III. ÇALIŞMA SÜRESİNDEN SAYILMAYAN HALLER
3. Dinlenme Süreleri
Tüm çalışanların sağlığının ve güvenliğinin korunması sosyal devlet ilkesi gereği Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasanın 50. maddesi ile güvence altına alınan ve sınırları belirlenen dinlenme hakkı İş Kanunu ve buna bağlı olarak çıkarılan yönetmeliklerle detaylı olarak düzenlenmiştir.
İşçiler açısından dinlenme hakkının görünümlerinden biri olan ara dinlenmesi İş Kanununun 68. maddesinde düzenlenmiştir. Bu hükme göre ara dinlenmesi kural olarak çalışma süresinden sayılmaz. Ancak iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile ara dinlenmesinin çalışma süresinden sayılacağı kabul edilebilir.69 Toplu iş sözleşmesi ile ara dinlenmesinin çalışma süresinden sayılacağı kararlaştırılmış olmasına rağmen işçi, bu sürede çalıştırılmamış ise bu süre Yargıtaya göre fazla çalışma olarak kabul edilemez.70
Ara dinlenmesi süresince çalıştırılmayan işçiye, çalışılmayan bir zaman dilimi için ücret ödenmeyeceği gibi bu süre fazla çalışma süreleri hesaplanırken de hesaba dahil edilmez. Buna karşılık işçi ara dinlenme süresi içinde çalıştırılır ise bu takdirde yaptığı çalışma yasal çalışma süresi sınırları olan günde on bir saati ve gece çalışmalarında 7,5 saati aşarsa haftalık kırk beş saati aşmasa dahi fazla çalışma olarak kabul edilir. Diğer taraftan ara dinlenme sürelerinde yapılan çalışma ile çalışma süresi haftalık kırk beş saati aşarsa da fazla çalışma söz konusu olur ve aşan kısım için zamlı ücret ödenmesi gerekir.71
68 Yolda geçen sürelerin çalışma süresi bakımından tespitine yönelik karar için bkz. Yargıtay Hukuk
Genel Kurulu E. 1970/501K. 1970/600 T. 21.10.1970 (Kazancı Mevzuat ve İçtihat Bilgi Bankası).
69 SÜZEK, İş Hukuku, 841; ÇELİK/CANİKLİOĞLU/CANBOLAT, İş Hukuku, 674.
70 Yargıtay 9. HD. 12.05.2005 tarih, 13812 E., 16497 K., sayılı kararı için bkz.: GÜZEL, Ali,
“Bireysel İş İlişkisinin Kurulması, Hükümleri ve İşin Düzenlenmesi, Yargıtay’ın İş Hukukuna İlişkin Kararlarının Değerlendirilmesi”, 2005, Ankara 2007, 64.
71 EYRENCİ, Öner, “4857 Sayılı İş Kanunu İle Getirilen Yeni Düzenlemeler Genel Bir
30 Ara dinlenmesinin düzenlendiği 4857 sayılı Kanunun 68. madde hükmü nispi emredici niteliktedir. Bu maddede ara dinlenmesi için belirtilen süreler alt sınır olup, iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleriyle ara dinlenme sürelerinin arttırılması mümkündür. Sözü geçen Kanun maddesi uyarınca; “Günlük çalışma süresinin
ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;
a) Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,
b) Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
c) Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat, ara dinlenmesi verilir72…..”.
Kanunda belirtilen bu süreler yukarıda da belirttiğimiz üzere, asgari süreler olup arttırılabilir, burada dikkat edilmesi gereken husus dinlenmenin aralıksız olarak kullandırılmasıdır. Kural bu olmakla birlikte, anılan maddenin ikinci fıkrasında ara dinlenmesinin aralıklı kullanılabilmesi için çalışmanın gerçekleştiği yerdeki iklim, mevsim ve o yerdeki örf ve gelenekler veya işin niteliği de göz önünde tutularak iş veya toplu iş sözleşmelerinin taraflarının anlaşması da geçerli kabul edilmiştir.73
İş Kanunundan ayrı olarak çalışma ilişkilerine özel düzenleme getiren kanunlardan Basın İş Kanunu ve Deniz İş Kanununda ara dinlenmesine ilişkin bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Kural olarak Basın İş Kanunu ve Deniz İş Kanununda düzenlenmemiş konularda mevcut boşluk Borçlar Kanunu ile doldurulmakla beraber ara dinlenmesi konusunda Borçlar Kanununda da hüküm bulunmamaktadır. Ancak söz konusu durum anılan kanunlara tabi çalışanların ara dinlenmesi hakkına sahip olmadıkları anlamına gelmemektedir. Bu konudaki boşluk 4857 sayılı Kanundaki
72 İş Kanununda 7,5 saat üzeri çalışma için 1 saat ara dinlenmesi verilir hükmü bulunmasına rağmen
Yargıtay bu husustaki bazı kararlarında, günlük çalışma süresi 10 saate kadar olan işçiler için 1 saat, günlük 10 saati aşan çalışmalar için 1,5 saat ara dinlenmesi verileceği yönünde hüküm kurmuştur. Konuyla ilgili karar için bkz: Yargıtay 19.01.2015 tarih, 2014/13525, 2015/74 K., Çalışma ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 2016/1, S. 48, 339; Yargıtay 9HD, 16.05.2008, 2007/17179 E, 2008/12458 K (Kazancı İçtihat ve Mevzuat Bilgi Bankası)
31 düzenlemeler ve 6301 sayılı Öğle Dinlenmesi Kanunu74 ile doldurulacaktır.
Avrupa Birliği Hukukunda da, işçilerin sağlıklı ve güvenli çalışma şartlarına sahip olmalarını amaçlayan düzenlemeler arasında dinlenme sürelerine ilişkin hükümlere yer verilmiştir. 2003/88 sayılı Yönergenin 3. maddesinde her işçinin 24 saatlik bir zaman diliminde 11 saatlik asgari bir dinlenme hakkı olduğu ve üye devletlerin bu konuda gerekli önlemleri almakla yükümlü olduğu belirtilmiştir. Ayrıca bir diğer maddede işçinin yeme, içme gibi temel ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için 6 saatten fazla çalışma yapması halinde ara dinlenmesi verilmesi gerektiği, ara dinlenmesinin süresi ve şartlarını içeren ayrıntıların toplu sözleşmelerle veya iş sözleşmeleriyle ya da bu sözleşmelerin yapılamaması durumunda ulusal mevzuatla belirlemeleri gerektiği ifade edilmiştir. 75
74 RG. 08.03.1954, 8652. 3008 sayılı Kanunun yürürlükte bulunduğu dönemde kabul edilen
02.03.1954 tarih ve 6301 sayılı “Öğle Dinlenmesi Kanununun” 1. maddesine göre; “Nüfusu 10 binden ve daha fazla olan şehir ve kasabalardaki fabrika, imalathane, mağaza, dükkân, yazıhane, büro ve bunların benzerleriyle bilumum ticari ve sınai müesseselerde çalıştırılan işçilere ve diğer müstahdemlere bir saatten aşağı olmamak üzere öğle dinlenmesi verilmesi mecburidir. Dinlenme devresinin başlama ve bitme saatleri, mevsimlere göre, o mahallin belediye meclisi tarafından tespit ve ilan olunur.”. Bu düzenlemeye olan ihtiyaç 4857 sayılı İş Kanunundan sonraki dönemlerde kalmamış gibi gözükmekte ise de 4857 sayılı İş Kanununun 4. maddesinde düzenlenen istisnalar sebebi ile bu Kanunun kapsamı dışında bırakılan işçi ve işyerleri için, ara dinlenmesi açısından 6301 sayılı Öğle Dinlenmesi Kanununun hükümlerinin uygulanabileceği kanaatindeyiz. Aynı yönde bkz: AÇAR, Fatih, “Ara Dinlenmesi Ve Antraktlı Çalışma Uygulamalarının 3008 Sayılı Kanundan İtibaren Değerlendirilmesi”, T.C. Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İzmir 2013, İş Teftiş Kurulu Başkanlığı,
http://www3.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repository/itkb/dosyalar/yayinlar/yay inlar2013/edud_12 (E.T. 14.12.2017)
75 İREN, Ertan, Avrupa Birliği İş Hukuku Yönergeleri Karşısında 4857 Sayılı İş Kanununun Durumu,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Özel Hukuk, İş Ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Sarper Süzek, Ankara 2008, 241; BLANPAIN, Roger, European Labour Law Kluwer Law Internatıonal, Netherlands, 2006, 540; SARGICI, Yeşim Ebru, Avrupa Birliği Hukukunda Çalışma Sürelerinin Düzenlenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrupa Toplulukları Hukuk Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman, Doç. Dr. Berrin Ceylan Ataman, Ankara 2006, 57; Çalışma sürelerine ilişkin AB yönergesi Türkçe metin için bkz; https://www.csgb.gov.tr/media/2079/calismamevzuat%C4%B1_abd.pdf; Orjinal metin için bkz; http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2003:299:0009:0019:EN:PDF (E.T.14.02.2018)
32 Türk İş Hukukunun ara dinlenmelerine ilişkin hükümleri ile Avrupa Birliği Hukukunun dinlenme sürelerine ilişkin hükümlerinin neredeyse paralel olduğunu görmekteyiz.
4. Hafta Tatili Ücretine Hak Kazanma Açısından Çalışılmış Gibi