Avrupa Birliği, 2003/88 sayılı Yönergesinde, esneklik sağlamak amacıyla çalışma sürelerinin düzenlenmesinde asgari sağlık ve güvenlik gereksinimleri de dikkate alınarak denkleştirmeye ilişkin düzenlemelere de yer verilmiştir. 2003/88 sayılı Yönergede çalışma süresinin üst sınırı belirlenmiştir. Bu süre göz önünde tutularak düzenlenen denkleştirme konusu ise 16. maddede kaleme alınmıştır. Anılan maddeye göre üye devletler denkleştirme sürelerini aşağıdaki sınırlar dahilinde
(a) Haftalık dinlenme süresi uygulanması için 14 günü geçmeyen bir denkleştirme süresi.
(b) Haftalık azami çalışma süresi uygulaması için 4 ayı geçmeyen bir denkleştirme süresi, ancak yıllık ücretli iznin süreleri ve hastalık izinlerinin süreleri ortalama hesaplamasında dikkate alınmayacaktır.
(c) Gece çalışma süresi uygulaması hususunda, endüstrinin iki tarafına danışıldıktan sonra yahut toplu sözleşmeler veya ulusal ya da bölgesel seviyede endüstrinin iki tarafı arasında sonuçlandırılan sözleşmeler aracılığıyla belirlenen bir denkleştirme süresi belirleyebilirler.
145 İREN, Avrupa Birliği İş Hukuku Yönergeleri, 240; KÖSTEKLİ, İpek Şeyma; Küresel Kriz ve
Türk Sanayi için Esneklik-Güvence Dengesi Açılımı, İstanbul Sanayi Odası Yayınları, İstanbul, 2009.
57 (d) Ayrıca 24 saatlik haftalık asgari dinlenme süresi referans süresinin içinde kaldığı takdirde, ortalamanın hesaplanmasında dikkate alınmayacaktır.
Daha önce belirttiğimiz gibi çalışma süresinin azami sınırı olarak haftalık çalışma süresinin 48 saati aşmaması gerektiği belirtilmiştir. Denkleştirme hükümleri uyarınca haftalık çalışma süresinin belirtilen sınırın üzerine çıkması mümkün olmakla beraber dört haftalık süre kapsamında (4x48=192) 192 saatlik esnek bir alan çizilebilmektedir146. Örneğin, üç hafta üst üste 50 saat çalıştırılıp, izleyen hafta 42 saat çalıştırılması mümkündür (50x3 +42= 192).
Yönergenin 17, 18, 19 maddelerine göre üye ülkelere denkleştirme konusunda sosyal tarafların katkıları ile düzenleme yetkisi tanınmaktadır.
Yönergenin 17. maddesinde; İşçilerin emniyeti ve sağlığının korunmasına ait genel ilkelere gereken dikkati göstererek, ilgili faaliyetlerin belirli karakteristiklerinden dolayı çalışma zamanı süresi ölçülmediğinde ve/veya önceden tespit edilmediğinde veya işçilerin kendileri tarafından tespit edilebileceği zaman için, Üye Devletlere aşağıda sayılı işçiler bakımından istisna yapma imkanı tanımıştır.
(a) yöneticiler veya özerk karar-verme yetkilerine sahip diğer şahıslar; (b) aile işçileri; veya
(c) kiliselerde dini seremonilerde ve dini topluluklarda resmi görevli işçiler
Yukarıda sayılı işçiler bakımından, üye devletlerce 11 saatlik günlük dinlenme süresi, haftalık azami çalışma süresi, dinlenme ve gece mesaisine ilişkin sürelerle ilgili kanunlar, tüzükler veya idari düzenlemelerle veya toplu sözleşmeler veya taraflar arasında akdedilen sözleşmeler ile değiştirebilir. 147 Ancak yıllık ücretli izin ile gece mesaisinde çalışan işçinin korunması amacı ile öngörülen tedbirlerde değişiklik yapılamayacaktır.
146 HEKİMLER, Alpay, Sosyal Politika Boyutunda Federal Almanya’da Esnek Çalışma Modelleri,
Ankara: Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu, Yayın No:263, 2006, 61.
147 KAMALIOĞLU, Çoruhlu, Nadire, “Denkleştirme ve Uygulamaları”, ÇSGB Çalışma Dünyası
Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, Ekim-Aralık 2013, 55, http://www.calismadunyasi.gov.tr/pdf/sayi2/05.pdf (14.12.2017).
58
Ayrıca ikincil grup değişiklikler olarak adlandırabileceğimiz bir başka istisna hükmü de şöyledir: 148
“(a) işçinin çalışma yeri ve ikamet yerinin açık denizdeki çalışma dahil olmak üzere birbirlerinden uzak olması halinde veya işçinin farklı çalışma yerleri birbirlerinden uzak olması halinde;
(b) daimi bir kalma gerektiren güvenlik ve gözetim faaliyetleri durumunda mülkü ve şahısları özellikle güvenlik görevlilerini, bakıcıları veya güvenlik firmalarını korumak maksadıyla;
(c) hizmetin veya üretimin devam ihtiyacını içeren faaliyetler durumunda, özellikle:
(i) hastaneler veya benzer kuruluşlar tarafından sağlanan danışma, tedavi ve/veya bakıma ilişkin hizmetler; doktor eğitimleri, yatılı kurumlar ve hapishaneler dahil olmak üzere;
(ii) liman veya havaalanı işçileri;
(iii) basın, radyo, televizyon, sinematografik yayınlar, posta ve telekomünikasyon hizmetleri, ambulans, yangın ve sivil savunma hizmetleri;
(iv) gaz, su ve elektrik üretimi, iletim ve dağıtım, hane atık toplama ve yakma tesisleri;
(v) teknik gerekçelerle işin kesintiye uğratılamayacağı endüstriler; (vi) araştırma ve geliştirme faaliyetleri;
(vii) tarım;
(viii) düzenli kent ulaşım hizmetlerinde yolcu taşıma ile ilgili işçiler; (d) tahmin edilebilir bir faaliyet artışının olduğu durumlarda, özellikle (i) tarım;
(ii) turizm;
(iii) posta hizmetleri;
(e) demiryolu taşımacılığında çalışan kişiler söz konusu olduğunda: (i) aralıklı olarak faaliyetleri olan;
(ii) çalışma zamanlarını trenlerde geçiren; veya
59 (iii) Trafiğin düzenliliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere faaliyetleri ulaştırma çizelgelerine bağlı olan kişiler;
(f) 89/391/EEC sayılı Direktifin 5(4) maddesinde tarif edilen şartlarda;149 (g) kaza durumlarında veya kaza riski olması durumunda,”
Üye devletler, işçilere bu durumu tazmin edici eşdeğer dinlenme süreleri verilmesi ya da nesnel sebeplerle bu durum söz konusu değilse, yıllık ücretli izin ile gece mesaisinde çalışan işçinin korunması için öngörülen tedbirler hariç olmak üzere, işçilere uygun koruma sağlamak koşulu ile 11 saatlik dinlenme süresinde, ara dinlenme süresinde, 24 saatlik haftalık dinlenme ve gece mesaisine ilişkin sürelerde değişiklik yapabilecektir.
Son olarak, üçüncü grup değişiklikler olarak adlandırabileceğimiz ve üye devletlere yıllık ücretli izin ile gece mesaisinde çalışan işçinin korunması için öngörülen tedbirler ve Yönergenin 16. maddesinde düzenlenen denkleştirme süreleri hariç olmak üzere, işçilere 11 saatlik dinlenme süresinde, ara dinlenme süresinde, 24 saatlik haftalık dinlenme ve gece mesaisine ilişkin sürelerde değişiklik yapabilme imkanı tanıyan haller şunlardır:
“(a) vardiyalı çalışma faaliyetleri durumunda, işçi her vardiyayı değiştirdiğinde ve bir vardiya sonu ile diğerinin başlangıcı arasında günlük ve/veya haftalık dinlenme süresi alamıyorsa;
(b) özellikle temizlik kadrosuna ilişkin olarak, işin güne yayıldığı süreleri içeren faaliyetler olması durumunda.”
Üye Devletler ortalama haftalık çalışma saatlerinin sayısının hiçbir durumda birinci üç yıllık geçiş süresi esnasında 58 saatlik ortalamayı ve müteakip
149 İşde Çalışanların Sağlık Ve Güvenliklerini İyileştirmeye Yönelik Tedbirler Alınmasına İlişkin 12
Haziran 1989 Tarih Ve 89/391/Ec Sayılı Konsey Direktifi Resmi Gazete :OJ L 183, 29.6.1989, 1, m. 5/4: “….Bu Direktif, Üye Ülkelerin işverenlerinin bazı konularda sorumluluklarının sınırlandırılması veya sorumluluk dışı bırakılması konusunda, Üye ülkeleri kısıtlamayacaktır.”.
60 iki yıl içerisinde 56 saatlik ortalamayı ve kalan süre içerisinde 52 saatlik ortalamayı geçmemesini temin edecektir.
İşveren, mümkün olduğunda, geçiş süresi konusunda uygulanan düzenlemeler konusunda bir mutabakata varılması amacıyla zamanı geldiğinde çalışanların temsilcileriyle istişarelerde bulunacaktır. Beşinci bent kapsamında belirtilen sınırlar dahilinde, bu mutabakat aşağıdaki hususları kapsayabilir: “(a) geçiş süresinde haftalık çalışma saatlerinin ortalama sayısı; ve
(b) geçiş süresi sonunda, çalışma saatlerini ortalama 48 saate düşürmek üzere kabul edilecek tedbirler. 16 (b) maddesiyle ilgili olarak, birinci bentte sözü edilen istisna lara, referans sürenin 12 ayı geçmemesi kaydıyla, beşinci bentte belirtilen geçiş süresinin birinci kısmı içinde ve bunun altı ay sonrasında izin verilecektir.”
Direktifte denkleştirmeye ilişkin olarak üye devletlerin, sağlık hizmetleri ve tıbbi bakımın organizasyonu ve verilmesine yönelik sorumlulukları göz önünde tutulduğunda, çalışma süresinin düzenlenmesine yönelik hükümleri karşılamakta zorluk hasıl olursa ve eğer zorunlu ise, 2 yıl daha fazladan bir süreye sahip olabileceği, ayrıca günlük dinlenme sürelerine uyma konusundaki sorumlulukları yerine getirmede zorluk yaşanırsa ve eğer zorunlu ise, 1 yıl daha, fazladan bir süreye sahip olabileceği belirtilmekle birlikte; üye devletlerin, haftalık çalışma saatlerinin hiçbir durumda geçiş süresinin ilk üç yılı için ortalama 58 saati, müteakip 2 yıl için ortalama 56 saati ve geri kalan diğer süreler için ortalama 52 saati geçmemesini sağlayacakları, geçiş süresinin ilk kısmı süresince denkleştirme süresinin 12 ayı ve sonrasında 6 ayı geçmeyecek şekilde düzenleme yapmaları gerektiği de belirtilmektedir. Direktifte belirtildiği üzere üye devletler, işçilerin sağlığı ve güvenliğinin korunmasına ilişkin genel ilkeye bağlı kalmak koşuluyla, objektif ya da teknik sebepler veya işin düzenlenmesi ile ilgili sebeplerden ötürü, toplu sözleşmeler veya endüstrinin iki tarafı arasında akdedilen sözleşmelere, hiçbir durumda 12 ayı geçmeyen denkleştirme süresinin belirlenmesine izin verme seçeneğine sahiptir. Diğer bir ifadeyle AB ülkelerinde çalışma saatleri, belirlenen limitleri geçmeyecek şekilde haftalık, aylık ve yıllık
61 denkleştirme periyotları iki haftadan 12 aya kadar geniş bir yelpazede belirlenebilmektedir150
Türk İş Hukuku mevzuatında düzenlenmiş denkleştirme süresine ilişkin hükümlerin Avrupa Birliği mevzuatındaki hükümler ile karşılaştırdığımızda benzerlikler olmakla birlikte farklı düzenlemelerin de olduğunu görmekteyiz.
Örneğin; Yönergede haftalık çalışma sürelerine ilişkin fazla mesai dahil 48 saatlik sınır, Bilim Komisyonunca hazırlanan taslakta mevcut olmasına rağmen kanunlaşmamıştır. Ayrıca denkleştirme sürelerine ilişkin süre Türk İş Hukukunda 2 ay ile sınırlı iken Yönergede 4 aylık bir süre öngörülmüştür. Ayrıca Türk İş Hukuku toplu iş sözleşmeleri ile denkleştirme süresini 4 aya çıkarabilme imkanı tanırken yönergede bu süre 6 aydır. Bunun yanı sıra Yönerge 19/2 maddesi gereği denkleştirme süresini 12 aya çıkarma olanağı tanımaktadır.
§ 4. ÇALIŞMA SÜRESİNİ DÜZENLEYEN ULUSAL VE ULUSLARARASI KAYNAKLAR
Her hukuk dalında olduğu üzere yasama, yürütme ve yargı kaynakları iş hukukunun kaynakları arasında olmakla birlikte iş hukukunun kendine özel kaynakları da bulunmaktadır. Resmi kaynaklar dışında mevcut ve hukuken kabul edilen bu özel kaynaklar sebebiyle kaynaklar arasındaki hiyerarşiden farklılık arz eder. Bununla birlikte, uluslararası kaynaklar da iş hukukunun önemli kaynakları arasındadır. Aşağıda öncelikle ulusal kaynakları ardından uluslararası kaynakları çalışma süresine ilişkin düzenlemeler bakımından incelemeye çalışacağız.
150 KÖSTEKLİ, İpek, Şeyma, Küresel Kriz ve Türk Sanayi için Esneklik-Güvence Dengesi Açılımı,
62