Gökyüzüne Mensup İlahlar ve Ruhlar

3. 1. 1. Ülgen

Altay dünyasında şamanizm üzerinde inceleme yaparken şamanizm de tanrılar dünyasına değinen Radloff’a göre tanrıların en büyüğü Tengere Kayra Kan’dır. Tengere Kayra Kan semanın onyedinci katında oturur ve oradan kâinatı idare eder. Ülgen denilen gök menşeli tanrının da Tengere Kayra Kan’dan sudur yoluyla meydana geldiği Radloff tarafından belirtilmiştir, bu durumu şöyle izah etmiştir: "Kayra Kan’dan sudur yolu ile üç yüksek ilah meydana gelmiştir: Semanın on altıncı katında altın bir dağ üzerinde yaşayan ve orada altın bir taht üzerinde oturan Bay Ülgen; semanın dokuzuncu katında oturan kudretli Kızagan Tengere ve semanın yedinci katında yaşayan akıllı Mergen Tengere; gökle yeri aydınlatan güneş ana (kün ana) burada bulunur"90.

Ülgen iyilik tanısı olarak nitelenir, ay ve güneşin ötesinde, yıldızların üstünde yaşar. Onun bulunduğu yere ulaşabilmek için şamanlar bazen yedi ve bazen de dokuz engelle karşılaşırlar. Altından tahtı olan Ülgen insan şeklinde düşünülmüştür. Ülgen şaman dualarında "ak ayaz" (ak ayas), "ayazkan", "şimşekçi", "yıldırımcı", "yayuçı" (yaratıcı) olarak tasvir edilmiştir91_.

Ülgen’in 7 veya 9 oğlu, 9 kızı ve birtakım yardımcı ruhları vardır. Oğullarının adları şöyle sıralanmıştır: Karşıt, Pura Kan, Yajıl Kan, Burça Kan, Karakuş, Paktı Kan, Er Kan92. Erkek oğullardan birinin Karakuş olması Türk sanat tarihi bakımından önemlidir. Bu önemde yırtıcı kuş (kartal) tasvirlerinin sanat tarihindeki yerinden kaynaklanmaktadır93.

Ülgen adına birçok tören yapılır. Çünkü o her şeye hâkimdir. Göklerin tanrısı olan Ülgen, ebemkuşağını yaratmış, insanların, hayvanların kaşlarını yoktan var etmiş, insanlar için yaylalar, çimenler, sıcak yuvalar yaratmıştır. Yıldızları idare eden, gök ile

90 _{W. Radloff, a. g. e, s. 3–4.} 91 _{Abdülkadir İnan, a. g. e, s. 32.} 92 _{Saadettin Buluç, a. g. m, s. 324.} 93 _{Yaşar Çoruhlu, a. g. e, s. 28.}

olayları yaratan odur. Ülgen adına yapılan üstügü adı verilen kurban törenlerinde onun adına beyaz at veya üç yaşındaki kısraklar kurban edilir94.

M. Eliade Ülgen’i kesin bir yargıyla yüce gök tanrısı olarak nitelemez. Ülgen daha çok atmosfer (hava durumu), ve verimlilik/doğurganlık tanrısı gibi görünüyor, çünkü eşi ve çok sayıda çocuğu vardır; sürülerin çoğalması ve ürünlerin bol olması onun elindedir. Altaylıların asıl yüce tanrısı Tengere Kara Kan olarak tespit ediliyor95.

3. 1. 2. Yayık

Ülgen’den sudur olan Yayık bütün vasıtacı ruhlar arasında birinci sırayı alır.

İnsanlarla Ülgen arasında iletişim kuran Yayık, insanlar arsında yaşamakla beraber, Ülgen onu insanları fenalıklardan korumak, hayat vermek için insanların arasına göndermiştir.

Altaylılarda önem verilen Yayık ruhu adına ilkbaharda davarların ve kısrakların ilk sağılan sütü ile bulguru karıştırıp lapa yaparak Yayık’a saçı sunarlar. Bu yapılan törene "yayık kaldırma (yayık çıgarar)" denir. Yapılan bu merasim vasıtasıyla gelecek yıl için lütuf ve ihsan temenni edilir.

Şamanın Ülgen’in huzuruna çıkması için mutlaka Yayık’ın yardımı gerekmektedir. Aksi halde çıkamaz. Aynı zamanda şamanın Ülgen’e kurban götürmesi de Yayık vasıtasıyla olur. Yayık’ı temsilen beyaz kumaştan tasvir (put) yapılır. Bu puta beyaz şeritten baş, kulak, el, ayak ve kuyruk konulur. Ayakkabılarına kızıl şerit dikilir. Yapılan bu putlar (kuklalar) yirmi veya otuz kadar olur. Hepsi beyaz kıldan örülen bir ipe sıralanarak evin arka tarafındaki iki huş (kazın) ağacı arasına gerilir96.

3. 1. 3. Suyla

İnsanın yerdeki muhafızı olan Suyla’nın gözleri at gözüne benzetilmiştir ve

uzak mesafeleri görebilme özelliği vardır. At gözüne benzetmenin yanı sıra bazı şamanlar Suyla’nın gözleri hakkında at gözlü kartal benzetmesini yaparlar.

94 _{Murat Uraz, Türk Mitolojisi, İstanbul, 1992, s. 71.} 95 _{Mircea Eliade, a. g. e, s. 231.}

Göğe ait bir ruh olan Suyla, ay ve güneşin kırıntılarından oluşmuştur. Suyla’nın görevi insanların hayatını denetlemek ve insanın hayatında meydana gelecek değişiklikleri haber vermektir. Suyla şamanın gök ve yeraltı dünyasındaki seyahatlerinde Yayık’la beraber ona yoldaşlık eder. Yayık’la beraber kurbanı Ülgen’e sunar. Suyla’ya saçılan saçı rakıdır, başka şekilde kurban verilmez97.

3. 1. 4. Karlık

Karlık, Suyla ile devamlı iletişim içerisinde olan ruhtur. Kurban ayini

düzenleyen şamana yardımcı olur. Yapılan ayin esnasında Karlık adına, çadırın tepesindeki açıklıktan ocakta bulunan ateş üzerine duman çıkması için su serpilir98.

3. 1. 5. Utkucu

Gökte yaşayan Utkucu, şamanın gökteki elçisidir. Ülgen’e sunulacak kurban için Şaman, Yayık ve Karlık gökyüzüne çıktıklarında Ülgen adına Utkucu bunları göğün beşinci katında Altın Kazık’ta (kutup yıldızında) karşılar. Kurbanı alan Utkucu doğruca Ülgen’in huzuruna çıkar ve kurbanı ona sunar. Şamanın beşinci kattan yere inmesi ise ona tahsis edilen kaz vasıtasıyla olur99.

3. 1. 6. Yıldırım Tanrısı

Bazı şamanistlerin, gökteki bütün olayları Ülgen’e bağlamalarına rağmen,

birtakım şamanistler gökle ilgili kimi unsurları da ilah olarak kabul ederler. Yıldırım tanrısı bu gruba dâhildir. Yerdeki kötü ruhları izleyen bu tanrı, kötü ruhların saklandığı varsayılan ağaçlara ateşini gönderir. Böylece üzerine yıldırım düşen bir parça alınıp saklandığı zaman o parçanın bulunduğu yere kötü ruhların ve cinlerin girmemesi sağlanmış olur100. Bazı Türk toplulukları Yıldırım Tanrısına süt ya da ayran saçı

97 _{a. g. m, s. 415–416.} 98 _{a. g. m, s. 416.} 99 _{a. g. m, s. 416.}

ediyorlardı101. Yıldırım Uygurlarda da kutsal sayılmıştır. Uygurlar yıldırım düşerken göğe ok atıyorlardı102. Tahtacıların bazı inanışlarına, Nasreddin Hoca fıkralarına ve Volga Bulgarlarında üzerine yıldırım düşen evin, içindeki eşyalarla birlikte terk edilmesi gerektiği inancına dayanarak, gök gürlemesi ve yıldırımın, tanrısal bir cezalandırma olduğunu iddia edilir103.

3. 1. 7. Savaş Tanrıları ve Yukarı Dünyanın Hastalık Veren Kötü Ruhları

Kıskançlık, düşmanlık ve acımasızlığın tanrıları olan İblis Kuha ve Ohol Uola,

Yakutların savaş tanrılarıdır. Ayrıca göğün çeşitli yerlerinde bulunan ve insanlara çeşitli hastalıkları gönderen kötü ruhlar olarak (Yakutlarda) Hagdan Buuray Toyon, Dohsun Duyar, Dalbar Çuonah, Çaaday Bolloh, Kere Ubahalaah Hatun ve Cabağa Buuray Toyon’un adları sıralanabilir. Türk topluluklarında savaş tanrısı olan başka tanrılar ve kahramanlar da vardır. Örneğin Erlik bazen savaş tanrısı kimliğine bürünür104_.