Teknolojide yaşanan gelişim ve değişimler, uluslararası rekabetin gün geçtikçe artması, yaşanan ekonomik krizler çalışma hayatında da birçok değişikliği beraberinde getirmiştir. Çalışma hayatına, 20. yüzyılın başlarında işletmeyi korumak amacı ile getirilen en önemli değişiklik ise esneklik kavramıdır. Esneklik kavramı, çağımızın en popüler kuramlarından biridir. Hayatımızın birçok alanını farklı şekillerde etkilemiş bu kuram çalışma hayatında politikacılar, ekonomistler, hukukçular ve daha birçok alanda farklı tanımlarla ifade edilmiştir. Biz esneklik kavramını çalışma hayatı açısından
192 CANİKLİOĞLU, Nurşen, “İş Kanununda Değişiklik Öngören Mesleki Anlamda Geçici İş İlişkisi
ve Esnek Çalışma Biçimlerine İlişkin Tasarıların Genel Olarak Değerlendirilmesi”, TİSK İşveren Dergisi Ocak-Şubat 2012, 56; CORDOVA, E. “From Full Time Wage Employment To A Typical Employment: A Major Shift İn The Evolution Of Labour Relations”, ILR, Vol. 125, N: 6 November- December 1986, 646
82 değerlendireceğiz. Ancak esneklik kavramının tanımlarına değinmeden önce kavramın kökü olan esnek kavramına değinmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz .
Esnek kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde; “Bir dış gücün etkisi altında
uzama, kısalma, eğrilme vb. biçim değişikliklerine uğradıktan sonra, etkinin kalkmasıyla eski biçimini alabilme özelliğinde olan” şeklinde tanımlanmıştır.
Esnek kelimesinden türeyen esneklik kelimesi ise; katı, sert veya kırılgan olmama ile değişen şartlara rahatlıkla uyum sağlama durumunu ifade etmektedir193.
Genellikle devlet tarafından konulan kuralların katılığı ve bu kuralların değişen çalışma koşullarına uyum sağlayamaması sebebiyle zaman içinde çalışma hayatına giren esneklik kavramı ile bu katı kurallar aşılmaya çalışılmıştır.
Esneklik kimi zaman kuralsızlaştırma olarak düşünülse de doktrinde de sıklıkla belirtildiği üzere asla kuralsızlık değildir194. Esneklikte kurallar mevcuttur lakin bu kurallar katı olmadığı gibi fazla detaylı da değildir. Konuyu iş ilişkileri boyutu ile değerlendirecek olur isek; esneklik, devletin koyduğu katı, mutlak ve nispi emredici kuralların etkilerinin azaltılmasını sağlayacak tarafların irade ve sözleşme özgürlüklerine ilişkin alanı genişleten hükümlerin getirilmesidir195. Esneklik, Ekonomi’ nin de dediği gibi mümkün olduğu ölçüde işçinin korunması ve gerekli olduğu ölçüde kuralsızlaştırmadır. 196
193 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5968c45
2270c02.11648767
194 ALPAGUT, Gülsevil, “2006, AB ’de İstihdam Politikaları, Esneklik Arayışları ve
Türkiye’deki Yasal Düzenlemeler”, İşveren Özel Eki, Eylül, 11-12; TUNCAY, Can, “İşin Düzenlenmesi Bakımından Esnekleşme Türk Mevzuatının Durumu ve Uygulama Sorunları”, İstanbul Barosu Çalışma Hukuku Komisyonu İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku’ na İlişkin Sorunlar ve Çözüm Önerileri 2003 yılı toplantısı: 2, Yeni İş Yasası Sempozyumu, 154; LORITZ, Karl-Georg, “Alman İş Hukukunda Esnekleşmeye Yönelik Çabalar”, Çalışma Hayatında Esneklik, Flexibilitat Im Arbeitsleben, Çeşme Altın Yunus, 27-31 Ekim 1993, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, Kasım 1994, 11.
195 NOYAN, Mehmet Ali, Türkiye’ de Çalış ma Hayatında Esneklik Politikasının Çalışma
Süreleri Açısından Değerlendirilmesi, 2007, 24; EYRENCİ, Öner, “İş Sürelerinin Esnekleştirilmesi ve Türk İş Hukuku, İş Hukukunun Ulusal ve Uluslararası Temel ve Güncel Konuları”, Kamu-İş Yayını, Ankara, 1993, 228; GÜZEL, Ali, İşin Düzenlenmesi ve Esneklik, 204.
83 Esneklik kavramı iş yaşamına kazandırılırken her ne kadar devletin iş ilişkilerindeki rolünün azalması amaçlanmışsa da doktrinde Güzel’in de belirttiği üzere iş hukukunda esnekleşme adına düzenleme yapan tüm devletlerin getirdiği hükümlerin eskisinden daha ayrıntılı bir şekilde konuyu ele aldığı gözlemlenmektedir. Bu da devletin bu alana müdahalesini arttırdığı anlamını taşımaktadır197 .
Geleneksel çalışma modelinde, işçi, aylık olarak belirlenen ücret karşılığında bir işverene bağlı, tam gün ve belirsiz süreli olarak çalışmaktadır. Küreselleşme ile birlikte işverenler uluslararası boyutta rekabetle mücadele etmiş bu durum da hızlı teknolojik gelişim ve değişimler sebebiyle iş yaşamında zaman, mekan ve ürün birliği kavramlarının yerini esnek üretim, esnek, teknoloji, esnek yönetim kavramları almıştır. Bu durum üretimin en temel faktörlerinden emeğin de esnek kullanımına yol açmıştır. Esnek çalışma olarak adlandırdığımız bu durum kanunda tanımlanmamışsa da öğretideki tanımdan yola çıkarak aşağıdaki özellikleri taşıdığını söylemek sanırız ki yanlış olmayacaktır.
- Çalışan işçi sayısının serbestçe belirlenmesi
- Çalışma zamanlarının ihtiyaçlar doğrultusunda düzenlenmesi - Ücretlerin verimlilik ve ödeme gücü doğrultusunda belirlenmesi
- İşçilerin değişen koşullara uyumlu olarak başkaca işlerde ve işverenlerle çalışmasına olanak sağlanması.198
Bu ifadeler doğrultusunda esnek çalışma;
“Küreselleşen dünyada, hızla değişen ve gelişen ekonomik, sosyal, teknolojik ve rekabet şartlarına ayak uydurabilmek amacıyla tarafların çalışma tür ve koşullarını isteğe göre belirleyebilme serbestisidir.”199
197 GÜZEL, İşin Düzenlenmesi ve Esneklik, 305. 198 EKONOMİ, Esnekleşme Gereği, 22.
84 Bu tanımın dışında esnek çalışma ile ilgili farklı kesimler farklı tanımlamalar yapmıştır. Örneğin çalışanlara göre esnek çalışma; çalışma şart ve türünü kendi ihtiyacına göre belirleyebilme özgürlüğü 200 iken işveren açısından esneklik; işe alma ve işten çıkarma şartlarındaki serbestidir201.
OECD tarafından 1986 yılında hazırlanan Dahrendorf Raporunda202; sistemlerin, organizasyonların ve bireylerin yeni yapılanmalar ve davranış biçimleri geliştirerek değişen koşullara başarılı bir şekilde uyum gösterme becerisi esneklik olarak tanımlanmıştır203.
Esneklik başka bir bakış açısıyla dar ve geniş anlamda esneklik olmak üzere iki farklı şekilde tanımlanmıştır. Şayet üretim süreci faktörlerinin herhangi birisinde esneklikten söz ediliyorsa orada dar anlamda esneklik mevcuttur. Tüm üretim faktörlerinin esnek olduğu bir ortamda ise geniş anlamda esneklik söz konusudur204. Çalışma sürelerinde esnekliğin işlendiği bu çalışmada dar anlamda esnekliği örneklendirmiş olacağız.
Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere çalışma hayatının iki önemli unsuru olan işçi ve işveren esnekliği farklı algılamış ve uygulamıştır. Esneklik işveren açısından, önemli kazanımlar getirirken, işçiler açısından ise, hareket serbestisi olarak algılanmıştır.
Aslında bilgi teknolojisindeki gelişim ve rekabet esnek çalışma kavramını zorunlu kılmıştır. Esnek çalışma, işveren açısından değişen ve gelişen teknoloji ile üretim sürecindeki aletlerin 7/24 çalışması fikri ve bu durumun piyasada
200 TARCAN, Nurseli, “Çağı Yakalama ve Rekabet Edilebilirlikte Çalışma Mevzuatının
Rolü: Esnek ve Çağdaş İş Kanunu”, Mercek Dergisi, MESS S. 24, Ekim 2001, 26.
201 ATASAYAR, Kubilay, “Türk İşverenleri Açısından İş Hukukun’ daki Esneklik, Çalışma
Hayatında Esneklik”, Çeşme Altınyunus 27-31 Ekim 1993, 316; TARCAN, Esnek ve Çağdaş İş Kanunu 26.
202 https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1467-923X.1996.tb01584.x (E.T. 14.02.2018) 203 GÜNAY, Cevdet İlhan, “Çalışma Sürelerinde Esneklik”, Kamu -İş İş Hukuku ve İktisat
Dergisi, C. 7, S. 3/2004, 4; TUNCAY, Esnekleşme, 152; TUNCAY, Esneklik Gereği, 60.
204 ZAİM, Sabahattin, Çalışma Ekonomisi, 8. Baskı, Filiz Kitabevi, İst anbul 1990, 282;
85 rekabet edebilme yeteneğini arttırması gibi temel düşünceler yanında işçi açısından ise, eğitim aile ve sosyal hayatına daha fazla zaman ayırabilme anlamı taşımaktadır.205 Esneklik ile hizmetin işyerinde ya da dışında tek bir işçiye bağlı kalmaksızın yerine getirilmesi amaçlanır.206 Esneklikte en büyük beklenti esasen istihdamın arttırılması ve yeni iş imkanlarının oluşturulmasıdır. 207 7/24 kesintisiz çalışan işyerleri için daha fazla işçi istihdamı gerekeceğinden daha çok işçi iş imkanına kavuşacaktır.