Pek çok işletmede faaliyet tabanlı maliyet sistemini yerleştirme çabaları bir tür mutsuzluğa sebebiyet vermiştir. Çünkü faaliyet tabanlı maliyet sistemi, öncelikle bir mamulün gerçek maliyetini belirlemek için uygun bir yöntem olarak sunulmuştur. Pek çok kişi, faaliyet tabanlı maliyet sisteminin dağıtımı zorunlu kıldığını varsaymaktadır. Bu yanlış algılama, uygulama esnasında sorunlara sebebiyet veriri. Çünkü kişilerin faaliyetleri farklı bir sınıflandırmaya tabi tutuldukları zaman, bu faaliyetlerin nasıl maliyetlendirilebileceği ya da maliyetleri nelerin sürdüğü konusunda anlaşmazlığa düşmektedirler.
73 Đnsanlar faaliyetlerin ve bunların sürücülerinin belirlenmesindeki politik davranışların faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile ortadan kaldırıldığını varsaymaktadırlar. Politik dağıtımlar faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile azaltılmış olabilir ancak tamamen ortadan kaldırılmış değildir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi gerçek maliyetleri belirlemez, kaynak kullanım işlemini en iyi yansıtan mamul maliyetlerine sahip olmak için atılan bir adımdır.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemine yöneltilen bir eleştiri ise, faaliyet tabanlı maliyet sisteminin kullanılması ve uygulanmasındaki zorluktur. Farklı yapısal özelliklere sahip ve farklı verileri kullanan yeni bir maliyet sisteminin tasarlanması, uygulanması ve kullanımı ayrı maliyet demektir. Faaliyet tabanlı maliyet sisteminde verilerin derlenmesi ve bunarlın kullanıma hazır hale getirildikten sonra bilgisayar desteği ile uygulamaya geçirilmesi hem zaman hem de maliyet açısından işletmelere büyük külfet getirmektedir. Bunun yanında iyi işlediğine inanılan bir sistemden vazgeçme tutuculuğu da psikolojik etken olarak faaliyet tabanlı maliyet sistemine soğuk bakılmasına neden olmaktadır. 114
Başka bir eleştiri ise, faaliyet tabanlı maliyet sisteminin yeni bir düşünce olmadığı noktasındadır. Adı faaliyet tabanlı maliyet sistemi olmamakla beraber 1960’lı yıllarda, pazarlama ve dağıtım maliyetleri hakkında pek çok makale yazıldığını ve bu makale yazarlarının faaliyet tabanlı maliyet sistemine ilişkin düşüncelerin aynılarının o gün de kullanıldığı ileri sürülmektedir.115 Faaliyet tabanlı maliyet sistemi aynı kavramın 1960’lı yıllarda General Electric’de uygulandığı vurgulayarak, bazı faaliyet tabanlı maliyet sistemi savunucularının, maliyetlerle maliyet sürücülerinin eşleştirildiği yeni bir sistem olduğu noktasında fikir birliği yapıldığı ancak; maliyetlerin maliyet sürücülerle eşleştirilmesi ile maliyetlerin gider yerlerine dağıtımı arasında bir fark görülmediği ileri sürülmektedir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi mevcut muhasebe bilgilerini tekrar düzenlemekten öte bir sistem değildir. Savunucuların aksine, hiçbir yöntemin, müşterilerin memnun olup olmadığını, süreçlerin etkin ya da verimli olup olmadığını ölçemeyeceğini savunulmaktadır.116
114 Peter B.B. TURNEY, “Ten Myths About Implementing an Activity Based Cost System”, Journal of Cost Management for Manufacturing Industry, Spring 1990, s.26-28
115 G. BOER & J. ETTLĐE, “Target Costing Can Boost Your Bottom Line”, Strategic Finance, Montvale
1988, Vol 81, July, s. 49-52.
116 Thomas JOHNSON, “ It’s Time to Stop Activity-Based Costing”, Management Accounting, September
74 Diğer bir eleştiri ise, faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile hesaplanan birim maliyetlerin, geleneksel muhasebeden farklı ağırlıkları kullanan bir ağırlıklı ortalama maliyet olduğu ve ağırlıklar çeşitli kavramsal yargılamalara göre seçileceğinden, tek bir doğru ağırlıklı ortalama olamayacağı ve bu yüzden de faaliyet tabanlı maliyet sistemi ile elde edilen birim maliyetlerin en iyi birim maliyetler olarak kabul edilemeyeceğidir.
En önemli eleştirilerden biri de maliyet sürücü seçimi üzerinedir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi savunucularının, ne kadar çok maliyet sürücü, maliyet hesaplamada kullanılırsa, elde edilecek maliyetlerin de o oranda daha doğru olacağını savunduğunu söylemektedir. Ancak bu eleştiri; hiçbir faaliyet tabanlı maliyet sistemi savunucusunun, maliyet sürücü seçiminde en üst sınırın ne olduğunu söylemediği konusundadır. Birisi maliyet hesaplamasını dört sürücü ile yaparken, aynı hesaplamayı bir diğerinin, yüz maliyet sürücü ile yapabileceğini söylenerek üst sınır getirilmemesi eleştirilmektedir.
Aynı eleştiri de117 faaliyet tabanlı maliyet sisteminin çok karışık olduğu yolundadır. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi hesaplamalarında hem endirekt maliyetlerin hem de bu maliyetlerin mamullere yüklenmesinde kullanılan maliyet sürücülerin sayısının geleneksel sistemlerden daha fazla olduğunu söylenmektedir. Böyle bir durumda, maliyetlerin yüklenmesinde kullanılan fark analizlerinin sayısında artış olacağı ve sistemin, işletme yöneticileri tarafından hem kabulünün hem de algılanmasının zor olacağını vurgulamaktadır.
Faaliyet tabanlı maliyet sistemine yöneltilen eleştirilerden biri de müşteri özellikli mamuller için faaliyet tabanlı maliyet sisteminin yüksek maliyet ortaya çıkardığı, müşterilerini özellikli mamullerden standart mamullere çevirdiği, müşterileri alabileceklerinden daha fazla almaya zorladığı ve böylece müşteri tatmini felsefesi ile bir çelişki yarattığı yönündedir.118
117 Tom A. PROYER, “Designing Your New Cost System is Simple (But Not Easy)”, Journal of Cost Management For Manufacturing Industry, Winter 1990, s.82.
118 Robert S. KAPLAN, “In Defense of Activity-Based Cost Mangement”, Management Accounting,
75
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. FAALĐYET TABANLI MALĐYET SĐSTEMĐ UYGULAMASI
Bu bölümde bir hidrolik üretim şirketinde, faaliyet tabanlı maliyet sistemi uygulaması çalışmasına yer verilecektir. Adı geçen şirket maliyetleri hesaplamada geleneksel maliyet sistemini kullanmaktadır. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi uygulaması sırasında şirketin 2006 yılı ilk üç aylık (Ocak-Şubat-Mart) faaliyetleri sırasında gerçekleşmiş maliyetleri kullanılacaktır. Bu amaçla şirketin 2006 yılı ilk üç ayına ait tek düzen hesap palanından faydalanılmıştır.
3.1. Faaliyet Tabanlı Maliyet Sistemi Uygulaması Yapılacak Şirket Hakkında Bilgi
Hidrolik Üretim A.Ş. 1989 ‘da kurulmuş olup Konya 2. Organize Sanayi Bölgesi’nde 8.000 m2 kapalı alan 10.000 m2 açık alan üzerinde faaliyet göstermektedir. Mart 2006 tarihi itibariyle şirket bünyesinde 20 idari , 103 işçi olmak üzere toplam 123 personel çalışmaktadır.
Hidrolik Üretim A.Ş. kendi bünyesinde, hidrolik ekipmanlar üretmektedir. Şirket pompa ve silindir bölümü olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır ve bu iki bölümün maliyetleri ayrı ayrı takip edilmektedir. Pompa bölümünde hidrolik pompa, dişli pompa, elemanlı pompa ve eğik eksenli pompa üretilmektedir. Bu çalışmada şirketin en çok ürettiği DPA 30-82 Pompa, DP 40-87 Pompa ve 9 Elemanlı Pompa ürünleri konu alınacaktır. Çalışmada şirketin 2006 yılı ilk üç aylık(Ocak-Şubat-Mart) faaliyetlerinde gerçekleşmiş olan maliyetleri kullanılacaktır. Bu amaçla şirketin 2006 yılı ilk üç aylık maliyet verilerinden oluşan tek düzen hesap planından faydalanılmıştır.
Çalışmada incelenecek ürünlere ilişkin şirketin 2006 yılı ilk üç ayına ait mamul bazındaki üretimi aşağıdaki gibidir.
76
Tablo 3.1. Şirket Üretim Miktarları
Mamul Türü Üretim Miktarı (Adet)
DPA 30-82 POMPA 6.000
DP 40-87 POMPA 1.500
9 ELEMANLI POMPA 1.500