Firmaların faaliyet tabanlı maliyet sistemini tercihlerinde, mamul maliyetini bilmek, nakit ve likiditeyi yönetmek, maliyet kontrolü sağlamak ve karar desteği sağlamak gibi gerekçeler etkilidir. Faaliyet tabanlı maliyet sisteminin maliyet temeli bir kez seçildikten sonra firmaların maliyetlere bakışında değişikliklerin meydana gelmesi beklenir. Beklenen değişiklikler, maliyetlerin faaliyet temelli tespit edilerek değer
92
46 katmayan unsurlardan arındırılması ve genel üretim maliyetleri ile firma maliyetlerinin ayrılması şeklinde meydana gelmesidir.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, imal ve satınalma kararlarını etkinleştirir. Stratejilerin beklenen sonuçları hakkında geri besleme bilgisi sağlayarak düzeltici faaliyetlerin tespitini kolaylaştırır ve firma amaçlarına uygun faaliyetler tasarlanır. Toplam mamul hayat eğrisi maliyetlerin gözlenebilmesini sağlar. Planlanan sapmaların saptanması ve düzeltici faaliyetlerin anında yürürlüğe konmasını sağlar.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile ortaya çıkarılacak gerçek maliyetler, hangi mamullerin, ne kadar fiyat ile nerede satılabileceği, yaklaşık hayat eğrisi boyunca yapılacak maliyetlerin kontrolünü sağlayacaktır. Maliyet kontrolüyse işletmenin tüm verimliliği üzerine etki eder, gereksiz harcamaları durdurur, etkinliği artırır, firmanın performansını olumlu yönde etkiler. Geleneksel maliyet sistemi ile elde edilen maliyet bilgileri günlük karar verme mekanizmalarını işletemez, çünkü maliyet güncel değildir, en iyi ihtimalle aylık veya yıllıktır, diğer taraftan faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile güncel maliyet verileri elde etmek mümkündür.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, genel üretim maliyetlerinin toplandığı maliyet havuzlarının sayısını artırdığından, maliyetleri toptan üretim hacmine yüklemek yerine, tüketilen faaliyet miktarına göre mamullere yüklediğinden maliyetler daha doğru olarak saptanır.93
2.7.1 Muhasebe Sisteminde Sağladığı Değişiklikler
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi genel üretim giderlerini oluşturan maliyet havuzlarının sayısını artırır. Böylece genel giderleri yekün olarak üretim hacmine yüklemek yerine faaliyetlere bölerek, faaliyet giderlerini-tüketilen faaliyet miktarına göre, sözkonusu ürün çeşitlerine yüklemeyi başardığından, maliyetler daha doğru saptanır. Mesela pahalı bir faaliyeti gerektiren bir ürünün, o faaliyetin toplam maliyetinden daha büyük bir payı yükleneceğinden, maliyeti yukarı çekilecektir.
Genel üretim giderlerini üretime yüklemekte kullanılan tabanı da (yükleme hadlerini, dağıtım anahtarlarını vb.) değiştirir.
93 DĐKMEN Fatih, Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, Đstanbul üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
47
2.7.2 Faaliyet Tabanlı Maliyet Sisteminin Yönetim Anlayışında Doğurduğu Yenilikler
Yönetimin genel üretim giderlerine bakış açısını değiştirir. Geleneksel maliyetleme sistemlerinde, genel üretim giderlerinin izlenebilirliliği az olduğundan, yönetim tarafından, denetim ve geliştirme için yapılabilecek fazla bir şey olmadığı imajı algılanır. Endirekt olarak düşünülen maliyetler, faaliyet giderlerine dönüştürüldükten sonra ürüne kadar izlenebildiğinden faaliyet tabanlı maliyet sistemi yönetimin genel giderlere olan bakışını değiştirir.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi daha iyi bir maliyet kontrolüne olanak verir. Çünkü yönetim, maliyeti kontrol etmenin en iyi yolunun, maliyeti, ilk oluşturduğu yer olan faaliyetlerde kontrol etmekle sağlanabileceğini daha rahat görebilmektedir. Eğer her faaliyet alanına bir karar verici atanırsa faaliyetin performansını denetleme ve geliştirme olanağı artacağından etkin maliyet yönetimi sağlanır. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi maliyet tasarrufu yapma fırsatlarının yerini kesin olarak tespit edebilir.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi belirli faaliyetlerin başarılmasıyla bu faaliyetlerin işletme kaynaklarını tüketme talepleri arasındaki ilişkiyi gösterdiği için mamullerin, markaların, dağıtım kanallarının, gerek gelirleri oluşturması gerekse kaynakları tüketmesinin nasıl olduğu konusunda yöneticilere şeffaf bir görüntü verebilir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi analizinden ortaya çıkan kârlılık görüntüsü; yöneticilerin, dikkat ve enerjilerinin alt kademe üzerinde, etkili olabilecek faaliyetlerin geliştirilmesi konusunda odaklaşmasına yardımcı olur. Yöneticiler tüm maliyetleri olduğu gibi mamullere dağıtmaktan kaçınmalıdırlar. Bunun tersine maliyetleri ayırıp kaynakları tüketen faaliyet düzeylerini karşılaştırmalıdırlar. Burada önemli olan, yöneticilerin ortaya çıkan maliyetleri birbirinden ayırarak, farklı mamul ve müşteri grupları için yapılan maliyetleri o gruplara, aynı mamul için yapılan maliyetleri ise sadece ilgili gruplara yüklemeleri gerekliliğidir.94
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi analizinden sonra yöneticiler iki türlü hareket edebilirler; mamullerin yeniden fiyatlandırılması veya kaynak tüketimini azaltıcı yolların aranması. Kaynak tüketimini azaltmak daha doğru bir yoldur. Eğer yönetim bu aşamayı gerçekleştiremezse istenilen sonuca ulaşması daha zordur. Kaynak talebi azaldıktan sonra arta kalan kaynaklardan kurtulmak ya da başka alanlarda değerlendirmek gerekir. Buradaki
94
48 önemli nokta tüketimle harcama arasındaki farktır. Kaynak tüketimini azaltmak yönetime kârı artırma şansı verir. Bu işlemin kâra yansıması, kaynakların başka bir alanda değerlendirilmesi ya da bu kaynaklara yapılan harcamaların kesilmesiyle olur. Eğer bu iki işlemden biri yapılmaz ise kâr artmayıp artık kapasite oluşacaktır. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi bilgileri; mamul elemek, müşteri bırakmak ya da bölüm kapatmak amacıyla değil; mamul fiyatlamak, müşteri yelpazesi belirlemek ve faaliyetleri verimli uygulamak için kullanılmalıdır. Yöneticiler, üretim maliyetlerinin değişken değil de sabit olduğu kanısına varmamalıdırlar. Sadece üzerinde gerekli çalışmaların yapılamadığı harcamalar sabit olarak kabul edilebilir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi analizi, maliyet kaynaklarının değişebileceğini yöneticilerin anlamasına olanak sağlar.95
2.7.3 Faaliyet Tabanlı Maliyet Sistemine Geçildikten Sonra Yöneticilerin Davranış Şekilleri
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi analiziyle yöneticiler, mamullerin yeniden fiyatlandırılması ve kaynak tüketiminin azaltılması yollarına gidebilirler.
i. Mamullerin Yeniden Fiyatlandırılması
Destek kaynaklarından ve pahalı kaynaklardan daha çok tüketen ürünlere yüksek fiyat, yüksek üretim hacimli, yüksek rekabetli ürünlere ise düşük fiyat uygulanması yoluna gidilebilir. Eğer yeniden fiyatlandırma stratejisinde başarılı olunursa işletme daha az kaynak tüketen ya da daha çok gelir üreten yeni bir ürün karması üretme yoluna gidecektir.
ii. Kaynak Tüketimini Azaltıcı Yolların Aranması
Bunu sağlamak için ilk yol, ürün ya da müşteri karması değiştirmektir. Bununla beraber faaliyetlerin tükettiği kaynak miktarını azaltarak ya da aynı çıktıyı sağlayacak faaliyet sayısını azaltarak da kaynak tüketimi azaltılabilecektir. Đkinci yol ise aynı ürün karmasını üretecek veya aynı müşteri karmasına hizmet edecek faaliyetlerin tükettiği kaynak miktarını azaltmaktır. Bu ise, daha çok ortak parçalı ya da üretimin son safhasında değişen parçalar içeren ürünler tasarlamak demektir. Aynı zamanda sürekli iyileştirme programları ile kalite iyileştirme, ürünler arası geçiş zamanı azaltma, fabrika düzenlemeyi iyileştirme ya da sipariş, ürün ve müşteri siparişlerinin kolay geçişini sağlayacak teknolojileri benimsemek demektir.
95
49 Kaynak tüketimini azaltmak, girişimin birinci bölümüdür. Eğer yönetim bu girişimin ikinci bölümünü gerçekleştiremezse asıl gelişme gerçekleştirilemez. Kaynak talebi azaldıktan sonra, arta kalan kaynaklardan kurtulmak ya da başka alanlarda değerlendirmek gerekir. Buradaki önemli nokta tüketim ile harcama arasındaki farktır. Kaynak tüketimini azaltmak yönetime kârı artırma şansını verir. Bu işlemin kâra yansıması, kaynakların başka bir alanda değerlendirilmesi ya da bu kaynaklara yapılan harcamaların kesilmesi ile olur. Eğer bu iki işlemden biri yapılmazsa kâr artmayıp artık kapasite oluşacaktır.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemi bilgileri, ürün elemek, müşteri bırakmak ya da bölüm kapatmak amacıyla değil, ürün fiyatlamak, müşteri yelpazesi belirlemek ve faaliyetleri verimli uygulamak için kullanılmalıdır. Yöneticiler ürün maliyetlerinin değişken değil de sabit olduğu kanısına varmamalıdır.