Fazla Saatlerle Çalışmanın Karşılığı

a. Fazla Saatlerle Çalışmanın Karşılığının Ücret Olarak Ödenmesi

İş Hukukuna ait kaynaklar göstermektedir ki normalin üzerinde çalışan bir işçi bu çalışmasının karşılığında tatmin edilmelidir. Bunun altında yatan nedenlerden biri; işçi, fazla çalışma yaparak normalden daha fazla efor sarf etmekte işveren ise işçinin bu performansı sayesinde ekstra bir menfaat elde etmektedir. Elde edilen bu menfaatte işçinin de payı olması dolayısı ile karşılığının olması gereklidir.

4857 sayılı kanun ile fazla saatlerle çalışmanın karşılığında işçiye talebi doğrultusunda zamlı ücret ödenmesi ya da serbest zaman kullanması hakkı tanınmıştır. 435

İş Kanununun 41-42 ve 43. maddeleri uyarınca işçinin fazla saatlerle yaptığı çalışma karşılığında işçiye zamlı ücret ödenir. İş Kanununun 41/2 maddesinde: “Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma

ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.”

şeklindeki ifadesi ile fazla çalışma yapılan durumlarda ücretin hangi miktarda

434 _{SÜZEK, İş Hukuku, 801; ÇELİK/CANİKLİOĞLU/CANBOLAT, İş Hukuku, 568; EYRENCİ/}

TAŞKENT/ULUCAN, İş Hukuku, 291.

174 ödeneceği belirtilmiştir. Kanunda fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmanın karşılığı farklı düzenlenmiştir. Buna göre İş Kanununun m. 41/3: “…Fazla

sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.” 436

Kanunun ücretleri düzenleyen bu maddeleri nispi emredici nitelik taşımaktadır. Bu sebeple iş sözleşmeleri ile veya toplu iş sözleşmeleri ile kanundaki oranların arttırılması mümkündür. Ancak azaltılması mümkün değildir.437

Fazla saatlerle çalışma ücretleri hesaplanırken, kanun normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarını esas alır. FÇY m. 4/3’e göre: “Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde elli fazlası fazla çalışma ücreti, yüzde yirmibeş fazlası fazla sürelerle çalışma ücretidir.” 438

436 _{ÇELİK/CANİKLİOĞLU/CANBOLAT, İş Hukuku, 561; SÜZEK, İş Hukuku, 820; EYRENCİ/}

TAŞKENT/ULUCAN, İş Hukuku, 281.

437 _{SÜZEK, İş Hukuku, 820.}

438 _{Yarg. 7. Hukuk Dairesi 2014/10808 E. 2014/20082 K. ve 04.11.2014 tarihli kararına göre; “Parça}

başına çalışma, çalışma zamanı dikkate alınmaksızın, yapılan işin parça olarak miktarının esas alındığı hizmet sözleşmesidir. Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde fazla çalışmanın hesabı şu şekilde yapılır; her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti tespit edilir. Bu da, fazla çalışma saatinin alınan normal ücretin %50'si ile çarpılmak suretiyle hesaplanır.”

175

Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde İş Kanunu m. 51 ve FÇY m. 4/4 uyarınca bu konuda çıkarılan Yönetmelikteki hükümler uygulanacaktır. Buna göre Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmeliğin 5/4, 5/5 maddeleri uyarınca: “Fazla çalışma yapan ve fazla sürelerle çalışan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir.” 439

Son olarak bir saatten az fazla saatlerle çalışma yapan işçinin hakları FÇY m. 5/2 ile güvence altına alınmıştır. Buna göre “Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.”

Fazla saatlerle çalışma ücreti hesaplanırken çıplak net ücret esas alınır. Ayrıca fazla saatlerle çalışmanın hesabında, ücretinin talep edildiği tarihteki ücret

değil, fazla çalışmanın yapıldığı dönemdeki ücret dikkate alınır. 440

Uygulamada fazla saatlerle çalışma ücretlerinin talebinde işçi ve işveren arasındaki en belirgin ihtilaflardan biri de fazla saatlerle çalışma ücretlerinin iş sözleşmelerine ya da toplu iş sözleşmelerine konulan hükümlerle çalışma ücretlerine dahil olduğu durumlardır. Taraflar toplu iş sözleşmelerine ya da iş sözleşmelerine koyacakları bir hüküm ile fazla sürelerle çalışma ve fazla çalışma

439 _{Yargıtay 9.HD. 13.05.2014 tarih, 2012/17114 E, 2014/15510 K; Otel, lokanta, eğlence yerleri}

gibi işyerlerinde müşterilerin hesap pusulalarında belirli bir yüzde olarak eklenen paraların işverence toplanarak işçilerin katkılarına göre belli bir oranda dağıtımı şeklinde uygulanan ücret sistemine “yüzde usulü ücret” denilmektedir. Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı îş Kanununun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir. İşveren, yüzde usulü toplanan paraları işyerinde çalışan işçiler arasında, Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik hüküm-lerine göre eksiksiz olarak dağıtmak zorundadır. Fazla çalışına yapan işçilerin fazla çalışına saatlerine ait puanları normal çalışma puanlarına eklenir, http://ismahkemesi.com/2015/03/yuzde-usulu-ucret-odenen-islerde-fazla- mesai-nasil-hesaplanir/

440 _{Yarg. 9. HD. 16.03.1999, E. 3265, K. 5424, http://www.kazanci.com/kho2/ibb/giris.htm; Yarg.}

9.HD. 16.2.2006, 2006/20318 E, 2006/3820 K., http://ismahkemesi.com/2015/09/fazla-calisma- ucretinin-hesaplanmasina-iliskin-yargitay-kararlari/.

176

ücretlerinin her ikisinin ya da birinin çalışma ücretlerine dahil olduğunu kararlaştırabilirler. 441

Kanunen buna bir engel bulunmamakla birlikte asgari ücret ile çalışan işçiler açısından bu hüküm geçerli olmayacaktır. Zira asgari ücret işçiye normal bir çalışma günü karşılığı ödenebilecek en düşük ücrettir. Bu ücrete bir de fazla saatlerle çalışma ücretlerinin de dahil olduğunu kabul etmek işçinin aylık ücretini

asgari ücretin altına çekeceğinden Kanun bu durumu korumaz. 442

İş Kanununun 32/son maddesine ve BK 147. maddesine göre ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıldır. Fazla çalışma karşılığı ödenen bedelin niteliği ücrettir. Bu sebeple fazla çalışmaya ilişkin ücretin talep edilebilesi için 5

yıllık zamanaşımı süresi mevcuttur. 443 _{Akyiğit’ e göre bu süre işçinin hizmet}

akdinin sona ermesi ile başlayacaktır. Zira işçi açısından manevi bir imkansızlık söz konusudur. 444

b. Fazla Saatlerle Çalışmanın Karşılığı Olarak Serbest Zaman Kullandırılması

1475 sayılı Kanunun çalışma sürelerine yönelik katı rejiminin esnekleştirildiği 4857 sayılı Kanun fazla saatlerle çalışmanın karşılığı olarak

441 _{EYRENCİ, Öner, “Yargıtay Kararları Işığında Fazla Saatlerle Çalışmanın Saptanması”, Prof. Dr.}

Sarper SÜZEK’ e Armağan I, Ekim 2011, İstanbul , 469.

442 _{“…Somut olayda, dosya içerisine ibraz edilen ücret bordrolarının incelenmesinde; davacının asgari}

ücretten düşük ücret ile çalıştırıldığı anlaşılmaktadır. Taraflar arasında imzalanmış iş sözleşmesinde, davacının ücret miktarı açıkça gösterilmemiştir. Matbu nitelik taşıyan bu sözleşmenin 5. maddesinde fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dahil olduğu yönünde düzenleme bulunmakta ise de, davacıya asgari ücretin üzerinde ücret ödenmemesi ve sözleşme de davacının ücret miktarının açıkça belirlenmemiş olması sebebi bu düzenlemeyi geçerli kabul etmek mümkün değildir. Yıllık ikiyüzyetmiş saatlik fazla çalışma süresi yönünden davacının fazla çalışma ücretine hak kazanmadığı yönündeki mahkeme kabulü hatalı olup, kararın bu sebeple bozulması gerekmiştir.” (Yarg. 22. HD. 2012/10489 E. 2013/236 K. 22.01.2013.) http://www.kazanci.com/kho2/ibb /giris.htm

443 _{Yarg. 9. HD. 2009/29363 E. 2011/47643 K. 08.12.2011, http://ismahkemesi.com/2015/09/fazla-}

calisma-ucreti-alacaklarinda-zamanasimi-yargitay-kararlari/

177 serbest zaman kullandırılmasını mümkün kılmıştır. Her ne kadar 1475 sayılı Kanun buna ilişkin bir düzenleme içermediyse de Yargıtay kararları ile zaman zaman bu uygulamaya cevaz verilmekteydi. 445

İş Kanununun 41/4 maddesi uyarınca:

“ Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.” Ancak zorunlu nedenlerle ve

olağanüstü nedenlerle yapılacak fazla saatlerle çalışmalar konusunda da belirttiğimiz üzere işçi yalnızca olağan nedenlerle fazla saatlerle çalışma yaptığında ücret yerine serbest zaman kullanabilir. 446

İş Kanununun zorunlu nedenlerle ve olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışmayı düzenleyen 42 ve 43. maddeleri aynı kanunun 41. maddesinin yalnızca 1,2 ve 3. fıkralarına yollama yaptığından zorunlu nedenlerle veya olağanüstü nedenlerle yapılacak fazla saatlerle çalışmalarda serbest zaman kullanımının mümkün olmadığını anlıyoruz.

Serbest zaman kullanımında işçinin talebi önem arz etmektedir. Çünkü fazla saatlerle çalışmanın karşılığı kural olarak zamlı ücrettir. Kanun işçinin talebi halinde serbest zamanı seçme hakkı olduğunu ifade etmektedir. Buradan da işçiye tanınan bu hakkın işverene sözleşme ile devrinin mümkün olmadığını söylemek gerekir. Ne bir iş sözleşmesi ne bir toplu sözleşme ne de bir iç yönetmelik ile işçiye tanınan tercih hakkının ortadan kaldırılması mümkün değildir.447

445 _{Yarg. 9. HD. 1.7.1997, 1997/11237 E., 1997/13316 K., (Akyiğit, Şerh, .1236-1237):}

Yargıtay, toplu iş sözleşmelerine konacak bir hükümle işçiye yaptığı fazla çalışma karşılığını işçinin de muvaffakatı ile serbest zaman olarak kullanmasına izin vermiştir.

446 _{ÇELİK, CANİKLİOĞLU/CANBOLAT, İş Hukuku, 565; SÜZEK, İş Hukuku, 821.} 447 _{AKYİĞİT, Normali Aşan Çalışmalar, 23; GÜNAY, Fazla Saatlerle Çalışma, 114;}

178 İşçinin serbest zaman kullanamaya ilişkin talebini FÇY’nin 6/f.1 maddesi uyarınca yazılı yapması gerekmektedir. Bu gereklilik hukuken şekli geçerlilikten değil, ispat şartı olarak ifade edilmiştir. Ayrıca işçinin tüm fazla saatlerle çalışmalarının karşılığını ya sadece serbest zaman ya da sadece zamlı ücret olarak kullanma zorunluluğu bulunmamaktadır. İşçi dilerse fazla saatlerle çalışmalarının karşılığının bir kısmını serbest zaman bir kısmını ise zamlı ücret olarak talep edebilir.448

İşçinin hak ettiği serbest zamanın altı ay içinde kullandırılması gerekmektedir. Bu süre fazla çalışmanın bittiği tarihten itibaren başlar. 449 _FÇY’ nin 6/2 maddesinde işçinin hak ettiği serbest zamanı, 6 ay içinde kullanacağı belirtilmişse de maddenin devamında işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabileceği düzenlendiğinden işverenin yönetim hakkına üstünlük sağladığı gözlemlenmektedir.450 _{İşçiye altı ay içinde} serbest zaman kullandırılmaması halinde ise bu sürenin ücretinin ödenmesi gerekmektedir. Zira 6 ay sonra işçinin serbest zaman ihtiyacı kalmayabilir. 451

4. Fazla Saatlerle Çalışmanın Yasak Olduğu Durumlar