E. Bağlantılı Hak Sahiplerine Ait Çoğaltma Hakkı
2. Fonogram Yapımcıları
Fonogram yapımcılarına tanınan çoğaltma hakkı incelenmeden önce “fonogram” ve “fonogram yapımcıları” kavramını incelemek yerinde olacaktır.
Uluslararası düzenlemeleri incelediğimizde; “fonogram” kavramı, Roma Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinde “…Bir icradan kaynaklanan seslerin veya sair seslerin münhasıran işitsel olarak tespiti;”, WPPT m. 2 f. 1 (b) bendinde “…Sinematografik veya diğer görsel-işitsel eserlerde yapılan bir tespit biçimi dışında kalan, bir icradaki ses veya diğer seslerin tespiti ya da seslerin temsili,” ve FSEK m. 1/B (f) bendinde “Sinema eseri gibi görsel-işitsel eserler içindeki ses tespitleri hariç olmak üzere, bir icrada yer alan seslerin veya diğer seslerin veya ses temsillerinin tespit edildiği ses taşıyıcısı fiziki ortam,” olarak tanımlanmıştır.
316
GÜNDEM, s.24; ARKAN, s.81. 317 GÜNDEM, s.24; ARKAN, s.81.
318 ARKAN’a göre Komşu Haklar Yönetmeliği’nin bu maddesinin iptali gerekir. ARKAN, s.81; ÖNGÖREN, s.164.
Fonogram yapımcısı ise; Roma Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinde “…Bir icradan kaynaklanan sesleri veya sair sesleri ilk defa tespit eden gerçek veya tüzel kişi;”, WPPT m. 2 f. 1 (d) bendinde “…Bir icradaki seslerin veya diğer seslerin veya diğer ses temsillerinin ilk tespitine ilişkin girişimde bulunan ve sorumluluğu olan gerçek veya tüzel kişi,”, FSEK m. 1 “…Seslerin ilk tespitini yapan fonogram yapımcıları…” ve “Bir icra ürünü olan veya sair sesleri ilk defa tespit eden fonogram yapımcıları…” ve Komşu Haklar Yönetmeliği m. 4 f. 1 (c) bendinde “Sözlü ya da sözsüz tüm seslerin ilk tespitini yapan, bu durumun hukuksal sorumluluğunu üstlenen gerçek ya da tüzel kişi,” şeklinde tanımlanmıştır.
Doktrinde fonogram kavramı yerine “plak”, “fonogram yapımcısı” kavramı yerine ise “plak yapımcısı” ifadeleri de kullanılmaktadır319. Kelime anlamı olarak fonogram ise üzerine çeşitli ses kaydı yapılarak devamlı surette oynatılmasına, nakledilmesine, çoğaltılmasına olanak sağlayan plak, kaset, CD, DVD gibi maddi varlığa sahip nesnelerdir320. Bir kitabın sesli olarak okunması suretiyle çıkarılan seslerin kaset, CD, DVD gibi maddi varlığı olan bir ortama ilk defa tespitini gerçekleştiren kişi fonogram yapımcısı, tespitin gerçekleştirildiği maddi ortama da fonograma örnek olarak gösterilebilir.
Fonogram yapımcıları, icracı sanatçılar tarafından icra edilen seslerin veya çeşitli seslerin tespitini yaparak eserlerin topluma kolay ulaşmasını sağlayan en önemli aracılardan biridir. Fonogram yapımcılarının eser üzerindeki işlevi büyük olduğu için bu kişilere de bir takım mali haklar tanınmıştır.
Fonogram yapımcıları gerçek kişi olabileceği gibi tüzel kişi olarak da var olabilirler321. Çünkü fonogramların, fonogram yapımcıları tarafından tespit edilmesi sırasında hususiyet şartı veya özgünlük şartı aranmaz322. Gerçek kişiye
319 ÇELİK, s.71, dn.145; BEŞİROĞLU, Fikir, s.354. 320
ÇELİK, s.71; Ahmet BÜLTER, Eser Sahibinin Hakları İle Bağlantılı Haklar, TBBD, S: 59 2005, s.98.
321 ÇELİK, s.72.
atfedilecek bir özellik, yasal olarak aranmadığı için fonogramların tespiti tüzel kişiler tarafından da gerçekleştirilebilecektir. Her ne kadar FSEK’te yalnızca “fonogram yapımcısı” ifadesi geçse de, Roma Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesi ile WPPT’nin 2’nci maddesinde fonogram yapımcısının gerçek veya tüzel kişi olabileceği açık bir şekilde düzenlenmiştir.
b. Fonogram Yapımcılarının Çoğaltma Hakkı
Fonogram yapımcısı kendisine yasal olarak tanınan haklarını kullanmadan önce FSEK m. 80/1B uyarınca eser sahibi ve icracı sanatçıdan mali haklarını kullanma yetkisini devralmalıdır323. FSEK’in bu düzenlemesinden fonogram yapımcısının eser sahibi ve icracı sanatçıdan tüm mali hakların kullanma yetkisinin alınması gerektiği yönünde bir anlam çıkarılabilir; ancak doktrinde bu düzenlemeden eser sahibi açısından çoğaltma hakkı324
ve icracı sanatçı açısından yalnızca tespit hakkının kullanma yetkisinin devralınmasının yeterli olduğu görüşü kabul edilmiştir 325
. Ancak kanaatimizce, çalışma konumuz açısından fonogram yapımcısının tespiti üzerindeki çoğaltma hakkından bahsedebilmek için, eser sahibinden alınacak olan çoğaltma hakkına ilişkin iznin yanında icracı sanatçının tespit hakkı ile birlikte söz konusu sesin tespitine ilişkin çoğaltma hakkı için de izin alması yerinde olacaktır; zira fonogram yapımcısı gerçekleştirmiş olduğu tespitini çoğaltmak isteyecektir326. Bununla birlikte, koruma süresi dolmuş eser niteliğindeki sesleri fonogram yapımcısı hak sahibinden herhangi bir izin almadan tespit edip çoğaltabilecektir327
.
323
BOZBEL, s.389; GÜNDEM, s.63. 324
Eser sahibi açısından tespit hakkı çoğaltma hakkı kapsamında düzenlenmiştir.; ARKAN, eser sahibinden de yalnızca tespit hakkına ilişkin izin alınmasının yeterli olduğu görüşündedir. ARKAN, s.142.
325 ÇELİK, s.72, dn.150; Burada lisans verildiği kabul edilmektedir. GÜNDEM, s.48; ARKAN, s.114 ve 142.
326 Benzer yönde görüş için bkz. ATEŞ, Hakların Kapsamı ve Sınırlandırılması, s.227.
327 ARKAN, s.142; Bu durumda hukuki koruma tespit ve çoğaltmada kullanılan fonogram üzerinde söz konusu olacaktır. BAYGIN, s.314; ÖNGÖREN, s.221.
Fonogram yapımcılarının eser sahibi ile icracı sanatçıdan izin 328
alarak fonogramları tespit etmesi üzerine, fonogram yapımcısının tespiti üzerindeki mali haklar kendiliğinden329 doğacaktır. Fonogram yapımcısına tanınan çoğaltma hakkı da bu haklardan birisidir. Fonogram yapımcısı yalnızca eser veya icraları tespit etmekle kalmaz; bunlarla birlikte eser niteliğine sahip olmayan seslerin veyahut koruma süresi dolan eser veya icraların da tespitini gerçekleştirebilir. Bu durumda fonogram yapımcıları için koruma konusu olan unsur, eser veya icraların tespit edildiği ve tekrarına yarayan maddi varlığa sahip araçlar olmaktadır330
.
Fonogram yapımcısının çoğaltma hakkı, hem gerçekleştirmiş olduğu ilk tespit üzerinde hem de ilk tespitten yararlanılarak yapılan çoğaltılmış nüshalar üzerinde doğacaktır331
.
Eser sahibi açısından çoğaltma hakkının konusu başlığı altında bahsedilen ayrıntılar fonogram yapımcıları için de geçerli olup tekrara kaçmamak amacıyla bu bölümde yer verilmemiştir332
.
Fonogram yapımcısı, icraların veya çeşitli seslerin tespitini yaparken eser sahibinin mali ve manevi haklarına zarar verecek şekilde hareket etmemelidir. Söz konusu durum, FSEK m. 1/B (k) bendinde “Eser sahibinin manevi ve mali haklarına zarar vermemek kaydıyla” şeklinde ifade edilmiştir. Aynı doğrultuda, Roma Sözleşmesi’nin 1’inci maddesinde “Bu Sözleşmede öngörülen koruma, edebiyat ve sanat eserleri üzerindeki telif haklarının aynen korunmasını sağlayacak ve bu haklara halel getirmeyecektir. Bu sebeple, bu Sözleşmenin hiçbir hükmü işbu korumayı ihlal edecek şekilde yorumlanamaz.” şeklinde
328 STRBA, s.21; Fonogram yapımcısının alacağı iznin FSEK m. 80 f. 6 uyarınca yazılı olması gerekir. Bu iznin hukuki niteliği ise, taraflar arasındaki sözleşmede bir açıklık yok ise, basit ruhsat olarak kabul edilmelidir. Ayrıntılı bilgi için bkz. ARKAN, s.143.
329 Fonogram yapımcısının tespiti üzerindeki, konumuz açısından çoğaltma hakkı, FSEK m. 80/1B b. 1 uyarınca münhasıran tanınmıştır.
330 EREL, Telif, s.218 ve 220; Koruma konusu unsurun tespitlerin yapıldığı maddi varlığa sahip fonogramlar yani ses taşıyıcı cisimler değil, ilk tespitin kendisi olduğuna ilişkin görüş için bkz. ÇELİK, s.74.
331 YAVUZ/ALICA/MERDİVAN, Cilt II, s.2625. 332 Bkz. İkinci Bölüm, IV başlığı.
düzenlenmiştir. WPPT m. 11 f. 2’de de aynı doğrultuda hüküm bulunmaktadır. FSEK’te açıkça düzenlenmese de fonogram yapımcılarıyla ilgili düzenlemelerin yer aldığı FSEK m. 80/1B b. 1’de “…Eser sahibinden ve icracı sanatçıdan mali hakları kullanma yetkisini devraldıktan sonra…” ifadesinden eser sahibinin mali ve manevi haklarına zarar vermeyecek olmanın yanı sıra fonogram yapımcılarının görev tanımına icraların tespiti hususu da girdiğinden fikrimizce icracı sanatçıların mali haklarına zarar vermeden hareket etmesi gerektiğini düşünmek uygun olacaktır.
Uluslararası düzenlemeler incelendiğinde, Roma Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinin (c) bendi ile FSEK m. 80/1B b. 1’deki düzenlemeler ile bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinin tespitinin fonogram yapımcılarının çoğaltma hakkı kapsamında düzenlenmediği görülmektedir. Gerçekten, bağlantılı hak sahiplerinden icracı sanatçılardan farklı olarak fonogram yapımcılarına ayrıca bir tespit hakkı da tanınmamıştır333. Zaten fonogram yapımcılarının yapmış oldukları işlerin doğası gereği tespit kendileri tarafından gerçekleştirilmektedir334. Yapmış oldukları tespitin yeniden bir tespiti söz konusu olamaz, artık söz konusu tespitin çoğaltılması mümkün olacaktır. Roma Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesinin (e) bendinde ise fonogram yapımcıları açısından çoğaltma, “…Bir tespitin bir veya daha fazla olarak kopyasının yapılması” şeklinde ifade edilmiştir. Aynı Sözleşme’nin 10’uncu maddesinde ise fonogram yapımcısına tanınan çoğaltma hakkı “Fonogram yapımcıları, kendi fonogramlarının doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltılmasına izin verme veya önleme hakkına sahip olacaktır.” şeklinde düzenlenmiştir. Aynı doğrultuda, WPPT’nin 11’inci maddesinde “Fonogram yapımcıları fonogramların her hangi bir şekil veya yöntemle doğrudan ya da
dolaylı olarak çoğaltılmasına münhasıran izin verme hakkından
faydalanacaklardır.” ve TRIPS m. 14 f. 2’deki “Plak yapımcıları, plaklarının doğrudan ya da dolaylı olarak çoğaltılmasına izin verme ya da önleme
333
ÇELİK, s.73.
334 Fonogram yapımcılarının asıl görevi seslerin ilk defa tespitini gerçekleştirmek olduğu için işlerinin niteliği gereği tespit bir hak değil, asıl işlerinin bir parçası olarak vücut bulur. Bu kişi grupları açısından tespit, haklarını kazanmalarını sağlayan bir fiildir. ÇELİK, s.42-43, dn.42.
olanağından yararlanacaklardır.” düzenlemede fonogram yapımcısının meydana getirmiş olduğu tespiti yani fonogramı üzerinde tanımlanan mali haklardan çoğaltma hakkı yer almıştır.
AB hukuku açısından 2001/29/AET’nin 2’nci maddesinin (c) bendinde fonogram yapımcılarının fonogramları üzerinde her türlü yöntem ve şekilde, doğrudan veya dolaylı, geçici veya kalıcı surette kısmen veya tespitin tamamen çoğaltılmasına ilişkin çoğaltma hakkı düzenlenmiştir.
Bununla birlikte, karşılaştırmalı hukukta fonogram yapımcısının çoğaltma hakkı Alman ESHAHY m. 85 f. 1’de, İsviçre ESHAHY m. 36’da düzenlenmiştir. Bağlantılı haklara hukuk sistemlerinde yer vermeyen İngiliz ve Amerikan Hukukları’nda ise fonogramlar eser olarak kabul edilmiş olup fonogram yapımcılarına ise eser sahibi olarak çoğaltma hakkı tanınmıştır335
.
aa) İzin Hususu
FSEK m. 80/1B b. 1’de yer alan “Eser sahibinin ve icracı sanatçının izni ile yapılan tespitin, doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltılması, … hususlarında izin verme veya yasaklama hakları münhasıran fonogram yapımcısına aittir.” düzenlemesine göre, fonogram yapımcısının fonogram üzerindeki tespite ilişkin doğrudan veya dolaylı çoğaltma hakkı münhasıran kendisine ait olacak şekilde düzenlenmiştir. Komşu Haklar Yönetmeliği’nin 12’nci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde de fonogram yapımcısının çoğaltma hakkı ulusal ve uluslararası düzenlemelere paralel olarak kaleme alınmıştır. Söz konusu düzenlemelere göre, fonogram yapımcısının tespiti üzerinde doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltma hakkının söz konusu olabilmesi için fonogram yapımcısının FSEK m. 80 f. 6 uyarınca yazılı izninin alınması gerekir. Aksi halde fonogram yapımcısının çoğaltma hakkı ihlal edilmiş olur ve fonogram
yapımcısının söz konusu çoğaltmayı yasaklama yetkisi bulunmaktadır336. Ancak, seslerin ilk defa fonograma tespit edilmesi halinde bu tespitin çoğaltılabilmesi için yalnızca fonogram yapımcısının izninin alınması yetmez, eser sahibi ile birlikte icracı sanatçının çoğaltma hakkına ilişkin izinlerinin alınması gerekmektedir337
.
Ancak, çoğaltma hakkı, fonogram yapımcısı tarafından söz konusu hakkın devrini konu edinen bir sözleşme vasıtasıyla 3. kişilerce kullanılacak ise, FSEK’in 80’inci maddesinin altıncı fıkrasına göre devir sözleşmesinin yazılı olması 338 şart koşulmuştur.
bb) Hak İhlalini Engelleyecek Tedbirler
Fonogram yapımcılarının mali hakları, konumuz açısından özellikle çoğaltma hakkının ihlalinin önlenmesi amacıyla FSEK m. 13 f. 3 ile getirilen bir tedbir düzenlenmiştir. Söz konusu maddedeki “…Seslerin ilk tespitini gerçekleştiren fonogram yapımcıları, hak ihdas etmek amacı taşımaksızın, sahip oldukları hakların ihlâl edilmemesi, hak sahipliklerinin belirlenmesinde ispat kolaylığı sağlanması ve malî haklara ilişkin yararlanma yetkilerinin takip edilmesi maksadıyla, … müzik eserlerini içeren yapımlarının kayıt ve tescilini yaptırırlar.” düzenlemesine göre, fonogram yapımcılarının gerçekleştirmiş oldukları tespitler üzerinde mali hakları ve özellikle çoğaltma hakkını elde edebilmek için Kültür ve Turizm Bakanlığı nezdinde kayıt ve tescil işlemi zorunlu339
görülmüştür. Burada kayıt ve tescil konusu olan, müzik eserlerini içeren yapımlardır. Fonogram yapımcıları için öngörülen kayıt ve tescil zorunluluğu 340
Fikir Ve Sanat
336
BAYGIN, s.312.
337 GÜNDEM, s.67; ARKAN, s.146; YAVUZ/ALICA/MERDİVAN, Cilt II, s.2625; ÇELİK, s.73; BEŞİROĞLU, Fikir, s.363.
338 Bu bir geçerlilik şartıdır. 339
Tescilin hakkın kazanılması amacıyla şart koşulmadığı, yalnızca hak sahiplerinin mali haklarının korsan yayınlarla veya diğer yöntemlerle ihlal edilmesi için getirilmiş bir şart olduğuna dair görüş için bkz. TEKİNALP, s.150, p.14.
Eserlerinin Kayıt Ve Tescili Hakkında Yönetmelik341’in 5’inci maddesinde hüküm altına alınmıştır.
Ayrıca, FSEK m. 81 f. 1 ile, fonogram yapımcılarının tespitleri ile ilgili herhangi bir ihlal durumunu önlemek için müzik eserlerinin çoğaltılmış nüshalarına bandrol yapıştırılması zorunluluğu getirilmiştir. FSEK ile getirilen bu zorunluluk ile, fonogram yapımcılarının tespitlerinin izinsiz bir şekilde çoğaltılarak hem kendi hakları hem de eser sahipleri ile birlikte tespit üzerinde hakkı olan diğer bağlantılı hak sahiplerini korumak amaçlanmıştır342 . WPPT’nin 18’inci maddesi ile WCT’nin 11’inci maddesinde fonogram yapımcısının haklarının ihlalini önlemek için bir takım teknik tedbirlerin alınabileceğine ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir.
Bununla birlikte, fonogram yapımcısı tarafından tespit edilen icraların izinsiz bir şekilde özellikle mp3 formatına dönüştürülerek 343
müzik parçasının hacmi sıkıştırılmakta ve bir CD üzerine yüzlerce müzik parçası kopyalanabilmektedir. Bu durum, eser sahipleri ile icracı sanatçıların çoğaltma hakkını ihlal ettiği gibi fonogram yapımcısının da çoğaltma hakkını ihlal etmektedir; bu sebeple hak ihlalinin bir nebze önüne geçebilmek amacıyla fonogram yapımcıları tarafından fonogramlar üzerine tespit gerçekleştirilirken bir takım şifreleme tekniklerinden faydalanma söz konusu olmaya başlamıştır344
.
3. Radyo ve Televizyon Kuruluşları