudan görüşmelerle sağlanamaz. Bazen başkalarının gözlem ve düşüncelerinden ziyade doğrudan gözlem yapmak daha güvenilirdir (Ergün, 2005).
Gözlem formu araştırmacının sınıf içinde yapılan etkinlikleri, konuşmaları, öğretmen sorularını, öğrenci cevaplarını, öğretmen-öğrenci, öğrenci-öğrenci iletişimini kayıt altına almak amacıyla oluşturulmuştur. Gözlem formu içerisinde gözlem yapılan sınıf, öğretmen, gözlemin yapıldığı tarihin not edilebileceği ve ayrıntılı olarak öğretmen ve öğrenci davranışlarının kaydedilebileceği bölümden oluşmaktadır (Ek 2). Araştırmada yapılandırılmış bir gözlem aracı kullanılmamıştır. Gözlem yapılan sınıflardaki öğrenci defterlerinden biri seçilmiş ve gözlem sonuçlarına ek olarak incelenmiştir (Ek 3).
Sınıf öğretmenlerinin, öğretim programının zorunlu kıldığı geometri derslerinin tamamı gözlemlenmeye çalışılmıştır. Birinci, ikinci, üçüncü ve beşinci sınıf düzeylerinde bütün geometri konuların izlenmiş ve kaydedilmiştir. Dördüncü sınıf düzeyindeki gözlemler % 80 oranında yapılabilmiştir. % 20’lik bu kayıp sınıf
öğretmeninin belirlenen gözlem saatlerindeki rahatsızlığı sebebiyle yapılamamıştır.
Gözlemlerin güvenirliğini sağlayabilmek amacıyla araştırmacının yanı sıra bir başka uzman tarafından araştırmacıyla birlikte gözlemler yapılarak gözlem sonuçları karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma sonucunda araştırmacı ve uzmanın sınıf içi etkinlikleri benzer şekilde not aldıkları tespit edilmiştir.
Gözlem notları araştırmacı tarafından sınıf ortamında tutulmuştur. Araştırmacı gözlem için sınıfa erkenden gidip öğrencilerin dikkatini çekmeyecek bir yere oturmaya çalışmıştır. İlk gözlemlerde öğretmen ve öğrenciler araştırmacının derse katılmasını ve yorum yapmasını beklemişlerdir. Fakat araştırmacı derslere kesinlikle müdahale etmemiş, zamanla gerek öğretmen gerekse öğrenciler araştırmacının varlığına alışmışlardır. Sınıf öğretmenleriyle geometri konularını işleyecekleri tarih ve saatleri not alınmış ve ilgili tarih ve saatlerde randevu alınmıştır. Gözlem saatleri belirlenirken ders kitaplarında geometri konularının en başta oluşundan ve tüm öğretmenlerin aynı saatlerde geometri dersi işliyor olmasından kaynaklanan sorun araştırmacının aynı okulda çalışıyor olması ve dönem başında ders programları hazırlanırken araştırmanın yapılacağının göz önüne alınmasıyla çözülmüştür. Araştırmacının aynı okulda çalışıyor olmasının bir yararı da öğrencilerin araştırmacıyı tanıyor olmasıyla derslerde çok dikkat çekmemiş olmasıdır. Araştırmacı her sınıf gözlemi için belirlenen tarih ve saatte sınıflarda hazır bulunmuştur. Öğretmenlerin bazı geometri konularını işlemeyip dönem içinde başka bir zaman işlemek istemeleri, yine sınıf içerisine kayıt cihazı kabul etmemeleri ve kayıtların yazarak tutulmuş olması araştırmacının karşılaştığı güçlüklerdendir. Her sınıf düzeyinde ortalama 10 saat gözlem yapılmıştır. Yalnızca birinci sınıfta öğretmenin okuma – yazma çalışmalarının ağırlığı nedeniyle geometriye fazla zaman ayırmamasından dolayı dört saatlik bir gözlem yapılabilmiştir.
Gözlemlerin tamamlanmasının ardından tutulan notlar bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Bilgisayar ortamına aktırılan gözlem notları gözlem kategorileri oluşturmak amacıyla son kez kontrol edilmiş gözlem formunda bulunan bütün
64
notların aktarılıp aktarılmadığı yoklanmıştır. Gözlem kategorileri öncelikle araştırmacı tarafından oluşturulmuştur. Uzman tarafından oluşturulan kategorilerle araştırmacının çıkardığı kategoriler karşılaştırılmıştır. Kategoriler oluşturulurken öğretmenlerin geometri ders sürecini kapsayan öğretim etkinlikleri, örnekleri dikkate alınmıştır.
Gözlemlerin öğretmenlerin istedikleri konu ve saatlerde yapılmasına dikkat edilmiştir. Bu da hem öğretmenin hem de gözlemcinin daha rahat olmasını sağlamıştır. Gözlemlerin yapıldığı sınıflar ortalama olarak 24 kişilik sınıflardır. Sınıflarda her öğrenciye ait birer masa ve dolap bulunmaktadır. Televizyon, tepegöz, teyp ve VCD sınıf ortamında bulunan araçlardandır. Sınıf ortamında bilgisayar bulunmamaktadır. Öğrenci sıraları arka arkaya dizilmiş ve klasik bir sınıf ortamı oluşturulmuştur.
Araştırmacı, gözlemleri yaparken öğretmen ve öğrencileri rahatsız etmemek ve dikkatlerini çekmemek amacıyla arkaya oturmuş ve ders boyunca hiçbir şekilde müdahale etmemiştir. Araştırmacının aynı okulda çalışan bir öğretmen olması nedeniyle zaman zaman öğretmen ve sınıfta bulunan öğrenciler sorular sorup veya etkinliklere katılmasını istemişlerdir. Fakat birkaç gözlemin ardından araştırmacının tutumu, öğretmen ve öğrencilerin araştırmacının sınıf ortamındaki varlığına alışmış olmaları gözlemlerin daha rahat yapılmasını sağlamıştır. Gözlemler yapılırken en düzenli olarak ikinci sınıf ve beşinci sınıf öğretmenleri gözlenmiştir. Bunun nedeni öğretmenlerin programa bağlı olarak ve düzenli bir şekilde derslerini işlemeleridir. Üçüncü sınıf öğretmeni zaman zaman geometri işlemeye ara verip başka matematik konuları işlemiştir. Bu nedenle gözlemlere ara verilmiştir. Bu durumun gözlemci açısından yararı ise geometri konularını tüm sınıfların aynı anda işlemesinden dolayı gözlemcinin rahat gözlem yapmasını sağlamıştır. Dördüncü sınıf öğretmeni ise konuları hep bir sınıf ilerde işlemeyi tercih ettiğinden dolayı programa bağlı kalmamıştır. İşlemesi gereken konuları bir sınıf önceden işlediğinden öğretmen geometri derslerini kendi istediği biçimde yönlendirmektedir.
Gözlemlerle ilgili analizlerde belirlenen kategorilere uygun konuşma cümleleri seçilmiştir. Bu konuşma cümleleri derslerin sırasına göre değil kategoriye uygun olup olmamasına göre seçilmiştir. Analizlerde öğretmen konuşmalarının başına (Ö), Çocukların konuşmalarının başına ise (Ç) harfi konularak kodlamalar oluşturulmuştur.